Η εν δήμω και εν οίκω καθημερινότητα των Αρχαίων Αθηναίων – Μέρος Πέμπτο – Το ιδεώδες της παιδεύσεως στην Αθήνα

06:13 30/9/2023 - Πηγή: Το Ποντικι

Στην Αθήνα συνήθιζαν να μεγαλώνουν μαζί αγόρια και κορίτσια ώς τα επτά τους χρόνια στον χώρο του γυναικωνίτη. Εκεί τους έλεγαν παραμύθια τα οποία άρχιζαν με τη φράση «Ήν ποτέ…», δηλαδή «Ήταν κάποτε…». Συνήθως οι ήρωες σ’ αυτά τα παραμύθια ήταν ζώα.

Όταν τα παιδιά ήταν άτακτα και ανυπάκουα, τους έλεγαν ιστορίες τρομακτικές για τη Μορμώ, τη Γελλώ, τη Γοργώ και τη Λάμια. Τα συνηθισμένα παιχνίδια των μικρών ήταν τα αμαξάκια, τα αλογάκια με τις ρόδες, οι κούκλες και οι ροκάνες, τα μικρά αγγεία, αλλά και διάφορα

ομοιώματα ζώων: κοκοράκια, σκυλάκια, περιστέρια κ.λπ. Αγαπημένα τους παιχνίδια ήταν η τυφλόμυγα, οι αστράγαλοι, και έδεναν σε μια κλωστή τη μηλολόνθη, τη σημερινή χρυσόμυγα, αφήνοντάς την να πετά γύρω τους.

Στα επτά τους χρόνια τα αγόρια εγκατέλειπαν τον γυναικωνίτη και πήγαιναν στο σχολείο όπου τα συνόδευε ο παιδαγωγός τους, που ήταν ο πιο έμπιστος και ηλικιωμένος δούλος. Αντίθετα τα κορίτσια παρέμεναν στον γυναικωνίτη και μάθαιναν από τη μητέρα τους γραφή και ανάγνωση, μουσική και χορό και λάμβαναν κυρίως μια παιδεία ώστε να γίνουν στο μέλλον καλές οικοδέσποινες και μητέρες.

Το αθηναϊκό εκπαιδευτικό σύστημα ακολούθησε δυο φάσεις: αυτήν που ονομάζουμε αρχαία παιδεία και αντιστοιχεί στην αρχαϊκή εποχή ώς τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. και εκείνη που διαμορφώνεται μέσα από την επίδραση των σοφιστών και του Σωκράτη. Στην ουσία έχουμε την προ Πελοποννησιακού Πολέμου παιδεία και τη μετά.

Αρχαία παιδεία

Η αρχαία παιδεία είχε ως βασικό της ιδεώδες εκείνο του καλού κ’ αγαθού ανδρός. Η παιδεία αυτή είχε ως στόχο την άσκηση του σώματος και την καλλιέργεια της ψυχής με την ποίηση και τη μουσική.

Ο αγαθός άνδρας δηλαδή εκφράζει την ηθική όψη της αρχαίας παιδείας ενώ ο καλός την τεχνική πλευρά, που επιτρέπει στον έφηβο να σμιλέψει το ίδιο του το σώμα. Η παιδεία αυτή έχει περισσότερο αθλητική χροιά και λιγότερο πνευματική, περισσότερο καλλιτεχνική παρά γραμματική.

Η σοφιστική παιδεία

Βασικός στόχος της παιδείας των σοφιστών είναι η δημιουργία ώριμων και υπεύθυνων πολιτών. Το πολιτικό ιδεώδες είναι η αρετή του ανδρός. Με δυο λόγια, ο σκοπός της διδασκαλίας των σοφιστών είναι η δράση του υπεύθυνου ατόμου μέσα στα πλαίσια της πολιτείας.

Αυτή η νέα παιδεία που εισήγαγαν οι σοφιστές, σε συνδυασμό με στοιχεία της παλιάς, θα βρει την ιδανική της μορφή στον Πλάτωνα και θα αποτελέσει το πρότυπο όχι μόνο της αθηναϊκής πολιτείας, αλλά και ολόκληρου του κόσμου στους αιώνες που θα ακολουθήσουν.

Όση ώρα βρισκόταν το παιδί στο σχολείο ο παιδαγωγός περίμενε καθισμένος σε μιαν άκρη στην ίδια αίθουσα. Ο δάσκαλος καθόταν σ’ ένα κάθισμα με ράχη και οι μαθητές σε σκαμνάκια χωρίς ράχη. Τραπεζάκια δεν υπήρχαν. Τις πλάκες τους, που ήταν στρωμένες με κερί, τις ακουμπούσαν στα γόνατα. Εκεί έγραφαν με τη γραφίδα, που ήταν μυτερή από τη μια μεριά και πλατιά και στρογγυλή από την άλλη – για να σβήνουν.

Ο δάσκαλος σχεδίαζε ελαφρά τα γράμματα κι έπειτα ο μαθητής έγραφε πάνω στο σχέδιο του δασκάλου του πατώντας δυνατά τη γραφίδα του. Επίσης έγραφαν και με μελάνι σε φύλλα παπύρου. Πριν να μάθει να γράφει, το παιδί μάθαινε να διαβάζει. Η διαδικασία ήταν πολύ δύσκολη γιατί δεν υπήρχαν σημεία στίξεως ούτε έμενε διάστημα κενό ανάμεσα στις λέξεις. Έτσι, με αυτές τις συνθήκες, η διαδικασία εκμάθησης της ανάγνωσης και της γραφής κρατούσε τρία με τέσσερα χρόνια.

Όταν το παιδί μάθαινε να διαβάζει αποστήθιζε στίχους από τον Όμηρο, τον Ησίοδο και τον Σόλωνα, αλλά και αποφθέγματα σοφών. Στο μάθημα της Αριθμητικής αντί για αριθμούς χρησιμοποιούσαν γράμματα του αλφαβήτου. Για πολύπλοκους λογαριασμούς χρησιμοποιούσαν σύμβολα και τον άβακα. Μάθαιναν επίσης πολλαπλασιασμό με τη βοήθεια σημείων τοποθετημένων σε τετράγωνα πλαίσια.

Σπουδαία θέση στη μόρφωση του παιδιού κατείχε η μουσική. Μάλιστα, τον μορφωμένο άνθρωπο τον αποκαλούσαν «μουσικό άνδρα». Το μάθημα της μουσικής περιλάμβανε το μουσικό όργανο, το τραγούδι και τον χορό. Ήταν μάθημα που απέβλεπε στην αρμονική διάπλαση της ψυχής. Οι νέοι Αθηναίοι είχαν ευκαιρίες να επιδείξουν το μουσικό τους ταλέντο στις εορτές του δήμου με χορωδίες και χορούς. Τα έξοδα αναλάμβαναν οι χορηγοί, πολίτες πλούσιοι που βραβεύονταν με έναν τρίποδα.

Η άσκηση του σώματος στην παλαίστρα άρχιζε αφού είχε προηγηθεί η φοίτηση στον γραμματιστή και τον κιθαριστή. Ο γυμναστής έδειχνε τις ασκήσεις και το παιδί, γυμνό, αλειμμένο με λάδι και άμμο, γυμναζόταν με τον ήχο του αυλού.

Μόλις τέλειωνε, καθάριζε το σώμα του από το λάδι και τη σκόνη με ένα είδος ξύστρας, τη στλεγγίδα, λουζόταν σε μια πέτρινη γούρνα και επέστρεφε στο σπίτι. Οι έφηβοι γυμνάζονταν στις παλαίστρες των εφήβων και των ανδρών που βρίσκονταν στα δημόσια γυμνάσια του Λυκείου, της Ακαδημίας και του Κυνοσάργους. Στα 18 του χρόνια ο Αθηναίος έδινε τον περίφημο όρκο στον ναό της Αγλαύρου και υπηρετούσε την πατρίδα για 2 χρόνια, παίρνοντας έτσι μια συγκεκριμένη στρατιωτική εκπαίδευση.

Ανώτερες σπουδές

Μετά το τέλος της στοιχειώδους εκπαίδευσης, ο νεαρός Αθηναίος – τουλάχιστον κατά το πρώτο ήμισυ του 5ου αιώνα π.Χ. – δεν ετύγχανε ανώτερης παιδείας. Ωστόσο, μετά τις εξελίξεις που επέφερε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, οι ορίζοντες της παιδείας διευρύνονται μέσα από τη μεταρρυθμιστική άνοιξη που έφεραν οι σοφιστές.

Ήδη βάσεις για τις ανώτερες σπουδές και την επιστήμη είχαν θέσει οι Ίωνες φιλόσοφοι από τον 6ο π.Χ. αιώνα. Αργότερα, λοιπόν, οι Πυθαγόριοι ίδρυσαν σχολές στη Μεγάλη Ελλάδα, στο Μεταπόντιο και στον Κρότωνα, όπως εμφανίστηκαν στην Κω ιατρικές σχολές, ενώ αργότερα ο Πλάτων και ο Ισοκράτης δημιούργησαν σχολές με προγράμματα ανώτερης παιδείας.

Διαβάστε επίσης:

Ελληνοτουρκικά: Σπριντ προσέγγισης με την Άγκυρα

Ο Μητσοτάκης στρέφεται στην καθημερινότητα μέσω θεσμικών παρεμβάσεων

Ο Ανδρουλάκης πήρε το… όπλο του