Μάνος Χατζιδάκις: Τριάντα χρόνια δίχως τον Μεγάλο Αισθητικό

06:26 21/6/2024 - Πηγή: Το Ποντικι

Για τη διάπλαση της μνήμης

Ενοχλητικός και δηκτικός στις παρατηρήσεις του, μελίρρυτος στους μελωδικούς του ρυθμούς, απαλλαγμένος από την κίβδηλη σοφία των δήθεν, οξύνους στα σχόλιά του, αλλόκοτος στη συμπεριφορά του με το κοινό, ένας παράξενος, κυνικός και τρυφερός ταυτόχρονα άνθρωπος, τραχύς και λυρικός, ένα ξέσπασμα αντιφατικών αισθημάτων με συγκροτημένο αποτέλεσμα, ο Μάνος Χατζιδάκις το δίχως άλλο υπήρξε ένας ιδιότροπα σπουδαίος Έλληνας που πάλεψε με τους δαίμονές του: το ταλέντο, τη μουσική και την ποίηση των πλέων σκληρά ευγενικών αισθημάτων και αποχρώσεων.

Αφόρητα

εύστοχος στις λεπτεπίλεπτες παρατηρήσεις του κατάφερνε να συμπεριλαμβάνει η λεπτομέρεια το όλον σαν από μια παρωνυχίδα να ζωντάνευε ξαφνικά ένα ολόκληρο σώμα.

Άνθρωπος με βάθος αισθημάτων και αίσθηση του καλού γούστου, με σκέψη ανάποδη και απαστράπτουσα, πάντα απρόβλεπτος, αποφεύγοντας με αφοπλιστική απλότητα το κοινότοπο, είρωνας σαν ευγενής, με αποστάσεις ασφαλείας από το χυδαίο κι αγοραίο, περίζωσε τον βίο του με σκέψεις – δροσοσταλίδες, δίχως την αγωνία της φτηνής αναγνώρισης.

Η παρουσία του έπλασε έναν από τους πιο ανθεκτικούς μουσικούς, πνευματικούς (και πολιτικούς) σύγχρονους μύθους του τόπου μας, καταφέρνοντας να προσδώσει στη δική του έμπνευση ένα μοναδικό κύρος.

Τριάντα χρόνια δίχως τον Μάνο Χατζιδάκι και η νοσταλγία μας μεγαλώνει σε πείσμα μιας εποχής όπου το θνησιγενές και το ασήμαντο πολτοποιούν τη μνήμη και κάνουν τη ζωή σαν αγαθό μιας χρήσης.

Ο βίος πριν γίνει πολιτεία

Γεννήθηκε λίγα μόλις χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, το 1925, στην Ξάνθη, σε μία «πόλη διατηρητέα και όχι την άλλη τη φριχτή που χτίστηκε μεταγενέστερα από τους εσωτερικούς της ενδοχώρας μετανάστες».

Ο πατέρας του ήταν κρητικός, δικηγόρος στο επάγγελμα και βρέθηκε στη Θράκη, όπου τότε ανθούσε το εμπόριο του καπνού.

Η μητέρα του κρατούσε από την Πόλη. «Σαν άνοιξα τα μάτια μου είδα με απορία πολύ κόσμο να περιμένει την εμφάνισή μου (το ίδιο συνέχισα κι αργότερα να απορώ σαν με περίμεναν κάπου καθυστερημένα να φανώ)».

Το 1938 ο πατέρας του σκοτώνεται σε αεροπορικό δυστύχημα.

Η Αισθηματολογία των τότε ελληνικών τραγουδιών και τα θερινά σινεμά ασκούν τη γοητεία τους στον εύθραυστο ψυχισμό του νεαρού Χατζιδάκη. Τα χρόνια της εφηβείας του αρχίζει να μελετά σοβαρά κλασσική μουσική με πρώτο δάσκαλο τον Παλλάντιο. «Στην κατοχική περίοδο συνειδητοποίησα πόσο άχρηστα ήταν τα μαθήματα της μουσικής, μια και με απομάκρυναν ύπουλα απ’ τους αρχικούς μου στόχους που ήταν να επικοινωνήσω, να διοχετευτώ και να εξαφανιστώ, γι’ αυτό και τα σταμάτησα ευθύς μετά την Κατοχή. Έτσι δεν σπούδασα σε ωδείο και συνεπώς εγλύτωσα από το να μοιάζω με τα μέλη του Πανελλήνιου Μουσικού Συλλόγου».

Στη διάρκεια της Κατοχής δούλεψε διαδοχικά ως εργάτης στο εργοστάσιο του Φιξ, ως υπάλληλος στο φωτογραφείο του Μεγαλοκονόμου, ως νοσοκόμος στο 401 στρατιωτικό νοσοκομείο.

Τα μετακατοχικά του οράματα οικοδομούνται πάνω στην ποίηση, στους φίλους και την Τέχνη.

Και η πολιτεία που έγινε τραγούδι

Από τα πρώτα του κιόλας βήματα στη μουσική, τόσο στο θέατρο και τον κινηματογράφο, όσο στη σύνθεση και το τραγούδι, ο Χατζιδάκις πάλευε να αποτινάξει τον ζυγό από μια διασημότητα που δεν τη θέλησε και από μια φήμη που μάλλον απεχθανόταν.

Ο ίδιος θέλησε να γίνει ο λαχειοπώλης του Ουρανού που σκορπά τα λαχεία του στους γαλαξίες και στο άπειρο.

«Τα λέω αυτά για να τα ακούν οι νέοι, και να σκορπίσουν τα λαχεία τους κι αυτοί, όπου μπορέσουν κι όπου βρουν. Να μην τ’ αφήσουν κέρδος στους πολλούς. Έτσι τουλάχιστον, θα κατακτήσουμε τη δυνατότητα να μας φοβούνται. Ποιους; Εμάς τους ποιητές. Μια και δεν είναι δυνατό να μας εντάξουν στα συρτάρια τους, ό,τι μπορούν να ελέγξουνε και να προβλέψουν οι ανερχόμενοι πολλοί».

Από τον «Κύκλο του C.N.S.» ώς και το «Χαμόγελο της Τζοκόντας» (δίσκο που πούλησε τα περισσότερα αντίτυπα – περίπου 5 εκατομμύρια – που έχει πουλήσει ελληνικός δίσκος στην ιστορία της δισκογραφίας) γράφει πολλά τραγούδια για τον κινηματογράφο, με αποκορύφωμα το Όσκαρ για τη μουσική του στην ταινία του Ζυλ Ντασέν «Ποτέ την Κυριακή». Στο μεταξύ συνεργάζεται με το Εθνικό Θέατρο. Η επαφή του με το ελαφρό τραγούδι τού χαρίζει μια λαϊκότητα χρήσιμη και ανεπιθύμητη.

Την περίοδο της επταετίας φεύγει στο εξωτερικό κι όπως με σημασία γράφει «για λόγους καθαρά εφοριακούς – ανεκαλύφθη πως χρωστούσα τρεισήμισι περίπου εκατομμύρια στο Δημόσιο». Εκεί συνθέτει τη «Ρυθμολογία» και το «Reflections», ενώ συνεχίζει τη συνεργασία του με τα Μπαλέτα του 20ού αι. στις Βρυξέλλες, όπου εμφανίζεται ως διευθυντής ορχήστρας σε έργα δικά του ή άλλων συνθετών.

«Ταξίδεψα πολύ κι αυτό με βοήθησε να αντιληφθώ πως η βλακεία δεν είναι αποκλειστικόν του τόπου μας προϊόν, όπως περήφανα ισχυρίζονται και αποδεικνύουν συνεχώς οι Έλληνες σωβινιστές και της εθνικοφροσύνης οι εραστές. Παράλληλα ανεκάλυψα ότι τα πρόσωπα που με ενδιέφεραν έπρεπε να ομιλούν απαραιτήτως τα ελληνικά, γιατί σε ξένη γλώσσα η επικοινωνία γινότανε οδυνηρή και εξαφάνιζε το μισό μου πρόσωπο».

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα το 1972 αρχίζει η ώριμη περίοδος του συνθέτη του Μεγάλου Ερωτικού. Μια σειρά από δραστηριότητες και πρωτοβουλίες που αναλαμβάνει να φέρει σε πέρας αλλάζουν ριζικά το πολιτιστικό τοπίο του τόπου που ώς τότε παράδερνε από «συνθέτες που κινηγάν τις πωλήσεις των δίσκων τους στις διάφορες πολιτικές νεολαίες, κολακεύοντάς τες».

Ο ίδιος μπροστά σ’ αυτόν τον ενθουσιώδη επαναστατικό λυρισμό μένει τραγικά μόνος και μελαγχολικά σκεφτικός για το «…ποια ανάγκη γεννάει τις τόσες πολιτιστικές εκδηλώσεις των κομματικών νεολαιών; Η ανάγκη να καλλιεργήσουνε τις τέχνες, για με πρόσχημα τις τέχνες, να καλλιεργήσουνε το κόμμα;

…ο τόπος μας γράφει μια μουσική ιστορία εξαθλιωμένη, με μελωδίες ασήμαντες και με συμμετοχή χιλιάδων νέων, που σπουδάζουν ερωτική καταπίεση και ανασφάλεια.

Το μουσικό μας κατεστημένο σήμερα είναι ένας ασπρόμαυρος εφιάλτης σε δυο κανάλια, σε πολλά γήπεδα, κι άπειρες πλατείες. Και τα κουνούπια θάρρεψαν πως είναι μέλισσες και πως παράγουν μέλι».

Το 1975 γίνεται διευθυντής προγράμματος της ΕΡΤ του ανεξαρτητοποιημένου Τρίτου Προγράμματος.

Η εκεί παρουσία του μέλλει να αλλάξει ριζικά και καθοριστικά την ποιότητα της ελληνικής ραδιοφωνίας σφραγίζοντάς την ανεξίτηλα με το πληθωρικό αισθητικοπνευματικό του μέγεθος. Η έντονη παρουσία του στη διαμόρφωση μιας μουσικής αγωγής στη χώρα μας (την ίδια περίπου περίοδο είναι αναπληρωτής διευθυντής της Λυρικής Σκηνής) τον φέρνει σε σύγκρουση με το μουσικό κατεστημένο της χώρας. Οι περισσότερες (χυδαίες) επιθέσεις που δέχεται προέρχονται κυρίως από πρόσωπα που ανήκαν στον πολιτικό χώρο της Δεξιάς που με καμία κυβέρνηση δεν μπορούσε να διανοηθεί ότι ένα τόσο ευρύ και προοδευτικό πνεύμα ανήκε στον χώρο της.

Η «Μεσημβρινή» της 21ης Μαρτίου 1980 έγραφε μεταξύ άλλων σκιτσάροντας το πορτραίτο του μεγάλου συνθέτη.

1. Δεν πρέπει να μοιάζετε με τους συνηθισμένους ανθρώπους στην εξωτερική εμφάνιση. Πρέπει να είστε χοντρός και πλαδαρός σαν κακιά γριά.

2. Πρέπει να είστε και να διαφημίζεστε αγράμματος ή αυτοδίδακτος, τεμπέλης, καφενόβιος, που αντιπαθείτε τα ωράρια.

….πρέπει να αποφεύγετε την ομαλή ιδιωτική ζωή.

… να εμφανίζεστε σαν καραμανλικός, μαρξιστής ή αναρχικός καπιταλιστής.

Το 1985 κυκλοφόρησε «Το Τέταρτο» (μετά το Τρίτο) υπό τη διεύθυνσή του, περιοδικό ευρείας κυκλοφορίας που δεν υπήρξε προηγούμενο ούτε και επόμενο ανάλογό του.

Πιστός στις φιλίες του και κυρίως στην αξιοπρέπειά του (άντρας από άλλο ανέκδοτο) διακινδύνευσε και τελικά έχασε τη διευθυντική του θέση, μόλις στο ενδέκατο τεύχος, λόγω του αφιερώματος στον Κ. Καραμανλή (όχι τόσο για πολιτικούς λόγους όσο για λόγους φιλίας) έπειτα από την υπόθεση της εκλογής Σαρτζετάκη.

Στις 15 Ιουνίου 1994 ο Μάνος Χατζιδάκις πέρασε στην Αθανασία αφήνοντας μας άπλετο χρόνο να τον κατανοήσουμε και να απολαύσουμε τη μαγική του ορχήστρα… αυτή των χρωμάτων.

Ένας άνθρωπος δίχως στέγη για να κοιτά τον ουρανό.

Σήμερα και μόνο το άκουσμα ενός τραγουδιού του, μας φέρνει στον νου μια Ελλάδα εμπνευσμένη και ίσως περισσότερο αθώα, ανθρώπους που χάθηκαν στη δίνη του νέου κόσμου, ιδέες που φτερούγισαν κάποτε σαν πολύχρωμες πεταλούδες μέσα μας, έναν κόσμο κοντινό μας που ξαφνικά τόσο αλλόκοτα και ανεξήγητα χάθηκε και τον ανακαλούμε σαν υπνωτισμένοι μέσα από μια μελωδία ή κάποιες λέξεις ή ανάμεσα σε τυχαία πρόσωπα που γλίτωσαν την απότομη φθορά.

Γι’ αυτό παραμένει αγαπητός ο Μάνος, αν και υπήρξε τόσο μακρινός από τον κόσμο και την τύρβη του. Γιατί πάλεψε με τον τρόπο του γι’ αυτήν την επαφή και δεν παραξένεψε από ιδιοτροπία, παρά από ελπίδα, για ένα ομορφότερο χαμόγελο που να ανήκει σε όλους.

Γι’ αυτό αγαπήθηκε συγκρατημένα, με κείνον τον σεβασμό που αναβλύζει αυθόρμητα στις ψυχές κι όχι μέσα από τη χλαπαταγή αναρίθμητων τιμητικών αφιερωμάτων.

Αγαπήθηκε για τη γλυκύτητα της σιωπής του, αλλά και κείνη τη σπάνια μαγκιά απέναντι σε πραγματικά δύσκολες υποθέσεις, μοναχικές που αφορούν ολόκληρη τη ζωή κι όχι εκείνο το φωνακλάδικο κομμάτι της.

Αγαπήθηκε με μέτρο γιατί ξεπερνούσε τις φτηνές προσδοκίες και μας οδηγούσε σε κάτι ανώτερο.

Εκτιμήθηκε γιατί δεν τον επέβαλε καμία ηρωική συγκυρία ή πράξη, ουδείς θεολογικός κομματικός μηχανισμός, καμιά συνδικαλιστική αντίληψη της πολιτικής που μας καθοδηγεί ηθικά.

Ελάχιστες φορές το ταλέντο και η πνευματικότητα κατάφεραν ν’ ανθίσουν στα όχι και τόσο καλλιεργήσιμα χώματα του τόπου, δίχως κομματικά λιπάσματα και δημοσιογραφικά ποτιστήρια.

Προσωπικότητα συγκροτημένη από μια σειρά μοναδικότητες, ο Μάνος Χατζιδάκις ανέδειξε και εφάρμοσε έναν αισθητικό βίο ενάντια σε κάθε κοινό τόπο, δεδομένο και ευκολία.

Έγινε αποδεκτός μέσα από μια σειρά αντισυμβατικών ενεργειών ενάντια σε κάθε συνθήκη και συρμό συγκροτώντας μια προσωπικότητα γενναία, έντιμη προς τον εαυτό της και κατά συνέπεια και προς τους άλλους, ερχόμενος σε βίαιη σύγκρουση με νοοτροπίες παγιωμένες, τόσο στο καλλιτεχνικό στερέωμα όσο και στον εν γένει δημόσιο βίο.