Η μεγάλη σοβιετική περιπέτεια / Μέρος τρίτο: Χρουστσόφ και αποσταλινοποίηση

06:11 28/10/2023 - Πηγή: Το Ποντικι

Μετά τον θάνατο του Στάλιν, ο Χρουστσόφ κατείχε στο πολιτμπιρό την πέμπτη θέση στην ιεραρχία της ΕΣΣΔ. Το παλιό πολιτμπιρό του Στάλιν ήταν που ανέλαβε να κάνει τις πρώτες επείγουσες μεταρρυθμίσεις. Λειτούργησε δε πολύ αποτελεσματικά λες και ήταν… έτοιμοι από καιρό!

Σχεδόν αμέσως μετά τον θάνατο του δικτάτορα, με πρωτοβουλία του Μπέρια αποφυλακίστηκαν οι εννέα γιατροί που είχαν κατηγορηθεί ότι συνωμότησαν για να δηλητηριάσουν μέλη της ανώτερης πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας και να επαναφέρουν από την εξορία

κάπου στο Καζακστάν τη γυναίκα του Μολότοφ. Επίσης, με πρωτοβουλία του Μπέρια δόθηκε μια μαζική αμνηστία όλων των «μη πολιτικών» κρατουμένων, η οποία επεκτάθηκε σταδιακά και στους πολιτικούς. Το όνομα του Στάλιν άρχισε να μην εμφανίζεται τόσο συχνά στις εφημερίδες και διάφορα πρόσωπα θετικά στις μεταρρυθμίσεις άρχισαν να στελεχώνουν τον κρατικό μηχανισμό.

Αλλαγή ηγεσίας

Στις μεγάλες αυτοκρατορίες η αλλαγή στον θρόνο της εξουσίας δεν είναι ποτέ αναίμακτη. Στη σοβιετική αυτοκρατορία, μετά τον θάνατο του Στάλιν στις 5 Μαρτίου του 1953, τα ανώτατα αξιώματα της χώρας, του γενικού γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος και του πρωθυπουργού, κατέλαβε ο από καιρό προορισμένος για διάδοχός του Γκεόργκι Μαλένκοφ. Λίγο μετά τον Ιούλιο, ο Μπέρια απαλλάσσεται των καθηκόντων του και μέχρι το τέλος του έτους είχε υποτίθεται δικαστεί με την κατηγορία της προδοσίας και τουφεκισθεί. Σίγουρα, ο Μπέρια ήταν εκείνος που ήξερε πολλά για πολλούς, πράγμα που είχε ως συνέπεια να «φύγει» νωρίς. Λέγεται ότι πίσω από την εξόντωσή του ήταν ο Χρουστσόφ, του οποίου το δεύτερο βήμα έγινε τον Σεπτέμβριο του 1953, όταν απομάκρυνε τον Μαλένκοφ από τη θέση του γενικού γραμματέα του κόμματος και την κατέλαβε ο ίδιος. Δυο χρόνια αργότερα, το 1955, τον αντικατέστησε και από την πρωθυπουργία που την ανέθεσε σε έναν δικό του άνθρωπο, στον στρατάρχη Νικολάι Μπουλγκάνιν, τον οποίον, τρία χρόνια μετά, το 1958, τον ανέτρεψε και αυτόν και έγινε ο ίδιος πρωθυπουργός της Σοβιετικής Ένωσης.

Η «Μυστική Ομιλία»

Από τη «Συλλογική Ηγεσία» η ΕΣΣΔ πέρασε στην περίοδο του Νικίτα Χρουστσόφ, η οποία χαρακτηρίστηκε από πολλές καινοτομίες και μεγάλα σχέδια. Ο Χρουστσόφ έθεσε τις βάσεις για την αποσταλινοποίηση της χώρας, για το διαστημικό πρόγραμμα της Σοβιετικής Ένωσης και για σειρά φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων στην εσωτερική πολιτική του κράτους. Ταυτόχρονα, είχε εξοντώσει και άλλους επίφοβους διεκδικητές, όπως τον Μολότοφ και τον Ζούκοφ.
Στην πορεία του, ωστόσο, για την εξουσία, η μεγάλη του στιγμή ήταν η «Μυστική Ομιλία» που εκφώνησε τον Φεβρουάριο του 1956 στη Μόσχα, στο 20ό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Εκεί ο Χρουστσόφ έδωσε «τα ρέστα του» με ένα δριμύ «κατηγορώ» εναντίον της σταλινικής περιόδου (στην οποία συμμετείχε ως υψηλόβαθμος αξιωματούχος της) κάνοντας λόγο για κατάχρηση εξουσίας και κτηνώδη συμπεριφορά, φρικαλέα εγκλήματα, προσωπολατρία και άλλα «επιτεύγματα» του «Πατερούλη».

Η αποσταλινοποίηση της πολιτικής της ΕΣΣΔ

Η εποχή της διακυβέρνησής του χαρακτηρίστηκε από την αποσταλινοποίηση της ΕΣΣΔ, τη χαλάρωση της καταπίεσης, τις απελευθερώσεις των κρατουμένων. Μαζί με την πολιτική χαλάρωση που έδωσε μια ανάσα σημαντική στην ασφυκτικά καταπιεσμένη κοινωνία, έγινε και μια σοβαρή προσπάθεια οικονομικών μεταρρυθμίσεων, που στόχευε κυρίως στην παράγωγη καταναλωτικών αγαθών τα οποία στερούντο οι σοβιετικοί πολίτες.
Η απόκλιση του Χρουστσόφ από τον σταλινισμό και την εξωτερική πολιτική του Στάλιν είχε ως συνέπεια να αποκαταστήσει τις σχέσεις της ΕΣΣΔ με τη Γιουγκοσλαβία οι οποίες είχαν διακοπεί το 1948, μετά τη σύγκρουση του Στάλιν με τον Τίτο. Ωστόσο, παρόλο το θετικό αποτύπωμα που άφηνε η νέα πολιτική της ΕΣΣΔ στη Δύση, ήρθε το φθινόπωρο του 1956 η αιματηρή καταστολή της εξέγερσης της Ουγγαρίας που διέψευσε τις όποιες ψευδαισθήσεις. Και επειδή οι «ευαισθησίες» στις διεθνείς σχέσεις αλλάζουν εύκολα, ο Χρουστσόφ πρότεινε το δόγμα της «ειρηνικής συνύπαρξης» των δύο αντίπαλων στρατοπέδων, σοσιαλιστικού και καπιταλιστικού. Έτσι, το 1959 επισκέφθηκε τις ΗΠΑ και συνάντησε τον Πρόεδρο Ντουάιτ Αϊζενχάουερ. Το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα οι σχέσεις των δυο χωρών δοκιμάστηκαν εκ νέου από δύο σοβαρές κρίσεις. Στη μια, ο Ρώσος ηγέτης έδειξε αδιαλλαξία σχετικά με το γερμανικό ζήτημα, που κατέληξε στην ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου, το 1961. Τον επόμενο χρόνο, στην κρίση των πυραύλων στην Κούβα που έφερε την ανθρωπότητα στα όρια μιας καταστροφικής σύγκρουσης, ο Χρουστσόφ επέδειξε μετριοπάθεια αποκλιμακώνοντας την κρίση.
Ωστόσο η διακυβέρνησή του ήταν η αφορμή για να υπάρξει μια σοβαρότατη ρήξη στα θεμέλια του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος, καθώς η πολιτική του Χρουστσόφ στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ και η εξωτερική του πολιτική έφερε αντιμέτωπες την ΕΣΣΔ με την Κίνα στο πεδίο της επαναστατικής ιδεολογίας, διαμάχη η οποία επιτάθηκε και με κάποιες μεθοριακές διαφορές που υπήρχαν μεταξύ τους και κατέληξε στο να διατυπωθούν σοβαρότατες κατηγορίες εναντίον της ΕΣΣΔ και του ηγέτη της. Αυτό δημιούργησε ένα μεγάλο ρήγμα στις σχέσεις των δυο κομμουνιστικών υπερδυνάμεων του πλανήτη.

Η αποκαθήλωση του Χρουστσόφ

Προφανώς οι αιτίες που οδήγησαν στην πτώση του Χρουστσόφ από τον θρόνο της ΕΣΣΔ είναι αρκετές, ωστόσο, έχουν επικρατήσει δυο βασικές θεωρίες για τα αίτια της απομάκρυνσής του. Η πρώτη σχετίζεται με την προσπάθεια αναδιοργάνωσης του κομματικού κατεστημένου, που επέφερε αναστάτωση στους κόλπους του ΚΚΣΕ. Επίσης, με την αποκέντρωση του κομματικού μηχανισμού που επιχείρησε, η οποία έθεσε σε κίνδυνο την εξουσία και τα προνόμιά του. Στις εσωτερικές αιτίες μπορεί να συμπεριλάβει κανείς και την αποτυχία του ιδιαίτερα φιλόδοξου προγράμματος για την αγροτική πολιτική που προέβλεπε την αξιοποίηση των αχανών εκτάσεων της ΕΣΣΔ, οι οποίες θα την καθιστούσαν αυτάρκη σε αγροτικά προϊόντα. Επίσης απέτυχε και η πολύπλοκη δομή της οικονομικής διοίκησης, που είχε στόχο την αποκέντρωση. Γενικότερα, οι εσωτερικές μεταρρυθμίσεις στις οποίες στόχευε δημιούργησαν ένα γενικευμένο κλίμα δυσαρέσκειας, κυρίως στους κόλπους των γραφειοκρατών, που καλούνταν να αφήσουν την πρωτεύουσα και να στελεχώσουν τις περιφέρειες.
Πέρα από τους εσωτερικούς παράγοντες, οι κινήσεις του Χρουστσόφ στα θέματα εξωτερικής πολιτικής δημιούργησαν ένα κλίμα ανασφάλειας και ερμηνεύτηκαν ως επικίνδυνες για την ΕΣΣΔ. Τελικά κατηγορήθηκε για τυχοδιωκτισμό και επικίνδυνη εμπλοκή της ΕΣΣΔ στο ενδεχόμενο ενός καταστροφικού πυρηνικού πολέμου με τις ΗΠΑ στις περιπτώσεις της Κρίσης του Σουέζ (1956), του Βερολίνου (1958-61) και της Κούβας (1962).
Έτσι, τέθηκαν σε εφαρμογή οι κομματικές διαδικασίες καθαίρεσής του, που τον ανάγκασαν, τον Οκτώβριο του 1964, να υποβάλει στην Κεντρική Επιτροπή του κόμματος την παραίτησή του από τα αξιώματά του για λόγους «υγείας και προχωρημένης ηλικίας». Τη θέση του γενικού γραμματέα ανέλαβε ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ και του πρωθυπουργού ο Αλεξέι Κοσίγκιν. Λέγεται ότι λίγο μετά δήλωσε, κάνοντας υπόμνηση στην αποσταλινοποίηση που πέτυχε: «Ίσως το πιο σημαντικό πράγμα που κατάφερα ήταν ακριβώς αυτό – ότι είχαν τη δυνατότητα να απαλλαγούν από εμένα με μια απλή ψηφοφορία, ενώ ο Στάλιν θα τους είχε συλλάβει όλους».

Διαβάστε επίσης:

Έκτακτες παροχές λόγω… φορολογικής υπεραπόδοσης

Οι βαθιές ρίζες των σχέσεων Χαμάς – Ιράν

ΠΑΣΟΚ: Δεν μπορούν να… χαρούν ούτε τις νίκες τους