O «Nέος Ρεαλισμός» σε έξι έργα

14:29 16/1/2023 - Πηγή: Το Ποντικι

Η Μαρία Κουτσομάλλη-Μορώ ξεχωρίζει και μας συστήνει έξι έργα διάσημων καλλιτεχνών από την έκθεση «Nouveau Réalisme» στο Ίδρυμα Β. & Ε. Γουλανδρή

Σ’ ένα κατώφλι μεταιχμιακό, τότε που η τέχνη από μοντέρνα θα άρχιζε να ονομάζεται σύγχρονη, οι καλλιτέχνες του Νέου Ρεαλισμού έστρεψαν την πλάτη στη «ζωγραφική του καβαλέτου» αναζητώντας τα υλικά για τη δημιουργία τους παντού: σε σκουπιδότοπους, αλάνες και μάντρες μεταχειρισμένων αυτοκινήτων, σε περιφράξεις, υπαίθριες αγορές και σουπερμάρκετ. Σκίζοντας αφίσες, διαφημιστικές, κινηματογραφικές ή πολιτικές, κατέθεσαν έργα-σχόλια για την εποχή τους.

Εντάσσοντας τα παραπεταμένα της καθημερινότητας στα γλυπτά τους έδειξαν με διάθεση παιγνιώδη την αισθητική διάσταση του απορρίμματος, καθημερινού ή βιομηχανικού. Θυσιάζοντας ακόμα και την ίδια την αθανασία των έργων τους, όταν κατέφευγαν σε πρακτικές περφόρμανς αλλά και στην δημιουργία εφήμερων εγκαταστάσεων.

Η μπλε σελίδα χαρτιού, η συστατική διακήρυξη του κινήματος του Νέου Ρεαλισμού, στην οποία έβαζαν στις 27 Οκτωβρίου του 1960 στο Παρίσι την υπογραφή τους οι Αρμάν, Φρανσουά Ντυφρέν, Ρεϊμόν Χάινς, Ιβ Κλάιν, Μαρσιάλ Ραϊς, Ντανιέλ Σπερί, Ζαν Τινγκελί και Ζακ Βιλλεγκλέ, μετά από κάλεσμα του τεχνοκριτικού Πιερ Ρεστανί, κάνει περάσματα στις οθόνες της έκθεσης Nouveau Réalisme στο Ίδρυμα Β. & Ε. Γουλανδρή για να μας θυμίσει την πιο βραχύβια εικαστική συγχώνευση (με διάρκεια ζωής κατ’ άλλους 20 λεπτών, για άλλους τριών ή δέκα χρόνων). Μια συνάντηση που οραματιζόταν «νέες αντιληπτικές προσεγγίσεις του πραγματικού» στο πεδίο της τέχνης και που, παρά τη σπουδαιότητά της, δεν χαίρει της ευρύτερης αναγνωρισιμότητας που κατέκτησαν στην πορεία πολλά από τα μέλη της ομάδας.

Στον υπόγειο χώρο του μουσείου στην οδό Ερατοσθένους στο Παγκράτι, 50 έργα από 15 συλλογές αναδεικνύουν το νεανικό, πληθωρικό, διασκεδαστικό πνεύμα των 13 καλλιτεχνών της ομάδας (ανάμεσά τους και των Σεζάρ, Μίμμο Ροτέλλα, Νίκι ντε Σεν Φαλ, Ζεράρ Ντεσάν και Κρίστο που εντάχθηκαν σ’ αυτή λίγο αργότερα). Η Μαρία Κουτσομάλλη-Μορώ, συνεπιμελήτρια του αφιερώματος από κοινού με την Marion Meyer, μας συστήνει το πνεύμα του Νέου Ρεαλισμού και εμβληματικούς δημιουργούς του μέσα από έξι έργα της έκθεσης που ξεχωρίζει.

Ιβ Κλάιν, Το ανάγλυφο πορτρέτο του Αρμάν, πρωτότυπο 1962, πολλαπλή έκδοση 1989 (περίπου)Yves Klein (1928-1962), «Ανάγλυφο πορτραίτο του Arman», 1962 (πρωτότυπο), 1989 περίπου (πολλαπλή μεταθανάτια έκδοση).
Στεγνό χρώμα και συνθετική ρητίνη σε μπρούντζο πάνω σε ξύλο με επικάλυψη φύλλων χρυσού, 176 × 94 × 26 εκ.
Ιδιωτική συλλογή
© ADAGP, Paris / ΟΣΔΕΕΤΕ, 2023

Τον Φεβρουάριο του 1962, λίγους μήνες πριν τον θάνατό του, ο Ιβ Κλάιν ζητά από τρεις φίλους του, τους καλλιτέχνες και μέλη των Νέων Ρεαλιστών Αρμάν και Μαρσιάλ Ράις και τον ποιητή Κλωντ Πασκάλ, να ποζάρουν με τα χέρια πλάι στο σώμα και σφιγμένες τις γροθιές –μια σαφής αναφορά στην αρχαία ελληνική γλυπτική– για να φτιάξει το ομοίωμά τους, γύψινα καλούπιατων σωμάτων τους που θα έκανε έργο. Από τα πορτρέτα εκείνα μόνο αυτό του Αρμάν θα ολοκληρωνόταν πριν από τον θάνατο του Κλάιν (τον Ιούνιο του 1962) και είναι αντιπροσωπευτικό της δουλειάς του από πολλές απόψεις. Κατ’ αρχάς είναι δημιουργημένο με δύο από τα τρία χαρακτηριστικά χρώματα που προτιμούσε: το International Klein Blue σε συνδυασμό με φύλλα χρυσού στο φόντο ώστε να αναδειχθεί ακόμα καλύτερα η φιγούρα. Επίσης, όμως, μέσα από αυτό βλέπουμε και τις σχέσεις φιλίας που υπήρξαν στο συγκεκριμένο κίνημα –όπως φυσικά δεν έλειψαν και οι αντιζηλίες. Ο Κλάιν γνωρίστηκε με τον Αρμάν στα 17-18 χρόνια του στη Νίκαια σε μια σχολή τζούντο στην οποία ήταν μαθητές. Πολύ γρήγορα, μαζί και με τον Κλωντ Πασκάλ, είχανε μοιραστεί τον κόσμο. Ο Κλάιν είχε αναλάβει να μελετήσει τον ουρανό –και από εκεί προήλθε το σήμα κατατεθέν μπλε της τέχνης του–, οΑρμάν τη Γη και ο Πασκάλ τ’ άστρα.

Μαρσιάλ Ράις, Μετρό (ή j’M), 1964Martial Raysse (1936- ), «Μετρό (ή j’M)», 1964.
Μέταλλο, θερμοπλαστική ρητίνη Altuglas, νέον, χρώμα, 231 × 147 × 60 εκ. MK2 Kréations
© ADAGP, Paris / ΟΣΔΕΕΤΕ, 2023

Η πολύ μεγάλη αλλαγή που θα επιβάλλουν οι νεορεαλιστές είναι ότι απομακρύνονται από την κλασική ζωγραφική, εισάγοντας στη δουλειά τους όλων των ειδών τα υλικά που μέχρι τότε δεν θεωρούνταν αρκετά ευγενή ώστε να συνδεθούνμε την τέχνη. Ο Αρμάν θα διαλέξει τα σκουπίδια· ο Σεζάρ, ο οποίος δεν είχε τα μέσα για να αγοράσει μάρμαρο ώστε να γίνει κλασικός γλύπτης, θα αναζητούσε σίδερασε διάφορα σημεία της πόλης· οι Χάινς, Βιλλεγκλέ, Ντυφρέν, Ντυσάν και Ροτέλλα θα δημιουργούσαν τα έργα τους με αφίσες που ξεκολλούσαν· ο Τινγκελί, χρησιμοποιώντας μοτεράκια, θα εισάγει στα γλυπτά του την κίνηση και τον ήχο. Ο Ράις ανακάλυψε στο νέον, αυτά τα πολύ χαρακτηριστικά φώτα της δεκαετίας του ’60, το πιο ζωντανό χρώμα, «ένα χρώμα πέρα από το χρώμα», όπως έλεγε, επισημαίνοντας ότι «εκφράζει πιο πιστά τη σύγχρονη ζωή, υπάρχει σε όλο τον κόσμο». Το χρησιμοποίησε ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1960 αλλά από τα τέλη της θα επέστρεφε σε μια εντελώς παραστατική, κλασική ζωγραφική. Επιπλέον, όμως, ο Ράις, όπως και ο Σπερί,διάλεγε πάντα με μεγάλη προσοχή τους τίτλους των έργων του που είτε ήταν πολύ ειρωνικοί είτε αποτελούσαν ένα λογοπαίγνιο. Σε αυτή την περίπτωση,το γαλλικό Μ (εμ) αντιπροσωπεύει και το γράμμα και τη λέξη αγαπώ. Στην έκθεση φιλοξενούμε,επίσης, ένα μικρό ready-madeτου από τη συλλογή του Κέντρου Πομπιντού, που ονομάζεται Σήψη με λεπτότητα. Λες και η σήψη μπορεί ποτέ να γίνει με λεπτότητα…

Σεζάρ, «Συμπίεση» κοσμημάτων, αρχές δεκαετίας 1980César (1921-1998), «Συμπίεση» κοσμημάτων, αρχές δεκαετίας 1980.
Συμπιεσμένα χρυσά κοσμήματα με μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους, 8 × 4,5 × 2,6 εκ. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή
© ADAGP, Paris / ΟΣΔΕΕΤΕ, 2023

Πρόκειται για ένα έργο με ιδιαίτερη σημασία για μας στο Ίδρυμα Βασίλη &Ελίζας Γουλανδρή καθώς οι δύο συλλέκτες είχαν αναπτύξει μια ωραία φιλία με τον ιταλικής καταγωγής Γάλλο καλλιτέχνη από τη Μασσαλία. Δεν γνωρίζουμε πότε και πώς ακριβώς γνωρίστηκαν, αλλά πέρα από τα έργα του που αγόραζαν, είχαν ζητήσει να φιλοτεχνήσει και ορισμένα για εκείνους, φερ’ ειπείν τους δύο Αντίχειρες που περιλαμβάνονται στην έκθεση. Ίσως, όμως, το πιο συγκινητικό είναι το μικρότερο της έκθεσης, μια συμπίεση κοσμημάτων της Ελίζας Γουλανδρή που ο Σεζάρμετέτρεψε σε καρφίτσα,διαστάσεων μόλις λίγων εκατοστών. Σχετικά με αυτά τα μικροέργα τέχνης του Σεζάρ –γιατί και αυτός όπως και άλλοι του κινήματος είχαν πειραματιστεί με το κόσμημα–, η Φρανσουάζ Ζιρού έφτανε να… προτρέψει όσους δεν είχαν ένα, να το κλέψουν! Στην εισαγωγή της σε μια μικρή έκδοση για τα κοσμήματα του καλλιτέχνη, η γνωστή δημοσιογράφος, η οποία διατέλεσε και υπουργός Πολιτισμού της Γαλλίας, επεσήμαινε χαρακτηριστικά: «Να ’ναι το σχήμα, το υλικό, η δέσμια του συμπιεσμένου χρυσού ενέργεια; Υπάρχει κάτι μαγικό μέσα εκεί. Μαγικά αντικείμενα ζητούν το χέρι, μόλις που χαϊδεύουν το βλέμμα. Πάρε. Άγγιξε. Ζύγισε. Χάιδεψε με την παλάμη τις απαλές ακμές. Ξεχώρισε, κάτω από το δάχτυλο, το τραχύ από το λείο στο θερμό δέρμα του χρυσού. Ηδονή, ατόφια ηδονή. {…}. Δεν υπάρχουν δύο ίδια. Το τυχαίο δεν τραυλίζει ποτέ».

Κρίστο, Περιτυλιγμένο καροτσάκι (1962)Christo (1935-2020), «Περιτυλιγμένο καροτσάκι», 1962.
Παιδικό καρότσι, πολυαιθυλένιο και σχοινί, 95 × 96 × 55 εκ.
Estate of Christo V. Javacheff
© ADAGP, Paris / ΟΣΔΕΕΤΕ, 2023

Πολύ νέος ακόμα, ο Κρίστο ξεκινά να περιτυλίγει διάφορα αντικείμενα της καθημερινής ζωής, θέτοντας έτσι υπό αμφισβήτηση τις αρχές της χρησιμότητας, της ταυτότητας και της ιδιοκτησίας. Με το Περιτυλιγμένο καροτσάκιμας καλεί να διερευνήσουμε τη σχέση μας με μιακοινωνία όλο και περισσότερο καταναλωτική και υπόδουλη των φιλοδοξιών της, δείχνει την επιρροή του από το κίνημα του Νταντά και τον Μαρσέλ Ντυσάν και δηλώνει τη βαθιά ανησυχία που νιώθει σε σχέση με το περιβάλλον. Αρχικά δουλεύει με μικρά κουτιά ενώ στην πορεία η κλίμακα όλο και μεγαλώνει και–μαζί με την σύζυγο και βασική συνεργάτιδά του Ζαν Κλωντ–συλλαμβάνει εφήμερα σχέδια μεγάλων διαστάσεων, όπως την περιτύλιξη κτιρίων μνημείων και ολόκληρων τοπίων, που θα σέβονται το περιβάλλον, για τα οποία δεν θα υπάρχουν χορηγοί και όπου οι επισκέπτες θα έχουν πάντα ελεύθερη πρόσβαση. Το 1969 η Περιτυλιγμένη ακτή (Σχέδιο για την Αυστραλία, κοντά στο Σίδνεϋ) είναι το πρώτο τέτοιο πρότζεκτ σε μεγάλη κλίμακα που θα φέρει σε πέρας. Υπάρχει μάλιστα ένα σχετικό προπαρασκευαστικό σχέδιο στην έκθεση, από αυτά που δημιουργούσε και πωλούσε ώστε να χρηματοδοτεί τις γιγαντιαίες περιτυλίξεις. Αυτός ο προβληματισμός του, γιατί να δημιουργούμε καινούργια πράγματα όταν μπορούμε να κάνουμε τέχνη με ήδη υπάρχοντα υλικά,είναι μια πεποίθηση που μοιράζονται και άλλοι καλλιτέχνες του κινήματος.

Ζαν Τινγκελί & Νίκι ντε Σεν Φαλ, Αθηνά Παλλάδα ή Το άρμα (1989)Jean Tinguely (1925-1991) & Niki de Saint Phalle (1930-2002), «Αθηνά Παλλάδα ή Το άρμα», 1989.
Σίδηρος, ατσάλι, λαστιχένιος ιμάντας, ηλεκτρικός κινητήρας και αγαλματίδιο από ζωγραφισμένο πολυεστέρα, αγαλματίδιο 54 × 19 × 32 εκ., άρμα 79 × 208 × 71 εκ. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή

Γνωρίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του ’50, όταν και οι δύο ήταν παντρεμένοι. Πέντε χρόνιαμετά από εκείνη την πρώτη συνάντηση θα ερωτευθούν, θα ζήσουν και θα δημιουργήσουν μαζί αλλά και ξέχωρα. Το λένε και οι ίδιοι ότι στην τέχνη ήταν πάντα αντίπαλοι έχοντας, όμως,και ανάγκη ο ένας τον άλλο για να εξισορροπούν, κατά κάποιον τρόπο, τις φιλοδοξίες τους. Με την γνώση και την εμπειρία του στη γλυπτική ο Τινγκελί υπήρξε ανεκτίμητος συνοδοιπόρος για την Νίκι ντε Σεν Φαλκαι τα τεράστια γλυπτά που δημιουργούσε. Στην Αθηνά Παλλάδα συνοψίζονται όλα αυτάπου χαρακτήρισαν την πορεία και τη συνεργασία τους: η αγάπη και το χιούμορ, η άποψη του να μη βλέπουμε τα πράγματα και τόσο σοβαρά.Το 1989, δυο χρόνια πριν τον θάνατο του Τινγκελί, η ντε Σεν Φαλ φιλοτεχνεί μία Αθηνά Παλλάδα όπως οι χαρακτηριστικές της Νανά, τροφαντή, γεμάτη χρώμα, εντυπωσιακή. Κι εκείνος της φτιάχνει το άρμα της θεάς, ένα σαράβαλο από παλιά,σκουριασμένα σίδερα, εισάγοντας στο έργο και την (πολύ πολύ αργή) κίνηση. Παρότι από καιρό χώρια ως ζευγάρι, οι δυο τους είχαν παντρευτεί ώστε να μπορούν να υπερασπιστούν ο ένας το έργο του άλλου ότανκάποιος από τους δυο τουςπεθάνει. Πράγματι, η Νίκι ντε Σεν Φαλ έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στη δημιουργία του μουσείου Τινγκελί στην Ελβετία.

Μίμμο Ροτέλλα, Μυθική Μέριλιν, 1963-1989Μίμμο Ροτέλλα, Μυθική Μέριλιν, 1963-1989

Η Αμερικανίδα διάσημη ηθοποιός υπήρξε κεντρική φιγούρα στο έργο του Ροτέλλα, ο οποίος την έβλεπε ως ένα τρομερό παράδειγμα δημιουργικότητας και, πέρα από όμορφη, τη θεωρούσε πάνω απ’ όλα μια εξαιρετικά ευφυή γυναίκα. Το συγκεκριμένο έργο είναι φτιαγμένο από σκισμένες αφίσες της ταινίας Κάποιοι το προτιμούν καυτό. Κι έχει ενδιαφέρον γιατί βλέπουμε τα κοινά σημεία που είχε ο Νέος Ρεαλισμός με την ποπ αρτ –μη ξεχνάμε ότι η Μέριλιν ενέπνευσε ιδιαίτερα και τον Άντι Γουόρχολ. Τα δύο κινήματα αναδύθηκαν την ίδια περίοδο, στα μέσα της δεκαετίας του 1950, στις δύο πλευρές του Ατλαντικού –με τον Νέο Ρεαλισμό να προηγείται χρονικά–meπρόθεση να επιτεθούν στην καθεστηκυία τάξη, να βρουν καινούρια εκφραστικά μέσα, να γυρίσουν την πλάτη στην πανταχού παρούσα αφαίρεση και να ρίξουν την τέχνη από το βάθρο της επανασυνδέοντάς τη με το καθημερινό, με το αντικείμενο, με το εφήμερο. Κατόπιν όμως, καθένα τράβηξε τον δικό του δρόμο. Πάντα στον Νέο Ρεαλισμό υπήρχε κάτι πιο πολιτικό (διακρίνουμε την πρόθεσή τους να εισαγάγουν στην τέχνη την επικαιρότητα, η οποία έδινε τον ρυθμό στην καθημερινή ζωή των Ευρωπαίων εκείνης της εποχής) και παράλληλα τους απασχολούσε ιδιαίτερα η αισθητική, ενώ οι popartistsέδειχναν τον καταναλωτισμό με έναν διαφορετικό τρόπο.

Nouveau Réalisme

Ίδρυμα Β. & Ε. Γουλανδρή, Ερατοσθένους 13, Παγκράτι, 2107252895
Διάρκεια έκθεσης: έως 9 Απριλίου 2023
Ημέρες & ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Πέμπτη, Σάββατο & Κυριακή: 10:00-18:00, Παρασκευή: 10:00-20:00

Η Μαρία Κουτσομάλλη-Μορώ / Photo credits © Χριστόφορος Δουλγέρης