Αφιέρωμα: 1821-2021: Τύπος, βιβλία κι εκπαίδευση των Ελλήνων – Οι πρώτες ελληνικές εφημερίδες – 18ος αι.

07:01 3/4/2021 - Πηγή: Το Ποντικι

Ελληνικές καθ’ όλα εφημερίδες έκαναν την εμφάνισή τους παίζοντας ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο από τα προεπαναστατικά ήδη χρόνια για να συνεχίσουν με τόλμη, δύναμη και συγκινητική ορμή και στη διάρκεια της Επανάστασης.

Τόσο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όσο και στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες, η εμφάνιση δημοσιογραφικών εντύπων γίνεται πολύ αργότερα, στα μέσα του 19ου αιώνα, αρχής γενομένης με ένα βουλγαρικό έντυπο που βρέθηκε στη Σμύρνη μόλις το 1844 – με δυο λόγια πολύ αργότερα από την εποχή που η ελληνική εθνική

δημοσιογραφία είχε καταφέρει να δημιουργήσει ήδη παράδοση στον Τύπο.

Η πρώτη απόπειρα να εκδοθεί ελληνική εφημερίδα καταγράφεται το 1784 από τον εκδότη και τυπογράφο Γεώργιο Βεντότη στη Βιέννη. Ο ελληνισμός της Βιέννης έχει να επιδείξει μια σειρά πνευματικών δραστηριοτήτων που σχετίζονται και με την έκδοση βιβλίων, περιοδικών κι εφημερίδων. Η «Εφημερίδα» του Γεωργίου Βεντότη υπήρξε βραχύβια και δεν είχε μεγάλη εμβέλεια. Έναν χρόνο αργότερα, το 1785, ίδρυσε το δικό του τυπογραφείο και συνεργάστηκε με τον Πολυζώη Λαμπανιτζιώτη. Το πνεύμα των εκδόσεών τους διαποτιζόταν από τον ελληνικό Διαφωτισμό. Ο Βεντότης συγκαταλεγόταν στους στενούς συνεργάτες του Ρήγα. Παρά την αποτυχία της πρώτης έκδοσης, ο δρόμος για μια επιτυχημένη πορεία της νεώτερης ελληνικής δημοσιογραφίας είχε ανοίξει, αν μάλιστα αναλογιστεί κανείς ότι σαράντα χρόνια μετά την πρώτη απόπειρα στη Βιέννη πραγματοποιείται επί ελληνικού πλέον εδάφους η έκδοση τριών εφημερίδων το 1824!

Όταν ο Ιωσήφ Βαουμάιστερ έλαβε την πρόσκληση να διδάξει τους πρίγκιπες του αυστριακού θρόνου, οι αδελφοί Γεώργιος και Πούμπλιος Μαρκίδες Πούλιου ανέλαβαν το τυπογραφείο του. Αμέσως ξεκίνησαν την έκδοση μιας άλλης «Εφημερίδας», της οποίας το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε το 1790, για να διακοπεί βιαίως εννέα χρόνια αργότερα, όταν οι αυστριακές αρχές έκλεισαν το τυπογραφείο τους και τους συνέλαβαν ως συνεργάτες του Ρήγα. Μάλιστα, οι αδελφοί Πούλιου, εμπνεόμενοι από το πολιτικό όραμα του Βελεστινλή για την κοινή μοίρα των υπόδουλων βαλκανικών λαών, κυκλοφορούσαν ταυτόχρονα με την ελληνική έκδοση της «Εφημερίδας» και τη σερβική της εκδοχή σε μερικά φύλλα με τίτλο «Serbskija Noviny»!

Η Βιέννη, φιλολογική πρωτεύουσα του Ελληνισμού

Η Βιέννη, με τα ελληνικά τυπογραφεία που ανθούσαν εκεί, υπήρξε η πόλη στην οποία έφταναν διάφοροι λόγιοι Έλληνες προκειμένου να εκδώσουν τις πνευματικές τους εργασίες στα ελληνικά. Συνήθως ήταν κείμενα που είχαν σκοπό την εθνική αφύπνιση του υπόδουλου Έθνους. Εκτός από τον Ρήγα, στην αυστριακή πρωτεύουσα κατέφθασαν με σκοπό την έκδοση βιβλίων τους αλλά και μεταφράσεων αξιόλογων έργων στη γλώσσα μας ο Πολυζώης Κοντός, ο Άνθιμος Γαζής, ο Νεόφυτος Δούκας καθώς και ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Από τα ελληνικά τυπογραφεία της Βιέννης κυκλοφόρησε μια σειρά βιβλίων με ποικίλο περιεχόμενο: από θρησκευτικά έντυπα έως ποιητικές συλλογές, από θεατρικά έργα έως εκπαιδευτικά πονήματα, από ημερολόγια έως μεταφράσεις αρχαίων Ελλήνων, αλλά και σημαντικών ξένων συγγραφέων. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Κοραής αποκάλεσε τη Βιέννη «εργαστήριο της νέας των Γραικών φιλολογίας»!

Τα πρώτα ελληνικά τυπογραφία

Η άνθιση που παρατηρείται από τα τέλη του 18ου αιώνα και τις αρχές του 19ου στον Τύπο είναι απόρροια προφανώς μακροχρόνιων διεργασιών που πιθανόν να ξεκίνησαν ακόμα και έναν αιώνα πριν. Η οικονομική αυτοτέλεια Ελλήνων που κατοικούσαν στο εσωτερικό και αντίστοιχων πατριωτών της διασποράς αποτέλεσε ένα σημαντικό κίνητρο προκειμένου να ξεκινήσουν μια σειρά ζυμώσεων για βαθύτερες τομές στην υπό διαμόρφωση νεοελληνική κοινωνία. Η μέριμνα για την παιδεία του υπόδουλου Έθνους είχε λάβει πλέον διαστάσεις και αποτελούσε ένα ζήτημα σοβαρό για τους φωτισμένους κύκλους.

Στις αρχές του 19ου αιώνα οι οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις ευνόησαν με τη σειρά τους στο να αναδειχθεί η αναγκαιότητα μιας πιο σοβαρής ενασχόλησης με την Παιδεία, η οποία αποτελεί την ψύχη του Έθνους. Η ελληνική πνευματική παρουσία στη διασπορά χρονολογείται ήδη από πολύ παλαιότερα, με την ίδρυση ελληνικών τυπογραφείων στη Βενετία: του Γλυκή, ήδη από το 1670, και του Σάρρου λίγο αργότερα, το 1686. Ωστόσο, ακόμα πιο πριν, το 1627-28 έχουμε ελληνικό τυπογραφείο στην Κωνσταντινούπολη, ένα τυπογραφείο που μετέφερε ο Νικόδημος Μεταξάς από την Αγγλία. Δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτή την περίοδο, πέρα από τον Κύριλλο Λούκαρι, αναδείχτηκαν σημαντικότατοι Έλληνες λόγιοι και δάσκαλοι, όπως ο Θεόφιλος Κορυδαλλέας, ο Ευγένιος Γιαννούλης και ο Αναστάσιος Γόρδιος, άνδρες που με το έργο τους και τη συστηματική αφοσίωσή τους στα γράμματα δημιούργησαν μια παράδοση στην παιδεία του Έθνους που ξεπερνούσε τα όρια της Πόλης και έφτανε γεωγραφικά και στην κυρίως Ελλάδα.

Η εκδοτική έκρηξη του 19ου αιώνα

Η ελληνική εκδοτική παραγωγή των αρχών του 19ου αιώνα τυπώθηκε στον μεγαλύτερο όγκο της σε τυπογραφεία του εξωτερικού, κυρίως της Βενετίας, της Βιέννης και του Παρισιού. Πιο συγκεκριμένα, από το 1811 έως και το 1821, στο Παρίσι και στη Βιέννη τυπώνονταν όλα τα ελληνικά περιοδικά και οι εφημερίδες.

Στη Βιέννη κυκλοφόρησε το 1811 η έκδοση της εφημερίδας «Ειδήσεις διά τα Ανατολικά μέρη» με εκδότες τον Ιωσήφ Φραγκίσκο Χάαλ και τον Ευφρόνιο Πόποβιτς για να βάλει λουκέτο έναν χρόνο αργότερα, το 1812. Αυτή τη χρονιά κάνει την εμφάνισή του ο «Ελληνικός Τηλέγραφος» με εκδότη τον γιατρό Δημήτρη Αλεξανδρίδη, ανιψιό του Άνθιμου Γαζή. Ο «Ελληνικός Τηλέγραφος» κυκλοφορούσε τρεις φορές την εβδομάδα και κάλυπτε τις ανάγκες της ελληνικής κοινότητας στη Βιέννη για ειδήσεις που αφορούσαν την οικονομία, την πολιτική και τα πνευματικά ζητήματα του Έθνους. Η εφημερίδα κυκλοφορούσε επίσης ευρύτερα στους Έλληνες της διασποράς. Η πολύτιμη αυτή έκδοση του «Ελληνικού Τηλέγραφου» διήρκεσε αρκετά χρόνια, από το 1812 έως και το 1836, καλύπτοντας και τα χρόνια της Επανάστασης στην Ελλάδα και την πρώτη περίοδο της απελευθέρωσης. Ταυτόχρονα με την εφημερίδα, ο Αλεξανδρίδης τύπωνε από το 1817 και μια φιλολογική έκδοση, η οποία έφερε τον τίτλο «Φιλολογικός Τηλέγραφος ήτοι Ελληνικού Τηλεγράφου φιλολογικά».

Ακόμα, στην αυστριακή πρωτεύουσα είχαν την έδρα τους η περίφημη έκδοση του «Ερμή του Λόγιου», με φιλολογικό περιεχόμενο, που διήρκεσε από το 1811 έως το 1821, αρχικά υπό τον Άνθιμο Γαζή. Ωστόσο, εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η έκδοσή του δεν υπήρξε απρόσκοπτη και αρκετές φορές αντιμετώπισε πρόβλημα περιοδικότητας, λόγω κυρίως οικονομικών δυσχερειών. Σε αυτές οφείλεται και η συχνή αλλαγή εκδοτών κατά τα πρώτα έτη της κυκλοφορίας του, ιδίως κατά την περίοδο 1814-1815. Πάντως, επρόκειτο για ένα λαμπρό περιοδικό, του οποίου η ύλη προσπαθούσε να μεταλαμπαδεύσει ιδέες της δυτικής σκέψης και παιδείας στον νεοελληνικό κόσμο.

Ταυτόχρονα προπαγάνδιζε με ενθουσιασμό τη χρήση και διάδοση της κοινής νεοελληνικής γλώσσας. Επίσης, το 1819 κυκλοφόρησε η «Καλλιόπη», η οποία αποτέλεσε το αντίπαλο δέος στον «Ερμή τον Λόγιο». Εκδότης του περιοδικού υπήρξε ο Αθανάσιος Σταγειρίτης, ο οποίος ήταν υπέρμαχος μιας γλωσσικής άποψης που υποστήριζε την αρχαΐζουσα της εποχής. Η έκδοση της «Καλλιόπης» σταμάτησε μόλις το 1821.