Πέραν της δυστοπίας

17:02 25/6/2020 - Πηγή: In.gr

Από διάφορες πλευρές βλέπουμε να προαναγγέλλεται ένα δυστοπικό μέλλον. Η κλιματική αλλαγή είναι ενεργή και οι προειδοποιήσεις ότι σε ένα όχι και τόσο μακρινό μέλλον μεγάλες εκτάσεις θα είναι κυριολεκτικά αβίωτες έχουν και την επιβεβαίωση της αυξανόμενης συχνότητας ακραίων καιρικών φαινομένων. Η πανδημία του νέου κορωνοϊού ήρθε να υπογραμμίσει τους αυξανόμενους κινδύνους νέων επιδημιών εξαιτίας και του τρόπου με τον οποίο εξελίσσονται τόσο η οικιστική ανάπτυξη όσο και η επέκταση προς οικοσυστήματα τα οποία δεν είχαν συναντηθεί μέχρι τώρα με την «ανάπτυξη».

Παράλληλα, τα ίδια τα μέτρα τα

οποία υποχρεώθηκαν να πάρουν οι κυβερνήσεις για την ανακοπή της μετάδοσης του ιού, επίσης παραπέμπουν σε ένα μέλλον όπου βασικές πλευρές της ανθρώπινης κοινωνικότητας τίθενται σε αναστολή, όπου οι άνθρωποι ζουν σε μια διαρκή απόσταση και όπου η ανθρώπινη επαφή είναι και απειλή. Εάν προσθέσουμε και την αυξανόμενη επέκταση των τεχνικών δυνατοτήτων παρακολούθησης και επιτήρησης – δεν είναι τυχαίο ότι οι διάφορες εφαρμογές ανίχνευσης επαφών που σήμερα δοκιμάζονται στηρίζονται σε τεχνικές δυνατότητες που προϋπήρχαν – συμπληρώνεται η εικόνα ενός μέλλοντος όπου οι άνθρωποι θα ζουν σε έναν πλανήτη ολοένα και αφιλόξενο, θα υποχρεώνονται να αντιμετωπίζουν τους άλλους ανθρώπους ως δυνάμει βιολογικές απειλές και όπου το σύνολο σχεδόν των κινήσεων και των αλληλεπιδράσεών τους θα καταγράφεται.

Μπορεί κανείς να προσθέσει και άλλες διαστάσεις σε αυτές τις δυστοπικές προβολές, από τον τρόπο που ολοένα και περισσότερο η αγορά θα γίνεται ο μόνος τρόπος κοινωνικοποίησης εξατομικευμένων μονάδων, έως τη διαρκή υπονόμευση της δημοκρατίας με την τοποθέτηση εκτός συζήτησης κρίσιμων αποφάσεων που θα αναλαμβάνουν να τις χειριστούν οι «ειδικοί». Και βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε την άλλη πλευρά αυτών των προβολών, δηλαδή τη διατήρηση κακών συνθηκών σε όλες τις παραλλαγές χειρωνακτικής εργασίας από τη βιομηχανία τροφίμων μέχρι τις μεγάλες αποθήκες που αποτελούν τους κόμβους των εφοδιαστικών αλυσίδων, σε κοινωνίες που θα είναι ολοένα και περισσότερο πολωμένες ως τι σημαίνει για διαφορετικά στρώματα η έννοια της εργασίας, κάτι που φάνηκε και στην περίοδο της πανδημίας όταν διαπιστώθηκε ποια ήταν τα συνήθως κακοπληρωμένα και επισφαλή τμήματα του εργατικού δυναμικού που δεν είχαν τη δυνατότητα να «μείνουν σπίτι».

ΣΤΑΔΙΑΚΗ ΔΙΟΛΙΣΘΗΣΗ. Η θεματική της δυστοπίας προφανώς δεν περίμενε την τρέχουσα συγκυρία και τον συνδυασμό ανάμεσα στην υγειονομική κρίση, την οικολογική κρίση και την οικονομική κρίση για να έρθει στο προσκήνιο. Ούτως ή άλλως τα προηγούμενα χρόνια μπορούσε κανείς να τη συναντήσει σε διάφορες παραλλαγές είτε στον χώρο του στοχασμού είτε στον χώρο της τέχνης. Βέβαια έχει ενδιαφέρον ότι η τρέχουσα κατάσταση δεν δικαιώνει τόσο όσους οραματίστηκαν ένα «μετα-αποκαλυπτικό» τοπίο καταστροφής, έναν πλανήτη που μετά από ένα καταστροφικό συμβάν (π.χ. μια θερμοπυρηνική πολεμική σύγκρουση ή ένα τεράστιας κλίμακας φυσικό συμβάν) μεταβαίνει σε μια συνθήκη ανομίας. Πιο πολύ δικαιώνει όσους οραματίστηκαν μια σταδιακή δυστοπική διολίσθηση, έναν σταδιακό μετασχηματισμό που στο τέλος καταλήγει στη δυστοπία.

Ομως, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο, καθώς σε όλες τις παραλλαγές πρόσφατων δυστοπικών προβολών κανείς συναντά τα ίδια μοτίβα: κοινωνίες που ζουν σε περιβάλλοντα ολοένα και πιο αφιλόξενα, αυταρχικές και με χαρακτηριστικά «καθεστώτος έκτακτης ανάγκης», ιδιαιτέρως ιεραρχικές με διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στα κοινωνικά στρώματα που απολαμβάνουν την προστασία και αυτά που εκτίθενται στον κίνδυνο και με πρακτικές γενικευμένης επιτήρησης. Μπορεί κανείς να σκεφτεί πλήθος ταινιών, τηλεοπτικών σειρών ή λογοτεχνημάτων που αναπαράγουν αυτά τα μοτίβα.

Βέβαια, υπάρχει και κάτι ακόμη που το συναντάμε συχνά σε τέτοιες παραλλαγές πάνω σε δυστοπικά θέματα: η εικόνα της εξέγερσης, η παραδοχή δηλαδή ότι τέτοιες δυστοπικές συνθήκες διαμορφώνουν συνθήκες για κοινωνικές εκρήξεις και αιτήματα ριζικής κοινωνικής αλλαγής. Μάλιστα, έχει ενδιαφέρον πως η απωθημένη στον δημόσιο λόγο έννοια της ριζικής κοινωνικής ανατροπής εμμέσως επανέρχεται στα διάφορα μοτίβα κοινωνικών εκρήξεων που στοιχειώνουν τη σύγχρονη μαζική κουλτούρα. Μάλιστα, εκεί εμφανίζεται ως αρκετά πιο έλλογη από την εικόνα «μαζικών ταραχών» που περιλάμβαναν τα διάφορα σενάρια προσομοίωσης των αναπτυγμένων κρατών για το τι μπορεί να γίνει π.χ. σε μια ανεξέλεγκτη υγειονομική κρίση.

Αλλωστε, οι πραγματικές κοινωνικές εκρήξεις, όπως τουλάχιστον δείχνουν οι μεγάλες διαδηλώσεις ενάντια στον ρατσισμό και την αστυνομική βία στις ΗΠΑ, τείνουν να είναι πολύ πιο έναρθρες, σαφείς και συγκεκριμένες σε αυτό που ζητούν, υπογραμμίζοντας ότι έχουμε φτάσει σε ένα σημείο όπου απαιτούνται σχεδόν επαναστατικές τομές για να εξασφαλιστούν στοιχειώδεις όροι αξιοπρέπειας, δικαιοσύνης και κοινωνικής προστασίας για όλους τους ανθρώπους.