Γράμμα από τη Ρωσία (V)

07:54 11/6/2014 - Πηγή: Athina984

του Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη

Όταν οι ουλές απ' τις λαβωματιές
Κλείνουν το πρόσωπο του κόσμου

Γιάννης Ρίτσος

Ένα από τα όπλα που έχει στα χέρια ένας λαός που παλεύει διαρκώς για να επιβιώσει μέσα στις αντιξοότητες στο ιστορικό του διάβα, είναι η μνήμη του. Η ατομική και συλλογική μνήμη. Κυρίως, η ανεπίσημη μνήμη, εκείνη που δεν καταγράφεται και διαιωνίζεται με τις

φροντίδες της κρατικής εξουσίας. Αυτή η μνήμη είναι όχι μόνο το αποκούμπι του στις δυσκολίες, μα και η έμπνευση του στις στιγμές ανάτασης.

Σε κάθε κοινωνία, υπάρχει ένα μεγάλο τμήμα που «βολεύεται» με την επίσημη εκδοχή της μνήμης. Συνήθως, πρόκειται για εύπεπτους μύθους που βολεύουν την εξουσία να συνεχίσει ανενόχλητη τη δουλειά της. Στην ίδια κοινωνία όμως, υπάρχουν και οι Σαλοί, οι άνθρωποι που τάσσουν εαυτούς στη διακονία της αυθεντικής μνήμης, εκείνης που μεταφέρουν στις επόμενες γενιές οι μάρτυρες, οι ανώνυμοι αχθοφόροι της ζωής, οι ταπεινοί και καταφρονεμένοι τούτου του κόσμου. Σε αυτούς οφείλουμε το άλας της γης. Και δεν το δείχνουμε πάντα εγκαίρως.

Συνάντησα μερικούς τέτοιους ανθρώπους σε τούτο το ταξίδι.
Αρχικά, στο πεδίο βολής του Μπούτοβο, στα περίχωρα της Μόσχας, όπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ανακαλύφθηκαν μαζικοί τάφοι με 20.700 πτώματα. Οι εκτελεσθέντες ήταν ανώτατοι ιεράρχες και ιερείς της ρωσικής ορθόδοξης εκκλησίας αλλά και μέλη του ποιμνίου τους, επιφανή μέλη εθνικών ομάδων που αποτέλεσαν στόχο των σταλινικών εκκαθαρίσεων, ανάμεσα τους και πολλοί Έλληνες, καθώς επίσης και πολλοί «πρώην άνθρωποι» δηλαδή πρώην ευγενείς, πρώην στρατιωτικοί του τσαρικού στρατού, πρώην επιχειρηματίες και πρώην διανοούμενοι. Εκείνο που εκπλήσσει σε αυτό το «μουσείο ανθρωπιστικής καταστροφής» είναι η μεθοδικότητα των εκτελεστών, η αψεγάδιαστη καταγραφή των καταδικασθέντων, η τήρηση άψογων «λογιστικών βιβλίων» θανάτου, χάρη στα οποία σήμερα μπορούμε να ψηλαφήσουμε τα ονόματα, τις ζωές, τις διαδρομές και το χαμό χιλιάδων αθώων ανθρώπων.

Με αμοιβές ψιχία, με ζήλο βυζαντινού χρονικογράφου, οι άνθρωποι αυτοί καταγράφουν, ταυτοποιούν, καταλογογραφούν τα θύματα και, παράλληλα, αναζητούν στα αρχεία τους φακέλους με τη σύλληψη, την ανάκριση, τη δίκη και το πρωτόκολλο της εκτέλεσής τους.

Η περιπλάνηση στο πεδίο βολής του Μπούτοβο είναι μια δύσκολη υπόθεση, ακόμη κι αν γίνεται μια ηλιόλουστη μέρα. Οι ομαδικοί τάφοι, ο απέριττος σταυρός, η μικρή ξύλινη εκκλησία, είναι εκεί για να μας θυμίζουν πως ο ζόφος παραμονεύει στη ζωή, πως τίποτα δε μπορεί να θεωρείται δεδομένο, όσο υπάρχει η αυθαιρεσία της εξουσίας, η καπνισμένη κάνη του περίστροφου της οποίας ξερνάει μολύβι στο σβέρκο εκείνων που τόλμησαν να υψώσουν το ανάστημα τους.

Οι Ρώσοι έχουν μια πολύ ιδιότυπη σχέση με τη μνήμη. Είναι έτοιμοι από τη μία πλευρά να πιστέψουν στο μύθο που τους θέλει ξεχωριστούς από τους υπόλοιπους λαούς, ταγμένους να φέρουν ένα νέο φως στον παρηκμασμένο πολιτισμό και, από την άλλη πλευρά, να σκάψουν με τα ίδια τους τα χέρια τους τάφους εκείνων που εκτελέστηκαν επειδή αντιστάθηκαν σε αυτόν τον παράξενο εξαιρετισμό. Αυτή η αμφίσημη σχέση με τη μνήμη φαίνεται , εξάλλου, σε πολλά από τα μεγάλα έργα της ρωσικής λογοτεχνίας των δύο τελευταίων αιώνων και κυρίως στην ποίηση του Αργυρού αιώνα και στο κίνημα του σαμιζντάν, των αντιφρονούντων που κυκλοφορούσαν χειρόγραφα τα έργα τους. Χάρη στις άοκνες προσπάθειες αυτών των ανθρώπων σήμερα, η υπόλοιπη ανθρωπότητα, έχει πληροφορηθεί τις θυσίες των απλών και άδολων ανθρώπων, οι οποίοι αποτελούν τμήμα του πανανθρώπινου μαρτυρολόγιου.