Περί ανάγνωσης και βιβλίων: Αρχίλοχος – Ο Μεγάλος Ανατρεπτικός

18:39 29/9/2024 - Πηγή: Το Ποντικι

Για μια βιβλιοθήκη χωρίς σύνορα

Στον 6ο αι. π.Χ. βρισκόμαστε ακόμα στην αρχαϊκή εποχή. Για την ακρίβεια, οδεύουμε ταχέως προς το τέλος της και οι εξελίξεις σε όλους τους τομείς είναι καταιγιστικές, τόσο στις επιστήμες και τη φιλοσοφία όσο στην ποίηση και τον πεζό λόγο. Το πολιτισμικό αποτύπωμα αυτών των εξελίξεων θα αποδειχθεί συντριπτικό, καθώς ο ομηρικός άνθρωπος θα υποστεί ολική ανανέωση από τον Πλάτωνα και θα καλύψει ένα αγεφύρωτο χάσμα περνώντας από τη δικαιοσύνη της αυτοδικίας σε αυτή των νόμων της πόλης. Θα ήταν μάταιο, αν όχι ανόητο, να προσπαθήσει κάποιος να εντοπίσει στην Ιστορία

της ανθρωπότητας την πιο σημαντική της στιγμή. Ωστόσο, δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι μια μεγάλη στιγμή για την παγκόσμια Ιστορία ήταν η επινόηση της πόλης.

Μαζί με την πόλη, τον πολίτη και την πολιτική, γεννιέται εκ του άστεως και ο αστός, ο αστείος άνθρωπος, αυτός δηλαδή που μπορεί να «διάγει γλαφυρόν και αστείον βίον, να έχει ήμερον και αστείον ήθος, να είναι λεπτός στην έκφραση: αστειολόγος». Σε αντίθεση με τον καλλιεργητή της γης, τον «αγροίκο (αγρός + οικέω), που είναι άγριος και δυσμαθής, χοντρός στους τρόπους και τις επιθυμίες», (Κωστής Παπαγιώργης, «Η Πόλη», περιοδικό, Το Δέντρο, τ. 33, Αθήνα, Μάρτιος 1983).

Ταυτόχρονα με την ιστορία της πόλης ξεκινά και αυτή της σάτιρας με τον Αρχίλοχο, πρώτο εκπρόσωπο του πιο ανατρεπτικού λόγου. Είναι εκπληκτικό ότι σχεδόν ταυτόχρονα με τη «γέννηση» της πόλης και του αστείου ξεπηδά η ανατρεπτική τους αντανάκλαση, η αντίρροπη δύναμη, η αντίθεση, ο αντίλογος, η διαλεκτική. Η ιστορία του πολιτισμού στην πιο ανατρεπτική της στιγμή προσωποποιείται από τον Αρχίλοχο! Με αιχμή του ποιητικού του δόρατος τη σάτιρα, ο Αρχίλοχος είναι ο πρώτος ποιητής που έστρεψε την ποίηση από το ηρωικό έπος στον απλό άνθρωπο και στη χαώδη του εσωτερικότητα. Από τα προγενέστερα Ομηρικά Έπη απουσιάζουν οι καθημερινοί άνθρωποι. Στο παγιωμένο καθεστώς της αριστοκρατίας δεν έχουν θέση οι κοινοί θνητοί, ούτε τα προβλήματά τους και οι υποθέσεις τους. Εκεί δρουν μόνο ήρωες και θεοί, το δε παρελθόν παραπέμπει στη μυθική τους παράδοση. Η αριστοκρατία του αίματος δεν ανέχεται ούτε στα ποιήματά της την παρουσία του λαού, πόσο μάλλον στην πραγματική της ζωή. Αντικαθιστώντας ο Αρχίλοχος τον μύθο με το ιστορικό γεγονός, ανοίγει ουσιαστικά τον δρόμο της επιστήμης, της έρευνας και της ορθολογικής ερμηνείας του κόσμου, όπως αυτό θα πραγματοποιηθεί λίγες δεκαετίες αργότερα, αρχής γενομένης από τους Μιλήσιους φιλοσόφους.

Ο Αρχίλοχος, αν και σκιάζεται από το ογκώδες μέγεθος του ομηρικού κόσμου, επιχειρεί το αδιανόητο για την εποχή του βήμα. Εισάγει στην Ιστορία τον καθημερινό άνθρωπο με τα προβλήματά του και κυρίως με τις αδυναμίες του. Πλάι στις παραφουσκωμένες με κλέος και κύδος ηρωικές πράξεις, αντιτάσσει ταπεινούς χαρακτήρες με φριχτά ελαττώματα. Πλάι στα υπέρτατα ηρωικά ανδραγαθήματα – το ύψιστο ταμπού της ηρωικής εποχής – αυτός, πολεμιστής ων, ρίχνει την ασπίδα του ανερυθρίαστα! Ποτέ άλλοτε δεν υπήρξε πιο γενναία καλλιτεχνική – πολιτική ανατροπή από αυτή που μας κληροδότησε αυτός ο μοναδικός στην ανθρώπινη Ιστορία ποιητής – πολεμιστής, πλάνης και μοιχός, ο υπέρτατος υβριστής του κατεστημένου.

Υπό αυτήν την έννοια και δίχως ίχνος υπερβολής, ο Αρχίλοχος υπήρξε ο μεγαλύτερος πρωτοπόρος ποιητής όλων των εποχών: ένας ανατρεπτικός ποιητής που πέθανε πολεμώντας, πίνοντας, κάνοντας έρωτα και βρίζοντας.

Πρόκειται για τον άνθρωπο που στρέφει το ενδιαφέρον της ποίησης στην προσωπική μοίρα και στη ζωή των ανθρώπων, αποκαθηλώνοντας από το πρωταγωνιστικό κάδρο τους ήρωες, τους θεούς, την αριστοκρατία. Είναι προφανές ότι πρόκειται για τον πρώτο εισηγητή της δημοκρατίας και των ελευθεριών της, είναι προφανές ότι πρόκειται για τον άνθρωπο που στρέφει την προσοχή της Ιστορίας στη ζωή και τις ανάγκες του απλού πολίτη πριν καν υπάρξει η έννοια του πολίτη. Στον Αρχίλοχο ο άνθρωπος αυτενεργεί και κάνει λάθη! Ο Αρχίλοχος είναι ο πανανθρώπινος ποιητής που έστρεψε το βλέμμα της Ιστορίας από τους μυθικούς ήρωες στον ρυθμό των ανθρώπων.

Έγραψε ιαμβικά τρίμετρα, τροχαϊκά τετράμετρα και επωδούς.

Η πρώτη έκδοση με τη φροντισμένη τυπογραφία και εμπνευσμένη απόδοση από τον Γιάννη Δάλλα, που κυκλοφόρησε το 1976, δυστυχώς δεν κυκλοφορεί στο εμπόριο, ωστόσο κυκλοφόρησε εκ νέου από τις εκδόσεις Νεφέλη το 1993 και μπορεί κάποιος να την προμηθευτεί.

Info

Αρχαίοι Λυρικοί

Ιαμβογράφοι

Αρχίλοχος, Σημωνίδης, Ιππώνακτας, Ελάσσονες, Αδέσποτα

Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια, Γιάννης Δάλλας

Εκδοσεις: Κείμενα 1976, Νεφέλη 1993, Άγρα 2013. Εισαγωγή, σχόλια: Γιάννης Δάλλας. Περιλαμβάνεται το πρωτότυπο κείμενο και η απόδοση στα νέα ελληνικά.