Sheila Fitzpatrick: «Σύντομη ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης»

22:44 19/9/2024 - Πηγή: Diastixo

Ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ ανέλαβε το 1964 καθήκοντα Πρώτου Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του Κομουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης. Όταν ο συγγραφέας μιας ομιλίας του θέλησε να συμπεριλάβει σε αυτή φράσεις του Μαρξ, λέγεται ότι ο Μπρέζνιεφ διαφώνησε: «Τι νόημα έχει αυτό; Ποιος θα πιστέψει ότι ο Λένια Μπρέζνιεφ έχει διαβάσει Μαρξ;» φέρεται πως είπε στον λογογράφο του. Όλη η πολιτική… παράνοια (και παρακμή) της σοβιετικής εποχής μέσα σε μια φράση!

Εθνότητες, περιφέρειες & κράτος

Η Αυστραλή ιστορικός,

σοβιετολόγος, καθηγήτρια και συγγραφέας Sheila Fitzpatrick είναι γνώριμη στο ελληνικό κοινό: το βιβλίο της Οι σύμβουλοι του Στάλιν (Μεταίχμιο, 2018) είναι μια εξαιρετική ανάλυση της συμπαγούς, άοκνης και αφοσιωμένης ομάδας συνεργατών με την οποία ο Ιωσήφ Στάλιν κυβέρνησε τη Σοβιετική Ένωση μέχρι τον θάνατό του (βλ. κριτική εδώ).

Τώρα, η συγγραφέας παρουσιάζει μια συνοπτική ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης, από την Επανάσταση του 1917 που δημιούργησε τη Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία, με πρωτεύουσα τη Μόσχα, μέχρι το 1991, όταν η Σοβιετική Ένωση αποτελούνταν πλέον από μια ομάδα δημοκρατιών με επικεφαλής προέδρους κι έναν Σοβιετικό υπερπρόεδρο να είναι, υποτίθεται, ο επικεφαλής τους. Συνεχίζει όμως και στη μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, φτάνοντας μέχρι και τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022.

Χωρισμένο σε επτά κεφάλαια, το βιβλίο πατάει τόσο στην οικονομική εξιστόρηση της πορείας που ακολούθησε η Σοβιετική Ένωση, όσο και στην ανάλυση των κοινωνικών διεργασιών στο εσωτερικό της. Παράλληλα, σε κάθε ιστορική περίοδο εξετάζει την εθνοτική δομή του ομόσπονδου κράτους και τις λεπτές ισορροπίες που κρατούσαν ενωμένες περιφέρειες κι εθνότητες, λαούς, θρησκείες και παραδόσεις που διέφεραν μεταξύ τους. Η εξιστόρηση δεν θα μπορούσε παρά να ακολουθεί τη διαδοχή των ηγετών της ΕΣΣΔ, αναλύοντας επίσης τα ιδιαίτερα ανθρωπολογικά, κοινωνικά και πολιτικά χαρακτηριστικά τους. Ο καθένας τους τόσο διαφορετικός από τον άλλο, διαμόρφωσαν μια πορεία επτάμισι δεκαετιών Σοβιετικής Ένωσης κι άλλων τριών στη σύγχρονη μορφή της.

Η πρώτη διαπίστωση που ξαφνιάζει τον αναγνώστη είναι το γεγονός πως οι Μπολσεβίκοι ήθελαν να δημιουργήσουν ένα πολυεθνοτικό κράτος, το οποίο να διαφέρει από την παλαιά –πολυεθνοτική επίσης– τσαρική αυτοκρατορία. Μάλιστα, σύμφωνα με την εκτίμηση της συγγραφέως, οι Μπολσεβίκοι θεωρούσαν ότι το (ρωσικό) κέντρο δεν μπορούσε και δεν έπρεπε να ασκεί κυριαρχία στα επιμέρους έθνη/περιφέρειες, διότι ο ιμπεριαλισμός είναι ίδιον του καπιταλισμού και όχι του σοσιαλισμού. Το παράδοξο της σοβιετικής διακυβέρνησης ήταν ότι οι διοικητικές δομές όχι μόνο προστάτευαν τις ποικίλες εθνικές ταυτότητες της μετεπαναστατικής Ρωσίας, αλλά βοηθούσαν τη δημιουργία τους. Αυτό ακούγεται ασφαλώς εντυπωσιακό στις μέρες μας…

Επιθετικός πολιτισμικός απομονωτισμός

Η συγγραφέας ξεκινάει με τη δομή της κρατικής εξουσίας κατά την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου που ανέδειξε νικητές τους Μπολσεβίκους κι εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο οι αρχικοί λαϊκοί, αντιπροσωπευτικοί και δημοκρατικοί θεσμοί έδωσαν τη θέση τους σε κλειστά στην κοινωνία, αντιδημοκρατικά σχήματα, απολύτως ελεγχόμενα από μια κομματική μειοψηφία η οποία, με τον χρόνο, «στρατιωτικοποίησε» την προλεταριακή επανάσταση.

Ο Λένιν, εμβληματική φιγούρα της πρώτης περιόδου, επέβαλε έναν «επιθετικό πολιτισμικό απομονωτισμό», αποκαθιστώντας ταυτόχρονα την αγορά που είχε διαταραχθεί κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο της περιόδου 1917-1922. Ο θάνατος του Λένιν το 1924 γεννάει πρώτη φορά μετά την Επανάσταση την ανάγκη να αποκτήσουν Κόμμα και κράτος μια προσωποποιημένη ηγεσία, έναν αρχηγό. Μέσω του ελέγχου των περιφερειακών γραμματέων του Κόμματος σε όλη την επικράτεια, ο Ιωσήφ Στάλιν πέτυχε να αναρριχηθεί ο ίδιος στην εξουσία αλλά και να δημιουργήσει «μικρούς Στάλιν», χωρίς τους οποίους δεν θα μπορούσε να κυβερνήσει.

{jb_quote}Οι Μπολσεβίκοι θεωρούσαν ότι το (ρωσικό) κέντρο δεν μπορούσε και δεν έπρεπε να ασκεί κυριαρχία στα επιμέρους έθνη/περιφέρειες, διότι ο ιμπεριαλισμός είναι ίδιον του καπιταλισμού και όχι του σοσιαλισμού.{/jb_quote}

Σύμφωνα με τη συγγραφέα, τα τρία στοιχεία του πρώιμου σταλινισμού ήταν η εντατική εκβιομηχάνιση, η αγροτική κολεκτιβοποίηση κι ένα είδος πολιτιστικής επανάστασης μέσω της χρήσης θεσμικής βίας. Είναι η εποχή κατά την οποία τα αστικά κέντρα πληθαίνουν από εκατομμύρια αγρότες που σπεύδουν να εργαστούν στη βιομηχανία. Εκείνο το διάστημα, τα ευρύτερα στρώματα του ρωσικού πληθυσμού διακατέχονται από «μια αίσθηση συλλογικού σκοπού», η οποία μεταμόρφωσε τη Σοβιετική Ένωση σε ένα ευρωπαϊκό, οργανωμένο κράτος.

Η νίκη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο άλλαξε το προφίλ του Στάλιν στο εσωτερικό και το εξωτερικό, ενώ η ΕΣΣΔ μετατράπηκε από παρία της διεθνούς σκηνής σε υπερδύναμη χωρίς όμως να επιτευχθεί η (ποθητή –κατά τη συγγραφέα– από τους Ρώσους) προσέγγιση με τη Δύση. Το «ξεπάγωμα» στη Σοβιετική Ένωση, φράση που παραπέμπει στο βιβλίο του Ιλιά Έρενμπουργκ Τα χιόνια λιώνουν, είναι η επομένη περίοδος που παρουσιάζεται από τη S. Fitzpatrick. Η μετά τον θάνατο του Στάλιν εποχή είναι περίοδος ανάτασης στις τέχνες, υποχώρησης της λογοκρισίας, είναι η διαστημική εποχή της ΕΣΣΔ. Είναι η εποχή μιας «κοινωνίας πολιτών» που απολαμβάνουν δημόσια υγεία, παιδεία και ασφάλεια.

Θα ακολουθήσει η εποχή Λεονίντ Μπρέζνιεφ με δύο διαστήματα: το πρώτο της μείωσης των κοινωνικών ανισοτήτων, της αύξησης του ΑΕΠ και της κατανάλωσης, και το δεύτερο του εκτεταμένου αλκοολισμού και της μαύρης αγοράς. Είναι η περίοδος που αναπτύσσεται το κίνημα των αντιφρονούντων και των τοπικών εθνοτικών κινημάτων τα οποία λίγο αργότερα, επί Γκορμπατσόφ πια, θα παίξουν ρόλο στη διάλυση της ΕΣΣΔ.

Η ανθρώπινη πλευρά της ιστορίας

Η S. Fitzpatrick αφιερώνει αρκετές σελίδες του βιβλίου της για να περιγράψει την πραγματικότητα της σοβιετικής εξουσίας σε διάφορες φάσεις της 75χρονης ιστορίας, πραγματικότητα γνώριμη στους αναγνώστες του Diastixo.gr από τα έργα άλλων ιστορικών: μάχες στους διαδρόμους της εξουσίας, δολοπλοκίες προσώπων, ομάδων κι επιτροπών, αδίστακτοι κομισάριοι και ταπεινωμένοι πρώην επαναστάτες. «Είναι καλύτερο να έχεις εκατό φίλους, παρά εκατό ρούβλια» σιγοψιθύριζαν τη δεκαετία του 1920 οι Σοβιετικοί.

Ωστόσο, η Σύντομη ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης είναι ένα ανάγνωσμα το οποίο ισορροπεί ανάμεσα στην πολιτική, την οικονομική και την κοινωνική εξιστόρηση του πειράματος του 1917, εξιστόρηση όμως στο συναρπαστικό μοτίβο μιας ανθρώπινης –στη βάση της– διήγησης. Η Αυστραλή ιστορικός έχει σαφή, ψύχραιμη και σφαιρική άποψη για το τι συνέβη μεταξύ 1917 και 1990, όταν το σοσιαλιστικό πείραμα κατέρρευσε, και οι διαπιστώσεις της δεν είναι αυτές που θα περίμενε κανείς από μια «δυτική» ιστορικό. Για παράδειγμα, αμφισβητεί την ουκρανική εκδοχή για τον λιμό της δεκαετίας του 1930· θεωρεί έξυπνη κίνηση το Σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότοφ του 1939 («το Σύμφωνο δεν ήταν μια πράξη αγάπης, αλλά μια συμμαχία συμφέροντος» γράφει)· αναδεικνύει τις σημαντικές προόδους που επετεύχθησαν τη μεταπολεμική σταλινική περίοδο («οι φιλελεύθερες και οι καταπιεστικές τάσεις συνυπήρχαν στα όψιμα χρόνια του Στάλιν» γράφει συγκεκριμένα) και τον ρόλο της συλλογικής ηγεσίας που λειτούργησε ως βαλβίδα αποσυμπίεσης του σοβιετικού λαού μετά τον θάνατό του.

Η Αυστραλή σοβιετολόγος δεν θριαμβολογεί όπως οι περισσότεροι δυτικοί ιστορικοί για τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, αντιμετωπίζει με αυστηρότητα τον Μπορίς Γιέλτσιν (τον χαρακτηρίζει «κύριο εκτελεστή της Σοβιετικής Ένωσης») και αναγνωρίζει τις τομές που πραγματοποίησε το πρώτο διάστημα της προεδρικής θητείας του ο Βλαντίμιρ Πούτιν.

Κάποια στιγμή, όμως, το οικοδόμημα κατέρρευσε. Η συγγραφέας εκτιμά πως το αναμφισβήτητο δημοκρατικό έλλειμμα της σοβιετικής κοινωνίας δεν ήταν σημαντικό θέμα για τους περισσότερους πολίτες της αλλά, όπως φάνηκε αργότερα, το μείζον πρόβλημα ήταν το χαμηλό βιοτικό επίπεδο και η οδυνηρή διαπίστωση των Σοβιετικών, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ότι δεν θα μπορέσουν –υπό τις σοβιετικές συνθήκες– να φτάσουν ποτέ το αντίστοιχο επίπεδο των ΗΠΑ. Όσο για το οικονομικό σύστημα το οποίο επικράτησε στη χώρα μετά την κατάρρευση του «σοσιαλιστικού» πειράματος, ο «νέος καπιταλισμός της Ρωσίας», όπως το αποκαλεί η συγγραφέας, δεν ήταν παρά ο άμεσος διάδοχος της παλιάς σοβιετικής «δεύτερης οικονομίας», που λειτουργούσε σε γκρίζα ζώνη νομιμότητας.

«Όποιος δεν αισθάνεται θλίψη για την εξαφάνιση της Σοβιετικής Ένωσης δεν έχει καρδιά, και όποιος ελπίζει να την αποκαταστήσει δεν έχει μυαλό» είπε κάποτε ο Βλ. Πούτιν. Το βιβλίο κλείνει με σχόλια της Sheila Fitzpatrick για την αντίληψη που έχει ο νυν πρόεδρος Πούτιν για το παρόν αλλά και για το μέλλον της χώρας του σε σχέση με τη Δύση και την Ανατολή, αντίληψη την οποία πληρώνουν σήμερα οι λαοί που επέζησαν του επαναστατικού σοβιετικού πειράματος – μεταξύ αυτών και ο ρωσικός λαός.

Σύντομη ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης
Sheila Fitzpatrick
μετάφραση: Γιώργος Μπαρουξής
Μεταίχμιο
312 σελ.
ISBN 978-618-03-3555-2
Τιμή €16,60