Μικρές ορεινές κοινότητες

20:06 4/4/2025 - Πηγή: Το Ποντικι

«Όσα βουνά κι αν ανεβείτε, / απ’ τις κορφές τους θα αγναντεύετε / άλλες κορφές ψηλότερες, / μιαν άλλη πλάση ξελογιάστρα. / Και στην κορυφή να φτάσετε την κατάψηλη, / πάλι θα καταλάβετε πως / βρίσκεστε σαν πρώτα κάτω απ’ όλα τ’ άστρα».

Κωστής Παλαμάς

Στην Ιταλία υπάρχει μια κοινότητα στην επαρχία Απουλίας που λέγεται Tore Majore (Μεγάλος Πύργος) και θεωρείται χωριό, παρότι έχει περίπου 10.000 κατοίκους… Στην Ελλάδα όμως οι μικρές κοινότητες της περιφέρειας διάγουν κατάσταση πληθυσμιακής παρακμής,

ενώ οι ορεινές κοινότητες διάγουν κατάσταση ακόμη μεγαλύτερης παρακμής, απομένοντας με 10, 5, 2, μηδέν ανθρώπους! Στις συνθήκες αυτές υπάρχουν εξαιρέσεις, που τροφοδοτούνται από το πάθος των φυσιολατρών και ορειβατών για τη φύση, από το πάθος για τα χιόνια, από τη νοσταλγία του τοπίου – όμως αυτό που απομένει είναι ο κανόνας.

Το φαινόμενο είναι χαρακτηριστικό σε όλη τη Βαλκανική. Συμβαίνει στους πληθυσμούς της Σερβίας, της Βουλγαρίας, της Αλβανίας, των Σκοπίων, που είναι ιδιαίτερα συρρικνωμένοι. Στη Σερβία, λ.χ., μεταξύ των ετών 1948 και 2002, ο ορεινός πληθυσμός μειώθηκε κατά 40%, ενώ παράλληλα υπέστη αισθητή γήρανση. Επίσης στη Βουλγαρία, που είχε μείωση πληθυσμού από 9 σε 7 εκατομμύρια στο διάστημα από την αλλαγή του καθεστώτος έως το 2020, οι ορεινοί πληθυσμοί έχουν μειωθεί σημαντικά.

Από πρώτη όψη φαίνεται ότι η κατάσταση αυτή – εκτός ορισμένων περιπτώσεων – είναι ανεπίστρεπτη: φαίνεται ότι η «χωροταξία της υπαίθρου» και ειδικότερα η χωροταξία των ορεινών περιοχών δεν αφήνει περιθώρια για αισιοδοξία. Η κατανομή του πληθυσμού στις ορεινές περιοχές καθορίστηκε από την οθωμανική κυριαρχία στις πεδινές – αν και υπήρξαν σουλτάνοι όπως ο Μωάμεθ ο Πορθητής που επιχείρησαν να εκτρέψουν τον ορεινό πληθυσμό προς τις πεδιάδες. Υπήρχαν οι πειρατές, που ζούσαν από τη λεηλασία των παράκτιων χώρων: Στη Φολέγανδρο μάλιστα τα σπίτια χτίζονταν με τα τοπικά υλικά και απέφευγαν να βάφουν τα παράθυρα και τις πόρτες – για να τα κάνουν τελικώς αόρατα! Στις πεδινές περιοχές εξάλλου υπήρχε η κυριαρχία των πυρετών και της ελονοσίας.

Τελικά οι άνθρωποι πήραν τον δρόμο τους, τα ορεινά χωριά ξέμειναν, μερικά εγκαταλείφθηκαν: από τους 11.600 οικισμούς που καταμετρούσε ο Αθανάσιος Κανελλόπουλος το 1979, που απέμειναν 11.000 το 1982, σύμφωνα με τον Αντώνη Τρίτση, λίγοι διέφυγαν τον κίνδυνο της παλαίωσης και τελικά της αχρήστευσης. Το μέτρο που προωθούσε ο Τρίτσης ονομαζόταν από τον ίδιο «Ανοιχτές Πόλεις»: Σε κάθε περιφέρεια οι επί μέρους ολιγάνθρωποι οικισμοί συνδέονταν με έναν κεντρικό, μέσω του οποίου παραλάμβαναν όλες τις διευκολύνσεις και στον οποίο κυρίως αναπτύσσονταν οι κοινωνικές υποδομές.

Όμως η πρόταση του Τρίτση γρήγορα «πέρασε στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας» – κατά την ανδρεοπαπανδρεϊκή έκφραση – με δεδομένη και τη σχετικά βραχεία παραμονή του στο συγκεκριμένο υπουργείο. Έκτοτε η εκάστοτε κυβερνητική πολιτική κινείται μάλλον εμπειρικά, αποφεύγοντας συστηματικές και μακρόπνοες λύσεις στη χωροταξία της υπαίθρου. Υπό την κυριαρχία μάλιστα της νεοφιλελεύθερης αντίληψης, υπάρχει η τάση της άφεσης των χωριών και των οικισμών «στην τύχη τους», σε ό,τι μπορούν οι ίδιοι οι κάτοικοι να πετύχουν στο πλαίσιο του υφιστάμενου καταμερισμού των έργων.

Βεβαίως το πρόβλημα είναι με ποια κριτήρια θα μπορεί ένας οικισμός να κηρυχθεί βιώσιμος, ικανός να αντέξει την περιπέτεια του μέλλοντος. Το «Βήμα» στις 26.5.1989 αναφερόταν στην περίπτωση δύο Νοτιοκορεατών χωρικών σε διαφορετικά χωριά, που αυτοκτόνησαν επειδή δεν έβρισκαν νύφες (Ελένη Κοβάνη, «Αγερανού φωνήν επακούσης – νέοι και κοινότητα», έκδοση ΕΚΚΕ,1995). Το σίγουρο είναι ότι το σημερινό χωριό δεν παρέχει την «πολυτέλεια» της νύφης ή του γαμπρού στα μέλη του. Από την άλλη πλευρά, η «λειψανδρία» και η υστέρησή του στον εθνικό και στον διεθνή καταμερισμό έργων διαμορφώνει μια δυναμική, που κάθε άλλο παρά ευνοεί την ολοκληρωμένη ανάπτυξη…

Στοιχεία που ευνοούν την ανάκαμψη

Διάφοροι ξεκινάνε τον προβληματισμό τους από τη χάραξη των μονοπατιών, που αναμένεται να δώσουν ζωή στα χωριά και περιεχόμενο με την παρουσία διαφόρων εκδρομέων. Στην πραγματικότητα τα μονοπάτια είναι ειδικοί δρόμοι, δρόμοι των ορειβατών ή των ποιμένων και έως έναν μικρό βαθμό διευκολύνουν την επικοινωνία και συντελούν με τον τρόπο τους στην επανοικειοποίηση του ορεινού χώρου – αλλά όλα αυτά σε μικρό βαθμό.

Από την άλλη πλευρά, όμως, υπάρχουν στοιχεία που ευνοούν την ανάκαμψη των πληθυσμών και την επαναφορά της ζωτικής ορμής κάποιων τουλάχιστον οικισμών. Και πριν απ’ όλα οι συγκοινωνίες και επικοινωνίες: Οι πρώτες χαρακτηρίζονται από άνθηση, οι δρόμοι εξελίσσονται και ασφαλτοστρώνονται, το Ι.Χ. είναι μέσο που εξυπηρετεί τις μικρομεσαίες αποστάσεις, το λεωφορείο επίσης. Οι επικοινωνίες είναι επίσης ανθηρές, λαμβανομένης υπόψη της ανάπτυξης του Ίντερνετ και των τηλεφωνικών συνδέσεων.

Όμως τα βουνά υστερούν από πλευράς υποδομών, τεχνολογίας, διαθέσιμου εργατικού δυναμικού, και δεν έχουν εκείνη την κλίμακα στην οποία μπορούν να χρησιμοποιήσουν σύγχρονη τεχνολογία παραγωγής. Η μόνη τους ελπίδα είναι να αναπτύξουν ειδικά προϊόντα που να είναι αντικειμενικά ή υποκειμενικά διαφοροποιημένα: π.χ. ειδικά τυριά, ειδικά γλυκόπιοτα ή προϊόντα απόσταξης, ψάρια από εκτροφεία, κρέας από ζώα διατρεφόμενα με τους τοπικούς πόρους, φρούτα καλής ποιότητας κ.λπ. Μπορούν όμως να αναπτύξουν μια γνωσιολογική, πολιτιστική και καλλιτεχνική φυσιογνωμία, που θα τα κάνει πιο ελκυστικά ακόμη και για εκδρομείς, παραθεριστές ή εποίκους.

Η γνώση πάνω στα βουνά

Το 1918 ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου συγγράφει τα «Ψηλά βουνά», αφήγηση σύμφωνα με την οποία μια ομάδα παιδιών πιέζει το καλοκαίρι τους γονείς για να περάσει τις διακοπές της στα βουνά. Το αίτημα των παιδιών γίνεται δεκτό και η αφήγηση διανθίζεται από πολλές περιπέτειες που είναι εξόχως διδακτικές, όμως το κύριο συμπέρασμά της έγκειται στη χρησιμοποίηση των ορεινών οικισμών για μια διαδικασία βιωματικής εκπαίδευσης.

Εκατό χρόνια από το διδακτικό αφήγημα του Παπαντωνίου έχουμε μια ιδέα μεταφοράς εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων στα όρη, με το «Πανεπιστήμιο των Ορέων»: Το πανεπιστήμιο αυτό, γεννημένο από πανεπιστημιακούς παράγοντες της Κρήτης το 2008, ουσιαστικά βασίζεται σε ένα νέο αναπτυξιακό πρόταγμα, που θεμελιώνεται πάνω στις εμπειρίες και στην αρνητική ταυτότητα των αλλοιώσεων του πολιτισμού στην Κρήτη (https://panoreon.gr/culture/). Το Πανεπιστήμιο των Ορέων διοργανώνει ποικίλες εκδηλώσεις σε ορεινές περιοχές και παρουσιάζει εισηγήσεις για θέματα όπως η κρητική διατροφή και η μεθοδολογία της ανάπτυξης.

Το «Σχολείο του Δάσους» στη Μυτιλήνη, όπως και το αντίστοιχό του στη Θεσσαλονίκη, λειτουργεί μόνο τα σαββατοκύριακα. Κατά τη δήλωση των εμπνευστών του, λειτουργεί με τα πρότυπα των σχολείων που ξεκίνησαν στη Δανία τη δεκαετία του 1950 για να διαδοθούν στη συνέχεια σε πολλές χώρες…

Η γνώση όμως μπορεί να προσφέρεται in situ σε φοιτητές ή γενικά σε ανθρώπους που θέλουν τη γνωσιολογική αναβάθμιση χωρίς ιδιαίτερη προσφυγή στα βιβλία. Στη χώρα μας σε κάθε χίλια τετραγωνικά χιλιόμετρα έχουμε 42 είδη χλωρίδας – μια ποικιλία που συγκρίνεται μόνο με αυτήν του Ακρωτηρίου της Νότιας Αφρικής. Έχουμε 6.000 είδη φυτών, 1.005 είδη ενδημικά της Ελλάδας, από τα οποία 894 είναι σε κατάσταση απειλής ή σπανιότητας, ενώ σε επίπεδο πανίδας έχουμε 1.206 είδη.

Τα ποώδη φυτά της χώρας μας είναι ενδιαφέροντα από την άποψη ότι έχουν φαρμακευτικές χρήσεις. Κυρίως όμως έχουμε μια μεγάλη ποικιλότητα σε τοπία, που συνθέτουν εναλλασσόμενες τοιχογραφίες, που μας απογειώνουν με τα υποαλπικά δάση του χερσαίου χώρου για να μας φέρουν ώς τις χέρσες – ημιερημικές περιοχές της Κρήτης.

Οι μορφωτικές αυτές δομές, ξεκινώντας από απλές διαλέξεις και εκδηλώσεις, με ομιλίες ορειβατικών και άλλων συλλόγων, περνώντας σε μονοήμερα σεμινάρια, που αποτελούν πιο οργανωμένη μορφή λόγου, και στη συνέχεια σε πολυήμερα, μπορούν να αποκτήσουν μόνιμη παρουσία το καλοκαίρι. Ταυτόχρονα μπορεί να εγκαθιδρύσουν υποδομές για τη φιλοξενία των εκπαιδευομένων – ή τουλάχιστον να «προπονήσουν» κάποιους σε αυτό το έργο, αξιοποιώντας παλιά σχολεία και άλλους χώρους ορισμένων διαστάσεων.

Καλλιτεχνικά δρώμενα στο βουνό

Η πραγματοποίηση καλλιτεχνικών δρώμενων στο βουνό έχει μεγάλη δυναμική. Δεν εννοούμε εδώ μόνο συναυλίες, που κατά κανόνα έρχονται και παρέρχονται, που συγκεντρώνουν ένα πλήθος από τις κοντινές πόλεις και μετά διαλύονται: εννοούμε δρώμενα λογοτεχνίας, ποίησης, φωτογραφίας, ζωγραφικής, γλυπτικής, χορού, αφήγησης, ταινιών βίντεο, ακόμη και εβδομάδων κινηματογράφου, που μπορούν σχετικά εύκολα να διοργανωθούν – αρκεί να υπάρξει η ανάλογη βούληση και ο αριθμός των ενδιαφερομένων.

Στους ορεινούς όγκους είναι εύκολη επίσης η πραγματοποίηση αθλητικών γεγονότων, φυσικά κάθε είδους και απευθυνόμενων σε όλες τις ηλικίες. Το ζήτημα είναι η αρχή αυτών των γεγονότων, η οποία χρειάζεται μια εναρκτήρια «κρίσιμη μάζα».

Ο οικοτουρισμός είναι μια δραστηριότητα που ενώνει τα πιο ετερόκλιτα στοιχεία και δημιουργεί συνθήκες απόλαυσης: οι πόλοι έλξης του οικοτουρισμού μπορεί να είναι τοπία εξαιρετικού κάλλους, κορυφές βουνών, σπάνια είδη φυτών και ζώων, αναρριχητικά πεδία, αρχαιολογικοί χώροι, ιαματικές πηγές, τοπικά μουσεία – όπως μας πληροφορούν οι «Ορεινές περιοχές», έκδοση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Κρήτης.

Τα πανηγύρια αποτελούν σημείο συνάντησης με βάση μια θρησκευτική γιορτή, όμως χρειάζονται ενίσχυση των πλέον κοσμικών στοιχείων τους. Έτσι ή αλλιώς είναι συνάντηση πολλών ανθρώπων επί πολλές ημέρες.

Το Sky watching, η παρατήρηση του ουρανού, διευκολύνεται από την έλλειψη πολλών φωτισμών στις ορεινές περιοχές. Εδώ έχουμε μια μορφή «γνώσης του Διαστήματος» σε μια εποχή που το Διάστημα γίνεται επίκαιρο. Αυτό αποτελεί μια «δυνάμει ατραξιόν», που μπορεί να οδηγήσει μέχρι και σε ερασιτεχνική τοπική παρακολούθηση του ουρανού με τηλεσκόπια… Ήδη στην Ελλάδα υπάρχουν συναντήσεις που γίνονται σε μεγάλα υψόμετρα την καλοκαιρινή περίοδο, όπου χρησιμοποιούνται διάφορα τηλεσκόπια για την ανάγνωση του ουρανού. Πέρα από την επιφανειακή αναγνώριση των διαφόρων άστρων και δορυφόρων χρειάζεται και ένας εμπλουτισμός των γνώσεων γι’ αυτά – μια άλλη «Κοσμογραφία». Ο Γιώργος Γραμματικάκης στην «Κόμη της Βερενίκης» υπολογίζει σε 4.000 τα άστρα που είναι ορατά από το βόρειο ημισφαίριο.

Η αναγνώριση εκκλησιών και άλλων κτηρίων ως στοιχείων του δομημένου χώρου είναι μια δραστηριότητα ευχάριστη, που οδηγεί στην ταυτοποίηση των στοιχείων αυτών υπό την έννοια της αναγνώρισης της προέλευσής τους και των ιδιαίτερων στοιχείων που χαρακτηρίζουν το καθένα.

Στην Ανατολική Αττική, το 2000, προτάθηκε η δημιουργία δομών «υγιεινιστικού τουρισμού», λαμβανομένου υπόψη τού εκεί εύκρατου κλίματος. Κάτι ανάλογο μπορεί να πραγματοποιηθεί και σε ορεινές περιοχές. Οι δομές αυτές δεν θα είναι θεραπευτικές με την κλασική έννοια, αλλά και δεν θα προσομοιώνουν οίκους ευγηρίας: απλώς θα παρέχουν υπηρεσίες ευζωίας και ευεξίας στους φιλοξενούμενους, θα τους επιτρέπουν να απεξαρτηθούν από βλαβερές συνήθειες και να ζουν υπό τη σκέπη γιατρών και άλλων ανθρώπων, οικείων με θέματα υγιεινής διατροφής και άσκησης.

Τα δικά μας παραδείγματα

Πολλές φορές ανατρέχουμε σε ξένα παραδείγματα για να τεκμηριώσουμε την προοπτική ανόδου μιας ορεινής κοινωνίας. Ζώντας όμως σε μια χώρα ορεινή, με τη μεγαλύτερη έκτασή της να είναι δασοσκεπής ή δασική, διαθέτουμε παραδείγματα ελληνικά, υποδείγματα πρότυπων δράσεων που είχαν αποτέλεσμα την ανοδική πορεία ενός οικισμού. Ως τέτοιο αξίζει να αναφερθεί το παράδειγμα της Βλάστης του Νομού Κοζάνης, που βρίσκεται σε ένα υψίπεδο 1.240 μέτρων. Σε επίσκεψή μας στο χωριό Βλάστη στις αρχές του 2000 διαπιστώθηκε ότι:

● Είχε περίπου 50 κατοίκους το καλοκαίρι και σχεδόν κανέναν τον χειμώνα.

● Είχε μόνο ένα ξενοδοχείο που εξυπηρετούσε για 10-20 ημέρες τους εραστές ενός «ανταμώματος».

● Δεν είχε μανάβη έστω και αυτές τις λίγες ημέρες και το καφενείο σέρβιρε, πλην του καφέ, αποκλειστικά κρέας τηγανητό με ψωμί!

● Διέθετε ελάχιστες ταβέρνες, που λειτουργούσαν κυρίως το σαββατοκύριακο.

Η αφετηρία της αναπτυξιακής πορείας της Βλάστης ήταν η διοργάνωση ενός πολιτιστικού δρώμενου (Γιορτές της Γης), σε συνδυασμό με μια κατασκήνωση. Το γεγονός αυτό έφερε κόσμο, ο κόσμος επέβαλε τη δημιουργία και δεύτερου ξενοδοχείου και αρκετών καταστημάτων εστίασης ή αναψυχής, γρήγορα η περιοχή επέκτεινε χρονικά την «τουριστική σεζόν», αρκετά παλιά σπίτια ανακαινίστηκαν, μπαρ άνοιξαν. Το όλο αυτό αποτέλεσμα που δημιούργησε τη νέα Βλάστη «πάτησε» επίσης πάνω στα παλιά κτήρια της περιοχής, που διακρίνονταν για την αρχιτεκτονική τους. Κυρίως όμως «πάτησε» πάνω στο γεγονός ότι η ανάπτυξη ενός τομέα δεν είναι ανταγωνιστική, αλλά συνεπιφέρει την ανάπτυξη και των άλλων τομέων.

Υγιής ολιγοκαλλιέργεια

Το προϊόν που μπορεί να παράγουν οι ορεινοί οικισμοί είναι οπωσδήποτε μια σημαντική διάσταση της πολιτικής ανάκαμψης – πράγμα που σημαίνει ότι η «μονοκαλλιέργεια» ή αντίθετα η «πολυκαλλιέργεια» κάποιων ειδών πρέπει να αποφεύγεται. Ουσιαστικά το ορεινό χωριό μπορεί να σταθεί στο επίπεδο μιας «υγιούς ολιγοκαλλιέργειας», αξιοποιώντας λίγες αλλά επικερδείς δράσεις.

Η πώληση ειδών ντόπιας κατασκευής (χυλοπίτες, μαρμελάδες, γλυκά κουταλιού κ.λπ.) μπορεί επίσης να έχει συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με πεδινές περιοχές. Η πώληση ειδών επιτόπιας τέχνης, γκλίτσες, αγαλματίδια, ξυλόγλυπτα κ.λπ., μπορεί να δώσει έμπνευση και να αποφέρει πόρους στην περιοχή. Γενικώς, μπορούν να προτιμώνται τα είδη που έχουν υψηλή προστιθέμενη εγχώρια αξία, που βασίζονται κυρίως στην εγχώρια εργασία και στα εγχώρια υλικά.

Επίλογος

Το μέλλον των ορεινών περιοχών είναι αόρατο, τα χωριά που μπορούν να σταθούν και να αποτελέσουν πρότυπα ανάπτυξης δεν είναι απεριόριστα: ορισμένα από αυτά είναι καθ’ ολοκληρίαν χαμένα, ως στερούμενα προσόντων. Υπάρχουν όμως και άλλα, που μπορούν να ζήσουν νέες προοπτικές. Το οδικό δίκτυο μπορεί να συμβάλει σ’ αυτήν και να φέρει τους κατοίκους τής πόλης κοντά – ιδιαίτερα όσους διέπονται από τη νοσταλγία ή άλλη φυσιολατρική διάθεση.

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι δρόμοι στους ορεινούς όγκους δεν πρέπει να αποφεύγονται, με δεδομένο ότι προσβάλλουν την ορεινή φύση και αλλοιώνουν το τοπίο. Πρέπει επίσης να αποφεύγονται οι ανεμογεννήτριες, που καταστρέφουν τη φύση με περιορισμένο ενεργειακό αποτέλεσμα, που απαξιώνουν και ευτελίζουν το τοπίο, που διώχνουν τους τουρίστες. Στην περίπτωση των ορεινών περιοχών πρέπει να αναγνωρίζουμε την άρρηκτη «εικαστική» συσχέτιση τουριστών (εγχώριων και ξένων) με το τοπίο.

Ας κρατήσουμε λοιπόν στο μυαλό μας το ότι η Ιστορία έχει ανατροπές κι ας παρακάμψουμε προσώρας το παραδοσιακό αναγεννησιακό γνωμικό «Ο αέρας των πόλεων απελευθερώνει»…

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

Διαβάστε επίσης:

Η καταδίκη της Λεπέν αλλάζει το παιχνίδι

Ο Ανδρουλάκης, ο Γαβριήλ και τα «αθροίσματα»

Κοινωνική στροφή με «υπεύθυνες» παροχές – Αυξήσεις εισοδήματος και μειώσεις φόρων από την κυβέρνηση για χάρη της μεσαίας τάξης