Cool-ροφοβία: H μαζική κουλτούρα ως κοινωνική απειλή

16:39 3/10/2019 - Πηγή: Το Ποντικι

"Π" ART

 

Ο τίτλος αυτού του άρθρου είναι λογοπαίγνιο πάνω στη λέξη ‘κουλροφοβία’, όρο που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την παράλογη φοβία για τους κλόουν. Όχι, το κείμενο που ακολουθεί δεν θα αναφερθεί στον Pennywise του Stephen King, ούτε στη μασκότ των McDonald’s. Αντίθετα, θα εξετάσει το γιατί ο αμερικανικός στρατός εξέδωσε τις προάλλες ειδική οδηγία που προειδοποιούσε για πιθανά χτυπήματα σε κινηματογράφους όπου θα παιζόταν η ταινία Joker,

με πρωταγωνιστή τον Joaquin Phoenix, η οποία βγήκε αυτή την εβδομάδα στις αίθουσες.

Σύμφωνα με το Reuters, η μεγαλύτερη αλυσίδα κινηματογράφων στην Αμερική είχε ήδη απαγορεύσει τις μάσκες και το ‘αποκριάτικο’ μακιγιάζ προσώπου σε όσες και όσους θα προσέρχονταν για να δουν την ταινία. Η ιστοσελίδα Deadline αναφέρει ότι στη Νέα Υόρκη ασφαλίτες με πολιτικά θα είναι ανάμεσα στο κοινό. Στο ίδιο πνεύμα ηθικού πανικού, κάποιοι κριτικοί (π.χ., o Gleiberman του Variety) έγραψαν ότι η ταινία κάνει αυτό που εκπροσωπεί ο χαρακτήρας ‘‘επικίνδυνα κουλ’’ (εξ ου και το αρχικό λογοπαίγνιό μου).

Πρόκειται για παράνοια και υστερία που υποθέτω περιορίστηκε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, αν κρίνω από το γεγονός ότι οι αιθουσάρχες δεν φαίνεται να τη συμμερίζονται στην Ελλάδα ή, απ’ όσο μπορώ να γνωρίζω, στην Ευρώπη γενικώς. Ωστόσο, οι ΗΠΑ έχουν κακό προηγούμενο (γιατί άραγε; γκουχ- γκουχ) όσον αφορά τα μακελειά σε κινηματογράφους όπου παίζονται ταινίες με τον Τζόκερ. Μόλις επτά χρόνια πριν, στην πρεμιέρα του Σκοτεινού Ιππότη του Christopher Nolan, με τον μακαρίτη Heath Ledger στον περιβόητο ρόλο, νεαρός άνδρας ο οποίος σύμφωνα με φήμες αργότερα συστήθηκε ως Τζόκερ και είχε βάψει τα μαλλιά του πορτοκαλί, εισέβαλε σε κινηματογράφο όπου προβαλλόταν η ταινία, στην Aurora του Κολοράντο, και άνοιξε πυρ, σκοτώνοντας δώδεκα άτομα, και τραυματίζοντας δεκάδες άλλα.

Κάποιοι από τους συγγενείς των θυμάτων υπέγραψαν πρόσφατα επιστολή προς τη Warner Bros., καλώντας τη να δωρίσει μέρος από τα κέρδη σε ιδρύματα που σχετίζονται με τα θύματα τέτοιων ένοπλων επιθέσεων. Η επιστολή περιέχει μια πολύ ενδιαφέρουσα, όσο και ιδεολογικά θλιβερή φράση/επίκληση  προς τους ‘‘κορπορατικούς ηγέτες να αντιληφθούν ότι έχουν κοινωνική ευθύνη να μας προστατεύσουν’’.

Για όσες και όσους έχουν δει ή πρόκειται να δουν την ταινία, η ειρωνεία είναι δηκτική. Χωρίς να αποκαλύψω πολλά, κρίσιμες σκηνές αφορούν εκδηλώσεις βίας κατά των ‘πλουσίων’ και της άρχουσας τάξης. Θα έλεγε κανείς, λοιπόν, ότι εδώ έχουμε ένα είδος αυτού που η ψυχανάλυση ονομάζει ‘μετάθεση’. Ότι δηλαδή, αν φορέσει κανείς τα γυαλιά του ήρωα από το Ζουν Ανάμεσά Μας, του Carpenter, και διαβάσει την επιστολή των συγγενών των θυμάτων, αυτή θα γράφει: ‘‘Ξέρουμε καλά ότι δεν φοβάστε μήπως η ταινία ξεσηκώσει τους φτωχούς εναντίον των πλουσίων (αλλιώς σιγά μην την βγάζατε/βραβεύατε με τον Χρυσό Λέοντα στη Βενετία), αλλά ταυτόχρονα εμείς φοβόμαστε ακόμα περισσότερο ότι εσείς δεν φοβάστε/δεν δίνετε δεκάρα για τις συνέπειες σε βάρος όχι των πλουσίων, αλλά της μικρομεσαίας τάξης, τις οποίες θα μπορούσε να έχει η προβολή της ταινίας σε σχέση με το συγκεχυμένο ιδεολογικό της μήνυμα’’.

Ποιο είναι όμως αυτό το μήνυμα; Χωρίς να θέλω να γίνω κυνικός (αν και θα μπορούσα, καθώς ο ίδιος ο χαρακτήρας είναι που επιμένει στην ταινία ότι δεν ενστερνίζεται καμία ιδεολογία, ενώ ο σκηνοθέτης Todd Phillips πρόσφατα ταύτισε την ακροδεξιά με την ‘ακροαριστερά’), δεν είναι το αντικαπιταλιστικό στοιχείο, το οποίο όντως υπάρχει, έστω εύπεπτο, αλλά που υπήρχε ήδη και στις διαφορετικές, ίσως πιο ριζοσπαστικές εκδοχές του Τζόκερ στον Batman του Burton, και στον Σκοτεινό Ιππότη του Nolan.[1] Είναι η βία της ‘εναλλακτικής δεξιάς’ (alt right) και της μισογυνικής λούμπεν ιδεολογίας των incel, μιας από τις υποκουλτούρες που είχαν ήδη για είδωλο τον Τζόκερ του Ledger. Τι είναι οι incel; Νεαροί, κατά κανόνα λευκοί άνδρες, που δηλώνουν ‘ακούσια άγαμοι’ (involuntary celibate). Και όταν λέμε ‘‘ακούσια’’, εννοούμε ότι ρίχνουν το φταίξιμο στην κοινωνία και τις γυναίκες για το ότι δεν μπορούν να βρουν (γυναίκα σεξουαλική) σύντροφο.

Προβλέψιμα η Warner Brothers έβγαλε μια ανακοίνωση που απαντά στην επιστολή των οικογενειών των θυμάτων, τονίζοντας ότι η εταιρεία πάντα έκανε τέτοιες δωρεές, και ότι η συγκεκριμένη ταινία δεν ηρωοποιεί τον κεντρικό χαρακτήρα. Και πράγματι, μακριά από τον γράφοντα το αφελές και παρωχημένο μοντέλο που θέλει τα μέλη του κοινού παθητικούς δέκτες που υιοθετούν άκριτα το όποιο μήνυμα του εκάστοτε πολιτισμικού προϊόντος. Αν ήταν έτσι, το τελευταίο φιλμ John Wick θα έπρεπε να έχει απαγορευτεί δια παντός. Πρόκειται δηλαδή για μια ακόμη περίπτωση φιλελεύθερης υποκρισίας, ίσως γιατί υπάρχει κάτι στη συγκεκριμένη ταινία του Phillips, την ερμηνεία του Phoenix, ή/και στον χαρακτήρα του Τζόκερ γενικότερα, που το σύστημα δεν μπορεί να ελέγξει πλήρως.

Τι είναι αυτό; Για να απαντήσει κανείς σε αυτή την ερώτηση, θα πρέπει να γνωρίζει ότι ο συγκεκριμένος ήρωας στο πέρασμα του χρόνου, αλλά και την ίδια χρονική στιγμή, σημαίνει πολλά, αντιφατικά μεταξύ τους πράγματα. Στις διάφορες, αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους ενσαρκώσεις και μεταμορφώσεις του (όχι τυχαία, στα ελληνικά ‘joker’ σημαίνει γελωτοποιός, αλλά και μπαλαντέρ της τράπουλας) από κλόουν/εγκληματικό φαρσέρ (ο Cesar Romero στη σειρά του ’60) σε γκάνγκστερ (ο Jack Nicholson στην ταινία του Burton), και από αναρχικό τρομοκράτη σε νταβατζή με συμμορίτικα τατουάζ και χρυσή οδοντοστοιχία (o Jared Leto στο Suicide Squad), αντικατοπτρίζει την εκάστοτε εποχή και τις αντιφάσεις της. Για παράδειγμα, η εκδοχή του Nolan έπαιζε ανοιχτά με τους συλλογικούς φόβους στην Αμερική στον ευρύτερο απόηχο της 11ης Σεπτεμβρίου. Ωστόσο, ποιος θα φανταζόταν ότι το κίνημα Tea Party, η αμερικανική ακροδεξιά, και οι λεγόμενοι libertarians, θα οικειοποιούνταν την εικόνα αυτού του Τζόκερ και θα τη συνδύαζαν με εκείνη του Ομπάμα, δαιμονοποιώντας το Obamacare;[2]

Ομοίως, η νέα ταινία Τζόκερ ήδη έχει γίνει στόχος φιλελεύθερων αρθρογράφων με την κατηγορία ότι παρακινεί σε ‘incel’ βία. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, μήνες πριν από την πρεμιέρα της στις αίθουσες, ο Τζόκερ του Phoenix είχε γίνει ήδη ειρωνικό μιμίδιο (meme) σε διαδικτυακά γκρουπ που κοροϊδεύουν οποιαδήποτε εκδοχή αυτού που ονομάζουν ‘‘ζούμε σε μια κοινωνία’’. Είναι δύσκολο να εξηγήσω ακριβώς τι εννοούν με αυτή τη φράση (για μια περίληψη του όλου φαινομένου και το πώς σχετίζεται το συγκεκριμένο διαδικτυακό μιμίδιο με τον Τζόκερ, ψάξτε το άρθρο του Joseph Earp που δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο Junkee.com, με τίτλο ‘What Is the ‘‘We Live in A Society’’ Meme And What Does it Have to Do With The Joker?’). Συνδέεται με την κουλτούρα των παικτών βιντεοπαιχνιδιών, ενώ καλύπτει ολόκληρο το ιδεολογικό φάσμα, ή είναι μεταμοντέρνα απολιτίκ. Θα έλεγα ότι πρόκειται για οτιδήποτε λέει ανοιχτά ή υπονοεί, κατά κανόνα απλουστευτικά, ότι οι άνθρωποι είναι προϊόντα της (κακούργας) κΕνωνίας, ένα είδος δομισμού απ’ τα [συμπλήρωσε το όνομα γνωστής αλυσίδα σούπερ μάρκετ με έδρα τη Γερμανία]. Στην πιο ψαγμένη εκδοχή του, περιλαμβάνει την Κοινωνία του Θεάματος, του Γκυ Ντεμπόρ, το συχνά αφελές πατρονάρισμα των Anonymous (μία εκδοχή των οποίων υπάρχει στην ταινία Joker), ενώ στην πιο λούμπεν, διάφορες συνωμοσιολογικές θεωρίες (μάς ψεκάζουν, κλπ.), ή γελοία απλοϊκά εικονογραφημένα τσιτάτα που διακινούνται κατά καιρούς στο ίντερνετ και λένε ότι δεν διαβάζουμε αρκετά, ότι είμαστε σκλάβοι της αποβλακωτικής τηλεόραση, τονίζουν πόσο η σύγχρονη τεχνολογία (συμπεριλαμβανομένων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης) μάς έχει αποξενώσει, μιλάνε για ανθρώπους- ‘πρόβατα’/ζόμπι που ζούνε στην εικονική πραγματικότητα του Matrix, κλπ. Κατά συνέπεια, οι διαδικτυακοί χρήστες που διακινούν ή έκαναν δημοφιλές το μιμίδιο με τη μορφή του Τζόκερ και τη λεζάντα ‘’ζούμε σε μια κοινωνία’’ είχαν ήδη προλάβει την κριτική περί incel, ή γενικώς περί ταινιών που υποδαυλίζουν τη βία σε όποια μορφή της, αποδομώντας τη μέσω της ειρωνείας.

Είναι όμως ο Τζόκερ των Phillips/Silver και Phoenix ‘incel’ (κάτι αντίστοιχο είχε ειπωθεί για τον χαρακτήρα του Kylo Ren, στο The Last Jedi) ; Μπορεί να αναγνωσθεί έτσι, ή απλά ως λευκός άνδρας – όχι ακριβώς η πιο καταπιεσμένη κατηγορία που μπορεί να σκεφτεί κανείς. Μπορεί όμως και να ιδωθεί και ως προλετάριος, ή ως άτομο με ψυχική ασθένεια/μη νευροτυπικό, το οποίο, λόγω της οικονομικής τάξης στην οποία ανήκει, υφίσταται τις συνέπειες του καπιταλισμού χειρότερα από ό,τι άλλες ομάδες.

Με δυο λόγια, και προσπαθώντας να συνοψίσουμε όλα τα παραπάνω: βλέποντας κανείς το Τζόκερ, ίσως πράγματι ριζοσπαστικοποιηθεί προς τη μία ή την άλλη πλευρά, αλλά το φαινόμενο είναι ‘‘υπερκαθορισμένο’’, και όχι μονόπλευρο/μονοσήμαντο. Για να το θέσω αλλιώς: οι περισσότεροι έχουν δει τον Μπάτμαν του Burton, όπου ο Τζόκερ του Nicholson δηλητηριάζει καταναλωτικά προϊόντα. Δεν σκέφτηκαν αυτόματα να στρατευτούν με την Άτυπη Αναρχική Ομοσπονδία/Διεθνές Επαναστατικό Μέτωπο στα πλαίσια του σχεδίου με το όνομα ‘Πράσινη Νέμεσις’ (ένα είδος μεταμοντέρνας οικολογικής τρομοκρατίας που εμφανίστηκε στην Ελλάδα πριν μερικά χρόνια, με τα μέλη της οργάνωσης να βάζουν υδροχλωρικό οξύ σε προϊόντα στα ράφια των σουπερμάρκετ). Κάποιοι/ες απλά γέλασαν.  

 

[1] Βλ. το σχετικό κεφάλαιο του Heldenfels, στον συλλογικό τόμο The Joker: A Serious Study of the Clown Prince of Crime (Mississippi University Press)

[2] Βλ. το κεφάλαιο των Wessels και Martinez, στον ίδιο τόμο.

JokerφόβοςκλόουνHas video: Exclude from popular: 0