Κρίση της παγκοσμιοποίησης και άλμα προς την ψηφιοποίηση

07:03 16/4/2021 - Πηγή: Το Ποντικι

Θα το έχουν προσέξει και οι Έλληνες τηλεθεατές· οι διαφημίσεις για την έλευση του δικτύου διασύνδεσης 5G στην Ελλάδα είναι καταιγιστικές και στους δικούς μας τηλεοπτικούς δέκτες.

Η νέα αυτή τεχνολογία πλασσάρεται από τους μεγάλους παρόχους ως ένα νέο εργαλείο ελευθερίας. Προσφέρει δυνατότητες διασύνδεσης θεαματικά ανώτερες από κάθε άλλη προηγούμενη, διευκολύνοντας έτσι την έλευση νέων πραγματικοτήτων στην ίδια μας την καθημερινότητα: Αυτόματη κατεύθυνση

των οχημάτων μέσω διαδικτύου, γυαλιά εικονικής πραγματικότητας, δυνατότητα απανταχού παρουσίας των ψηφιακών αναπαραστάσεων μέσα στο πεδίο του πραγματικού. Παραθέτουμε την απομαγνητοφώνηση από το σπηκάζ μιας τέτοιας διαφήμισης, που μεταδίδει χαρακτηριστικά τον αποκαλυψιακό τόνο που οι εταιρείες δίνουν στην χρήση αυτής της νέας τεχνολογίας:

«Πώς θα μας βοηθήσει το [ ] 5G, να ξανασχεδιάσουμε τον κόσμο από την αρχή; Σίγουρα είναι επανάσταση. Δεν θα μπορούσε κάποιος να οραματιστεί 30 χρόνια πίσω τις αλλαγές που μπορεί να φέρει μια τεχνολογία σαν το 5G. Θα μπορέσει να βοηθήσει στην αποκρισιμότητα των αυτοοδηγούμενων οχημάτων. Φανταστείτε, λοιπόν, ότι έχουμε έναν ξεναγό στην κορυφή της Θήρας με ένα drone πιθανώς και αυτό μεταφέρεται στην τάξη. Να πραγματοποιούνται χειρουργεία εξ αποστάσεως. Να γίνεται μια συναυλία στη Νέα Υόρκη, οι ίδιοι μουσικοί θα μπορούν να έρχονται στον χώρο που εμείς έχουμε δημιουργήσει σαν ψηφιακό περιβάλλον. Οτιδήποτε είναι διαθέσιμο κάπου, είναι διαθέσιμο και σε όλη τη Γη. Ελάτε να ανακαλύψουμε»

Μια άλλη τιτλοφορείται «ξανασχεδιάζουμε τον κόσμο από την αρχή». Η υπεραισιοδοξία αυτή δεν γίνεται παρά να προκαλεί εξαιρετική εντύπωση σε όλους εμάς που παραμένουμε για 2ο χρόνο κλεισμένοι μέσα στα σπίτια μας, εξαιτίας της πανδημίας. Συμβαίνει εδώ το εξής αντιφατικό: Ενώ η παγκοσμιοποίηση με τις θεμελιώδεις και πλανητικές ανισορροπίες που προκάλεσε έρχεται να επικαιροποιήσει φόβους και απειλές που μέχρι πρότινος φάνταζαν «αρχαίοι» στα μάτια της σύγχρονης κοινωνίας, την ίδια στιγμή, γινόμαστε θεατές ενός συστήματος που λίγο πολύ ευαγγελίζεται την έλευση μιας νέας ψηφιακής ουτοπίας.

Η ρητορική αυτή ξεπερνάει πολύ τα όρια ενός διαφημιστικού τρυκ. Δεν είναι μόνον μια επινόηση του μάρκετινγκ με προφανή στόχο την πώληση καινούριων τεχνολογικών γκάτζετ. Είναι το νέο όραμα, το νέο νόημα που ένα κατά τα άλλα μηδενιστικό κοινωνικό και οικονομικό μοντέλο επιδιώκει να τοποθετήσει στο κέντρο του έπειτα από το πανανθρώπινο πανδημικό σοκ. Η διαπίστωση, από την πλευρά του, του κενού, καθώς και της ανάγκης για να το καλύψει.

Το ‘ψηφιακό άλμα προς τα μπρος’, όμως, είναι πολύ επιπόλαιο και γι’ αυτό ανίκανο να υλοποιήσει τις ίδιες τις υποσχέσεις του. Ξεχνάει, ότι στην πραγματικότητα δεν έχει εξασφαλίσει καμία ανεξαρτησία από τον πραγματικό κόσμο, που στην ουσία αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξή του. Και τα μηνύματα από αυτόν τον «πραγματικό κόσμο» δεν είναι καθόλου καλά γι’ αυτό που λέμε ‘παγκόσμιες ισορροπίες’, δηλαδή, τις θεμελιώδεις προϋποθέσεις που οφείλουν να υφίστανται για να αντικρίζει η ανθρωπότητα το μέλλον της με αισιοδοξία.

Ας δούμε λίγο τις πραγματικότητες που έφεραν στο προσκήνιο τον κορωνοϊό. Η επαρχία Χουμπέι είναι το ενεργειακό κέντρο της Κίνας, και δεσπόζει εντός της το μεγαλύτερο υδροηλεκτρικό έργο στον κόσμο, εκείνο των Τριών Φαραγγιών. Πρόκειται για ένα σημαντικό παραγωγικό και τεχνολογικό κέντρο της Κίνας, με 59 περίπου εκατομμύρια κατοίκους, που το ΑΕΠ, ακόμα και το 2020 που είχε πτώση 5% λόγω της πανδημίας άγγιξε την ονομαστική τιμή των 669,45 δισ.$. Αν ήταν χώρα, η Χουμπέι θα ήταν η 20η πιο σημαντική οικονομία στον κόσμο, και θα ξεπερνούσε πολλές αντίστοιχες της Δύσης (την Σουηδία, την Νορβηγία και την Δανία). Για το 2021, δε, η συγκεκριμένη Επαρχία ανήκει στις μόνες δύο που αναμένουν να επιτύχουν εντυπωσιακούς δείκτες περαιτέρω μεγέθυνσης, άνω του 10%.

Όπως είναι γνωστό, η εμφάνιση του ζωοοτικού ιού στην πόλη Βουχάν της Χουμπέι, ο οποίος προκάλεσε έμφραγμα στην παγκοσμιοποίηση, οφείλεται στις ριζικές οικολογικές και δημογραφικές ανατροπές που συνέβησαν στην ευρύτερη περιοχή την τελευταία δεκαπενταετία. Μέχρι το 2004, επρόκειτο για μια κυρίως αγροτική περιοχή, ενώ σήμερα είναι σημαντικό ενεργειακό και παραγωγικό κέντρο (με την παρουσία μεγάλων πολυεθνικών αυτοκινητοβιομηχανιών όπως η Ρενώ ή η Σιτροέν, και αντιστοίχως μεγάλων τεχνολογικών κολοσσών).

Ο μητροπολιτικός πληθυσμός της Βουχάν, αγγίζει σήμερα τα 10 εκ. ανθρώπους, και η πυκνότητά του αγγίζει εκείνην του Μπαγκλαντές (περίπου 1.200 κάτοικοι/τετ. χιλ). Η εμφάνιση, του κορωνοϊού, λοιπόν, γίνεται σε ένα περιβάλλον όπου αφενός τα μεγάλα κατασκευαστικά έργα και ιδίως εκείνο του Φράγματος των Τριών Φαραγγιών (ορατό και από το διάστημα) καταστρέφουν μαζικά τα ενδιαιτήματα των άγριων ζώων, και αφ’ ετέρου, η ίδια η αλματώδης ανάπτυξη δημιουργεί ασφυκτικές συνθήκες στην πυκνότητα του πληθυσμού. Άνθρωποι και ζώα όπως οι νυχτερίδες, συνυπάρχουν σε συνθήκες στενοχωρίας –ένα ιδανικό ‘εργαστήρι’ θα λέγαμε για την δημιουργία ιών, που μπορούν να μετεξελιχθούν σε πανδημίες.

Όταν οι ισχυροί αυτού του πλανήτη, πανηγύριζαν για την έλευση της παγκοσμιοποίησης, δεν είχαν διανοηθεί καν τα παραπροϊόντα της μεγάλης ανισορροπίας που εγκαινίαζε. Κι όμως, η οικονομική συνθήκη που ζούμε σήμερα –η Κίνα και η νοτιοανατολική Ασία ευρύτερα να παράγουν για την συντριπτική πλειοψηφία του υπόλοιπου πλανήτη– έχει το τίμημα που γνωρίσαμε υπό την μορφή του κορωνοϊού, το οποίο με τη σειρά του θέτει υπό αμφισβήτηση το ίδιο το σκηνικό της παγκόσμιας υπερκινητικότητας.

Αντίστοιχα σενάρια, όμοια με αυτό της Χουμπέι, εξελίσσονται παράλληλα σε πάρα πολλά μέρη του κόσμου και είναι απόρροια της ριζικής δημογραφικής ανατροπής η οποία συνέβη στις αρχές του 2010, και η οποία τοποθετεί πλέον την πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού μέσα στις πόλεις. Η υποσαχάρια Αφρική, που αναπτύσσεται άναρχα σε ένα καθεστώς διαρκών εμφυλίων πολέμων και λεηλασίας, αντιπροσωπεύει ακόμα ένα σενάριο δημογραφικής δυστοπίας: Σύμφωνα με την δημογραφική υπηρεσία του ΟΗΕ, μέχρι το 2050 ο πληθυσμός της Υποσαχάριας Αφρικής θα αυξηθεί κατά 1 περίπου δισ. ανθρώπους (1,2 σήμερα, περίπου 2,1 σε τριάντα χρόνια), ενώ ταυτόχρονα στα μέσα του αιώνα οι πλειοψηφία των ανθρώπων αυτών (56,5% για το 2050) θα ζουν σε πόλεις με τεράστιους κυριολεκτικά πληθυσμούς: Το 1970, οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής του Λάγος, στην Νιγηρία, ήταν περίπου 300.000, ενώ, το 2030 θα έχουν αγγίξει τα 24 εκατομμύρια. Αντίστοιχη ανάπτυξη θα έχει η Κινσάσα του Κογκό, το Κάιρο της Αιγύπτου κ.λπ.

Τι σημαίνουν όλα αυτά; Αν η παγκοσμιοποίηση συνεχίσει με τον σημερινό της τρόπο, οι επόμενες δεκαετίες που έρχονται αναμένεται να οξύνουν όχι μόνο τα επιδημικά φαινόμενα, αλλά και εκείνα της περαιτέρω υποβάθμισης του περιβάλλοντος, που με τη σειρά της στερεί από την εξασφάλιση των οικονομικών μέσων για την επιβίωση και οδηγεί συνακόλουθα στην όξυνση της ανεξέλεγκτης μετανάστευσης.

Σε ό,τι αφορά στον πραγματικό, λοιπόν, κόσμο η παγκοσμιοποίηση φαίνεται να βυθίζεται σε έναν αρνητικό κύκλο τον οποίον πασχίζει μεν να ελέγξει, αλλά που ωστόσο η επιτάχυνσή του καθιστά δύσκολο το εγχείρημα αυτό. Παράλληλα, και μπροστά σε αυτήν την δυσοίωνη προοπτική έχουμε την αντανακλαστική κίνηση στους θύλακες της μεγάλης ευημερίας, να προχωρήσουν μπροστά σε μια ψηφιακή φυγή από τις τρομακτικές αντιφάσεις του πραγματικού κόσμου.

Παρά το γεγονός ότι οι εξελίξεις του τελευταίου μας παρουσιάζονται ως θρίαμβος της επιστημονικότητας και της τεχνικής, υπάρχει μια γενναία δόση ‘μαγικής σκέψης’ στις ίδιες τις προσδοκίες που δημιουργούν. Η ψηφιοποίηση, που μπορεί όντως σε ορισμένες της πτυχές, παράδειγμα στις ιατρικές ή τις παραγωγικές εφαρμογές να προκαλεί εντυπωσιακή πρόοδο, προωθείται εν τέλει ως φάρμακο «δια πάσα νόσο». Από την απομόνωση στο σπίτι μας, όπου υποτίθεται ότι σήμερα θα αίρουμε τις αρνητικές ψυχοκοινωνικές συνέπειες μέσω της εικονικής κατάργησης του χωρο-χρόνου. Μέχρι την εκπαίδευση όπου οι ιθύνοντες τείνουν να πιστέψουν πραγματικά ότι τα κενά στις γνωσιακές και τις μορφωτικές δεξιότητες –όλη η πνευματική αποσκευή, δηλαδή, που συνόδευε σήμερα τον άνθρωπο ως σκεπτόμενο και ενσυνείδητο ον– μπορούν όντως να καλυφθούν με ένα λάπτοπ ή μια ταμπλέτα.

Είναι αυτό, ένα κατεξοχήν γνώρισμα της εποχής που ζούμε σήμερα: Η τεχνολογική υπερεπάρκεια, συνδυάζεται με τεράστια πνευματική ένδεια ως προς τους «σκοπούς χρήσης», δηλαδή τις κατευθύνσεις που παίρνει ο ανθρώπινος πολιτισμός…

*Ο Γιώργος Ρακκάς είναι πολιτικός επιστήμονας, δρ. κοινωνιολογίας