Ελληνικές πτυχές του Ανατολικού Ζητήματος / 2

06:01 15/2/2025 - Πηγή: Το Ποντικι

Ένα «πολιτικό φάντασμα» πλανιέται πάνω από την Ευρώπη

Το μικρό ενιαίο και ανεξάρτητο κράτος της Ελλάδας, όπως αυτό συστάθηκε με το Πρωτόκολλο Ανεξαρτησίας της 3ης Φεβρουαρίου 1830, προέκυψε από μια σειρά συγκυριών, πάνω στις οποίες επένδυαν σοβαρά συμφέροντα οι «Μεγάλες» ή «Προστάτιδες Δυνάμεις».

Το ερώτημα για το τι ακριβώς είναι αυτό το εθνικό κράτος, που γεννήθηκε από την Επανάσταση του 1821, προβλημάτισε έκτοτε πολλούς, εντός και εκτός Ελλάδας.

Η ευρωπαϊκή διπλωματία της εποχής το θεωρούσε, ούτε λίγο ούτε πολύ, ως ένα «κράτος – απόφυση».

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Δημήτρης Γούναρης (που έγινε τρεις φορές πρωθυπουργός της Ελλάδας), αρκετά χρόνια αργότερα, το 1907, δεν δίστασε ενώπιον του ελληνικού Κοινοβουλίου να αποκαλέσει το κράτος «εμπαιγμό της Ιστορίας». Το «συνταγματικό βασίλειο του Όθωνα» χαρακτηρίζεται από τον Καρλ Μαρξ ως «πολιτικό φάντασμα».

Στις αιτιάσεις των εκπροσώπων του ελληνικού μεγαλοϊδεατισμού «περί ασφυκτικών ορίων του ελληνισμού», ο Ένγκελς παρατηρούσε στα μέσα του 19ου αιώνα ότι ούτε ο αριθμός τους ούτε το εθνικό τους πνεύμα δεν έδιναν στους ΄Έλληνες «κάποιο πολιτικό βάρος ως έθνος, εκτός από τη Θεσσαλία κι ίσως και την Ήπειρο».

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή κι ας δούμε ποια είναι η γνώμη των δυο κορυφαίων στοχαστών, του Μαρξ και του Ένγκελς, πάνω σε ζητήματα που αφορούσαν το νεοσύστατο κρατίδιο της Ελλάδας.

Όπως φρονούν λοιπόν οι Μαρξ και Ένγκελς, η δημιουργία του ελληνικού κράτους οφείλεται κατ’ αποκλειστικότητα στην καταλυτική επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, στο πλαίσιο της ευρύτερης πολιτικής για σφαίρες επιρροής τους στην περιοχή της νοτιοανατολικής Μεσογείου. Δεν παραλείπουν δε να τονίσουν, προς θεμελίωση των ισχυρισμών τους, ότι η σύσταση του νεοελληνικού κράτους δεν ήρθε ως αποτέλεσμα μιας νικηφόρου επανάστασης. Αντίθετα, όταν η Επανάσταση είχε ηττηθεί ολοκληρωτικά, η επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων ήταν που ανέτρεψε την ήττα.

Ο Μαρξ μάλιστα τονίζει «…η ελληνική ελευθερία και η ίδρυση του ελληνικού κράτους επισφραγίστηκε από τη ρωσική προέλαση του 1829, η οποία συνδυάστηκε με την ταυτόχρονη φιλελληνική παρέμβαση ενός Palmerston καθοδηγούμενου στις ενέργειές του από τις ρωσικές επιθυμίες». Εδώ ας τονίσουμε ότι ο Μαρξ θεωρούσε, καθώς φαίνεται, τον Άγγλο υπουργό των Εξωτερικών Palmerston όργανο των Ρώσων, πράγμα που δεν έχει αποδειχθεί.

Η ρωσική «συμπάθεια»

Οι Μαρξ και Ένγκελς δεν αφήνουν ασχολίαστη τη δήθεν ρωσική συμπάθεια προς τους ομόθρησκους Έλληνες. Για του λόγου τους το αληθές θυμίζουν τα γεγονότα του 1770, όταν οι Έλληνες, υποκινούμενοι από Pώσους πράκτορες, ξεσηκώθηκαν, για να εγκαταλειφθούν στη μοίρα τους μετά τη δυσμενή εξέλιξη των Ορλωφικών.

Όπως είναι γνωστό, οι περιοχές της Ελλάδας οι οποίες προσχώρησαν στην εξέγερση υπέστησαν βαρύτατα αντίποινα. Οι Ρώσοι, εκτός του ότι άφησαν τους Έλληνες στο έλεος της εκδικητικής μανίας του σουλτάνου, φρόντισαν μέσω της διπλωματίας τους να προσφέρουν χέρι βοηθείας στην Πύλη, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη δική τους επέμβαση στα εσωτερικά της Τουρκίας, σε περίπτωση που δεν τους έδινε τη σχετική δυνατότητα η εξέγερση των χριστιανών.

Ενταγμένη σε αυτή τη λογική, η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και η συνακόλουθη δημιουργία του ελληνικού κράτους εμφανίζεται από τους δυο στοχαστές ως η πλέον επιτυχής προσπάθεια της Ρωσίας να διαβρώσει την Ευρωπαϊκή Τουρκία. Και αυτός είναι ο λόγος που η Ρωσία δεν εγκατέλειψε στη μέση τα σχέδιά της, ούτε και τους εξεγερμένους Έλληνες. Χαρακτηριστικά, ο Ένγκελς σημειώνει σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση του 1821 ότι, όπως και η προηγηθείσα το 1804 Σερβική, οφείλεται λίγο έως πολύ στο ρωσικό χρυσάφι και στη ρωσική επιρροή.

Ο δε Μαρξ όχι μόνο θεωρεί τη Φιλική Εταιρεία όργανο των Ρώσων, αλλά και τον ίδιο τον Τσάρο Αλέξανδρο Α’ μυστικό ηγέτη της. Με δυο λόγια, όπως ήδη αναφέραμε, θεωρούν την έναρξη αλλά και την αποπεράτωση της Ελληνικής Επανάστασης ρωσικό επίτευγμα. Τονίζει δε ότι ο ρωσικός παράγων χρησιμοποίησε για την επίτευξη του σκοπού του το φιλελεύθερο φιλελληνικό ευρωπαϊκό κίνημα και τη συναισθηματική φόρτιση που αυτό δημιούργησε. Μάλιστα και οι δύο πιστεύουν ότι οι Ρώσοι κρύβονται πίσω από τη διάδοση του φιλελληνισμού, που παρέσυρε τις δυτικές δυνάμεις να συμπαρασταθούν στους Έλληνες.

Ο επιμένων… ρωσικά!

Ο Μαρξ βάσισε κατά κύριο λόγο την πεποίθησή του ότι ο μεγάλος ωφελημένος από την ίδρυση του ελληνικού κράτους υπήρξε η Ρωσία, στην επιβολή του Καποδίστρια ως κυβερνήτη της χώρας. Γνώμη που διατήρησε και μετά την επιβολή του «ηλίθιου Βαυαρού νεανία» στον θρόνο του Βασιλείου της Ελλάδας, εκτιμώντας ότι ο προσανατολισμός της εξάρτησης δεν άλλαξε ουσιαστικά. Ο Palmerston είχε φροντίσει να ρυθμιστεί καταλλήλως το θέμα των δανείων, έτσι ώστε να βγει κερδισμένη η Ρωσία. Ωστόσο ο Μαρξ δεν περιορίζεται στην εμμονή του στη ρωσική μόνο επιρροή. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα που ακολουθεί και βάζει στο στόχαστρό του τους Γερμανούς και την κλασική πολιτική τού «διαίρει και βασίλευε» που αυτοί εφαρμόζουν μένοντας πιστοί στις… κλασικές μεθόδους:

«Να υποκινούν τους λαούς τον έναν εναντίον του άλλου, να χρησιμοποιούν τον έναν για να καταπιέζουν τον άλλον κι έτσι να εξασφαλίζουν τη μονιμότητα της απόλυτης κυριαρχίας τους – αυτή ήταν η τέχνη και η δουλειά των ίσαμε τώρα εξουσιαστών και των διπλωματών τους. Η Γερμανία έχει διαπρέψει από την άποψη αυτή… Ακόμα και ίσαμε την Ελλάδα στάλθηκαν ασκέρια Γερμανών μισθοφόρων, επιφορτισμένα να στηρίξουν τον θρονίσκο του καλού μας Όθωνα…».

Μαρξ, Neue Rheinische Zeitung, 3 Ιουλίου 1848

Ο Μαρξ, παρά την εμμονή του σε σχέση με τη ρωσική επιρροή στη χώρα μας, δεν παραλείπει να επισημάνει και να τονίσει τον τρόπο με τον οποίο η αγγλική δανειοδοτική πολιτική απέναντι στο ελληνικό κράτος καταλύει στην ουσία την εθνική κυριαρχία της Ελλάδας.* Οι Άγγλοι μάλιστα πέτυχαν το ίδιο ακριβώς και με την Τουρκία. Το ελληνικό «πολιτικό φάντασμα» ωστόσο συνεχίζει, σύμφωνα πάντα με τον Μαρξ, να δημιουργεί με την παρουσία του ζητήματα στη διεθνή πολιτική, μια και εκκρεμούν ακόμη εδάφη όπου ζουν ελληνικοί πληθυσμοί υπό τούρκικη κατοχή.

Ήταν «φιλότουρκοι» οι Μαρξ και Ένγκελς;

Και οι δυο πίστευαν ότι οι νότιοι Σλάβοι της Βαλκανικής Χερσονήσου αποτελούσαν, λόγω της αριθμητικής τους υπεροχής, τη φυσική διάδοχη κατάσταση στην περιοχή. Ωστόσο, η επιθυμία τους ήταν αυτή η διάδοχη κατάσταση στην Ευρωπαϊκή Τουρκία να μην καταστεί όργανο της Ρωσίας και του αντεπαναστατικού της επεκτατισμού.

Τους Έλληνες, ως εθνικό σύνολο, δεν τους θεωρούσαν υπολογίσιμο παράγοντα που θα μπορούσε να διαδραματίσει έναν ρόλο σ’ αυτήν την περιοχή. Ο Μαρξ μάλιστα πίστευε πως ο περιορισμένος αριθμός των Ελλήνων δεν επέτρεπε τη δημιουργία μιας ελληνικής αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια, όπως είχε προταθεί από διάφορους φιλέλληνες ως εναλλακτική λύση για την αναδόμηση της Ευρωπαϊκής Τουρκίας. Στο ενδεχόμενο αυτό έβλεπε με τρόμο, ως φυσικό επόμενο, τη δραστική αύξηση της ρωσικής επιρροής.

Ο Ένγκελς, πάλι, παραδεχόταν ότι υπάρχουν περιοχές της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, όπου οι Έλληνες αποτελούν την πλειοψηφία, αλλά δίχως αυτό να αποτελεί αποφασιστικό γεγονός για την επέκταση του ελληνικού κράτους πέραν της Βαλκανικής. Ωστόσο αναγνώριζε ότι είναι οι σημαντικότεροι έμποροι στα λιμάνια και σε πολλές μεσογειακές πόλεις και ότι αυτή η εμπορική τους δραστηριότητα απλώνεται από τις ακτές της Μικράς Ασίας ίσαμε το Μάντσεστερ. Ακόμα αναγνώριζε ότι τόσο η ελληνική όσο και η σλαβική αστική τάξη ήταν φορείς προόδου στα όρια της Ευρωπαϊκής Τουρκίας.

Οι θέσεις του γνωστού μας Fallmerayer όχι μόνο δεν ήταν άγνωστες στον Μαρξ και τον Ένγκελς, αλλά τις υιοθετούσαν απερίφραστα. Κι οι δυο τους πίστευαν ότι ο σύγχρονος ελληνικός πληθυσμός είναι σλαβικής καταγωγής και διατήρησε την ελληνική γλώσσα. Υποστήριζαν ότι καθαρό ελληνικό αίμα είχαν μόνο μερικές ευγενείς οικογένειες της Κωνσταντινούπολης και της Τραπεζούντας.

Υιοθετώντας τις θέσεις του Fallmerayer οι Μαρξ και Ένγκελς οδηγούνται στη σαφή απόρριψη των οραμάτων του φιλελεύθερου φιλελληνισμού για παλινόρθωση της Αρχαίας Ελλάδας στα χώματα της σύγχρονης, γιατί κι οι δυο πιστεύουν ακράδαντα (όπως τονίσαμε ήδη πιο πάνω) ότι αυτό το φιλελεύθερο αφελές παιχνίδι ωφελεί μόνο τον αντιδραστικό ρωσικό επεκτατισμό. Ακολουθώντας λοιπόν τον Fallmerayer, ο Μαρξ χρησιμοποιεί τη λέξη «Έλληνας» αποκλειστικά με τη θρησκευτική της σημασία, μια και η ανυπαρξία φυλετικών διαφορών μεταξύ Ελλήνων και νότιων Σλάβων, όσο και η όμοια θρησκεία, προσδίδουν στην ονομασία «Έλληνας» υπερεθνικό χαρακτήρα.

Όταν ο Μαρξ εξετάζει το Ανατολικό Ζήτημα, δεν παραλείπει να έχει στο μυαλό του την αντίθεση Ανατολής – Δύσης, με ό,τι αυτή συνεπάγεται. Θεωρώντας ότι στην Ανατολή δεν ανήκει μόνο η Τουρκία, αλλά και το Βυζάντιο και η Ρωσία, συνάγει ότι με την κατάκτηση του Βυζαντίου απ’ την Τουρκία και την κατάκτηση της Τουρκίας από τη Ρωσία, η Ανατολή θα γίνει επιθετικότερη. Ακρογωνιαίος δε λίθος αυτής της οπισθοδρομικής ανατολικής δομής υπήρξε η ενότητα κράτους – εκκλησίας, πολιτικής και θρησκείας.

*Σήμερα από πολλούς τα Δάνεια της Ανεξαρτησίας αντιμετωπίζονται ως πρώιμη πράξη αναγνώρισης της κυριαρχίας του

Διαβάστε επίσης:

Ελληνικές πτυχές του Ανατολικού Ζητήματος / 1

Σχετικά με τον Τσώρτσιλ – Η υποβρύχια νάρκη

Σχετικά με τον Τσώρτσιλ με αφορμή το ντοκιμαντέρ του Νέτφλιξ Churchill at War