Αφιέρωμα 1821 – 2021: «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν»

07:00 13/11/2021 - Πηγή: Το Ποντικι

Το «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» που εκστόμισε ο Χαρίλαος Τρικούπης την 10η Δεκεμβρίου του 1893 στο ελληνικό κοινοβούλιο, στοιχειώνει την πολιτική – οικονομική ιστορία της χώρας.

Έκτοτε, κανένας και ουδέποτε δεν τόλμησε και δεν θέλησε να αλλάξει έμπρακτα νοοτροπία στην άσκηση της οικονομικής μας πολιτικής που οδήγησε στο «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» ως αποτέλεσμα συνεχών δανεισμών.

Κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες πριν από την ηχηρή πτώχευση

Η προσάρτηση της Θεσσαλίας το 1881 ήρθε ως αποτέλεσμα επέκτασης των συνόρων του ελεύθερου ελληνισμού σε βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επίσης,

θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως ένα πρώτο βήμα της «Μεγάλης Ιδέας», όπως και μια οικονομικής σημασίας επιτυχία με την προσθήκη του μεγαλύτερου στον ελλαδικό χώρο σιτοβολώνα. Την εποχή αυτή παρατηρείται παράλληλα μια σειρά διαφοροποιήσεων στις βασικές ταξικές ισορροπίες και στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας. Πρώτη φορά από τη σύσταση του κράτους εμφανίζεται μια μορφή αναπτυξιακής πολιτικής από τη μεριά του που στοχεύει στην αναδιοργάνωση των θεσμικών του λειτουργιών στην κοινωνία, την οικονομία και την άσκηση της πολιτικής. Μέσα σ’ αυτό το νέο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, η προσωπικότητα του Χαρίλαου Τρικούπη παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του γενικότερου μεταβατικού πολιτικοκοινωνικού σκηνικού. Έχουμε την παρουσία μιας ισχνής βιομηχανικής αστικής τάξης, που στηρίζεται στην ντόπια παραγωγική εργασία. Ενδεικτικά, το 1867 υπήρχαν 22 αλευρόμυλοι και νηματουργία, τα οποία αυξήθηκαν σε μια δεκαετία σε 108. Ταυτόχρονα, ο αστικός πληθυσμός της Αθήνας και του Πειραιά από 36.000 το 1853, έφτασε το 1889 σε 150.000 χιλιάδες κατοίκους.

Η εκβιομηχάνιση συντελείται με όρους που ξεπερνούν τα στενά βιομηχανικά – καπιταλιστικά συμφέροντα και επηρεάζουν ευρύτερες κοινωνικές ομάδες των μεσαίων στρωμάτων. Πέρα από τους παραδοσιακούς αγροτικούς πληθυσμούς, στους οποίους στηρίζεται η ανάπτυξη του κράτους τα πρώτα 50 χρόνια, έρχονται να προστεθούν νέοι και σύγχρονοι τομείς απασχόλησης όπως έμποροι, δικηγόροι, γιατροί, δάσκαλοι, καλλιτέχνες κ.λπ. Ταυτόχρονα, σημειώνεται μια αύξηση της νομισματικής ρευστότητας με την κυκλοφορία χαρτονομισμάτων. Σημαντικό ρόλο στην οικονομία αυτής της περιόδου παίζει η εξαγωγή της σταφίδας – από την Πελοπόννησο κυρίως, όπου καλλιεργείται κατ’ αποκλειστικότητα. Ο ρόλος των σταφιδοπαραγωγών θα ενισχυθεί περισσότερο καθώς και η οικονομική τους επιρροή, με την παρακμή του ναυτιλιακού διακομιστικού εμπορίου.

Την ίδια εποχή εμφανίζονται δίπλα στο μονοπώλιο της Εθνικής Τράπεζας μια σειρά πιστωτικά, ασφαλιστικά και τραπεζικά ιδρύματα. Τέλος, στην Ελλάδα της τελευταίας εικοσαετίας του 19ου αιώνα εμφανίζεται μια ισχυρότατη ολιγαρχία, η οποία αποτελείται από κεφαλαιούχους της διασποράς. Κοντολογίς, με την προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας επεκτείνεται εδαφικά αλλά και οικονομικά – με τη διεύρυνση των αγορών – το ελληνικό κράτος και παρατηρούνται σοβαρές κοινωνικές και ταξικές ανακατατάξεις, με την αλλαγή των παραδοσιακών μορφών εργασίας και την προσθήκη νέων, σύγχρονων συνθηκών παραγωγής.

«Από το 1875 – 1880 και πέρα, η βαθμιαία τάση μείωσης του ρόλου του κράτους στη διαδικασία αντλήσεως του πλεονάσματος ανακάμπτεται. Η σχέση κρατικών δαπανών και εθνικού εισοδήματος ανέρχεται πάλι στο 20% περίπου, και οι κατά κεφαλή κρατικές δαπάνες, που ανέβαιναν με συγκρατημένους ρυθμούς, παρουσιάζουν μετά το 1880 θεαματική άνοδο.

Η αναστροφή όμως αυτή στην τάση μειώσεως των κρατικών εξόδων ως ποσοστού του εθνικού εισοδήματος δεν πρέπει να ερμηνευθεί ως ενίσχυση της κρατικής αστικής τάξεως. Πρόκειται αντίθετα για σύμπτωμα εξασθενίσεώς της.

Πραγματικά, ενώ ώς το 1875 η διόγκωση του κρατικού προϋπολογισμού ήταν αποκλειστική σχεδόν συνάρτηση της διογκώσεως του κρατικού μηχανισμού, από το 1875 -1880 και πέρα αρχίζει βαθμιαία να εκφράζει την επέκταση των τομέων όπου το κράτος ασκεί πολιτική. Η αλλαγή των δεδομένων της διπλωματικής ισορροπίας στα Βαλκάνια, που εξαναγκάζει το κράτος να ενισχύσει τον στρατό, δεν είναι παρά μόνο μια από τις νέες εκφάνσεις της βαθιάς μεταβολής».

Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΔ, σελ. 14

Πολιτικοί σταθμοί προς την πτώχευση

1886. «Χρηματιστήριο της Ανατολής» φιλοδοξούσε να καταστήσει την πτωχή πλην τίμια Ελλάδα ο Χαρίλαος Τρικούπης στην κοινοβουλευτική του θητεία, που άρχισε στις 6 Μαΐου 1886 και ολοκληρώθηκε στις 24 Οκτωβρίου 1890. Πρόκειται για μιαν από τις μακροβιότερες κοινοβουλευτικές θητείες ελληνικής κυβέρνησης. Σ’ αυτό το διάστημα, ο Τρικούπης κατάφερε να θεμελιώσει το σιδηροδρομικό δίκτυο της χώρας και να επαναφέρει σε ισχύ νόμους και φόρους που είχε καταργήσει προηγουμένως ο μισητός του πολιτικός αντίπαλος Θ. Δηλιγιάννης. Αξιοσημείωτο αυτής της περιόδου είναι ότι ο Τρικούπης φρόντισε εκτός από τον άρτο και για τα θεάματα του λαού…

1890. Το 1890, στις 14 Οκτωβρίου, ο Τρικούπης χάνει τις εκλογές από τον μόνιμο αντίπαλό του, τον Θ. Δηλιγιάννη. Είναι η εποχή που στην Αθήνα κυριαρχούν τα Κρητικά γεγονότα. Κάθε ενέργεια της ελληνικής κυβέρνησης υπέρ των Κρητικών ξεσηκώνει θύελλα διπλωματικών διαμαρτυριών από την τουρκική πλευρά. Επίσης, εκείνη την περίοδο, ένα άλλο εθνικό ζήτημα πονοκεφαλιάζει την κυβέρνηση. Οι διωγμοί των Ελλήνων και της Ορθόδοξης Εκκλησίας από το ενοποιημένο κράτος της Βουλγαρίας. Στα οικονομικά κυριαρχεί ο μόνιμος πονοκέφαλος της εξεύρεσης του απαιτούμενου εξωτερικού συναλλάγματος για την ετήσια πληρωμή των τοκομεριδίων στους αλλοδαπούς δανειστές του Ελληνικού Δημοσίου τομέως. Ο πρωθυπουργός εξαγγέλλει δρακόντεια μέτρα λιτότητας. Μέσα σ’ αυτή την ασφυκτική οικονομική πραγματικότητα, όπου κυριαρχεί η μικροπολιτική και οι αβυσσαλέες αντιπαραθέσεις εσωτερικών συμφερόντων, βρίσκει την ευκαιρία το διεθνές κερδοσκοπικό κεφάλαιο να παίξει άσχημα παιχνίδια σε βάρος της δραχμής, με αποτέλεσμα, μέσα σε ελάχιστο διάστημα, κατά τον χειμώνα του 1891 – 1892, η αξία των ελληνικών χρεογράφων στα χρηματιστήρια του εξωτερικού να μειωθεί από 10% έως 12%.

1892. Παύεται η κυβέρνηση Δηλιγιάννη, με συνέπεια να ξεσπάσουν αναταραχές στην Αθήνα από τους οπαδούς του. Το αδιέξοδο θα προκαλέσει εκλογές τον Μάιο του 1892 και το εκλογικό σώμα επαναφέρει τον Τρικούπη στην κυβέρνηση. Αντιμέτωπος με τα τραγικά οικονομικά αδιέξοδα θα επιχειρήσει τη σύναψη νέων δανείων προς εξυπηρέτηση των παλιών. Οι όροι δανεισμού αποδεικνύονται δυσβάστακτοι. Η διαφορά ανάμεσα στην ονομαστική τιμή των δανείων και στην τιμή έκδοσης έφτανε το 30%. Ακολούθησε μια νέα και άγρια περίοδος λιτότητας φτάνοντας στο σημείο να φορολογηθεί ανηλεώς ακόμα και η εκπαίδευση. Ο Τρικούπης, αντιλαμβανόμενος το αδιέξοδο του δημοσιονομικού προβλήματος, ύστερα από μια σειρά ανεπιτυχών προσπαθειών, κυρίως με τον αγγλικό παράγοντα, προτίμησε να αποσυρθεί εγκαίρως από την εξουσία για να μην υποστεί αυτός την επερχόμενη καταστροφή.

1893. Στις 3 Μαΐου 1893 τη διακυβέρνηση αναλαμβάνει ο Σωτηρόπουλος, με υπουργό Εξωτερικών τον Δ. Ράλλη. Όλοι περιμένουν από τον Σωτηρόπουλο απλώς να επισημοποιήσει την πτώχευση. Ο ίδιος, ωστόσο, προσβλέποντας στην προσωπική του φήμη, όπως είχε πράξει και ο Τρικούπης νωρίτερα, αντί να προβεί στην επίσημη διαπίστωση της πλήρους χρεοκοπίας στράφηκε στον οίκο Χάμπρο του Λονδίνου. Από εκεί ο Σωτηρόπουλος εξασφάλισε το απαιτούμενο κεφάλαιο που χρειαζόταν για την κεφαλαιοποίηση των καθυστερούμενων τόκων. Το δάνειο Χάμπρο ήταν εξαιρετικά τοκογλυφικό και στην ουσία δεν ήταν παρά μια έμμεση αναγνώριση της πτώχευσης, μια «δόλια χρεοκοπία», όπως χαρακτηρίστηκε. Στις 30 Οκτωβρίου του ιδίου έτους ο Σωτηρόπουλος παραιτήθηκε, για να δοθεί η εντολή στον Τρικούπη να σχηματίσει κυβέρνηση. Πρώτη κίνηση να ακυρώσει το «δάνειο κεφαλαιοποίησης» του Σωτηρόπουλου, γιατί θεωρούσε πως είχε καταντήσει κουρέλι την αξιοπιστία της χώρας στο εξωτερικό. Προσπάθησε, σύμφωνα με την προσφιλή του τακτική, να συνάψει νέα δάνεια που θα εξυπηρετούσαν τα παλιά. Ωστόσο, δεν συνάντησε πρόθυμους δανειστές και αναγκάστηκε, στις 10 Δεκεμβρίου, να εκφωνήσει το παροιμιώδες για την ελληνική οικονομία «δυστυχώς επτωχεύσαμεν».

Η είδηση της πτώχευσης, πέρα από τα ειρωνικά και άκρως επιτιμητικά σχόλια που προκάλεσε στο εξωτερικό, ερέθισε ιδιαίτερα τους δανειστές μας, οι οποίοι αξίωσαν την επιβολή διεθνούς ελέγχου πάνω στις εισπράξεις του Δημοσίου.

Διαβάστε επίσης:

Αφιέρωμα 1821 – 2021: Η αρχή και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας – Η απήχησή της στην ελληνική Αριστερά

Αφιέρωμα: 1821-2021 – Η αρχή και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας – Προς τη Μικρασιατική Καταστροφή

Αφιέρωμα 1821 – 2021: Η αρχή και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας: Βενιζελικοί – αντιβενιζελικοί