Νεωτερικότητα, Προνεωτερικότητα και επανάσταση του 1821

18:24 31/10/2021 - Πηγή: Το Ποντικι

Στα πλαίσια των εκδηλώσεων για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821,  ιστορικοί και διανοούμενοι, προβεβλημένοι από τα τηλεοπτικά κανάλια και τις εφημερίδες, δείχνουν, θα λέγαμε, μια εμμονή στους   όρους Νεωτερικότητα και Προνεωτερικότητα. Με αυτήν την «εμμονή» τους, θα άνοιγαν ασφαλώς μια γόνιμη συζήτηση, αν επεξηγούσαν τους όρους αυτούς. Φοβούμαστε όμως πως οι περισσότεροι ακροατές και αναγνώστες τους, τους ερμηνεύουν  λανθασμένα, με τρόπο που συμβάλλει στην παγίωση μιας ολοσδιόλου λανθασμένης ερμηνείας της Ιστορίας, με ότι αυτό συνεπάγεται για το παρόν και για το μέλλον. 

Ας

δούμε εν συντομία λοιπόν τους όρους αυτούς: Με τον όρο Προνεωτερικότητα αναφερόμαστε στην περίοδο της ιστορίας όπου οι άνθρωποι θεωρούσαν τον εαυτό τους μέρος ενός συνολικού Όλου, με το οποίον επεδίωκαν να έρθουν σε επικοινωνία έως και σε συνταύτιση μαζί του. Η ερμηνεία αυτού του Όλου και ο τρόπος επέκτασης της εμβέλειάς τους προς αυτό, όριζαν συλλογικούς στόχους και τις προτεραιότητες της καθημερινότητας. Στην Αθήνα, π.χ., οι «αριστοκράτες» όφειλαν να πάνε πρώτοι στις μάχες, θα ήταν ατιμωτική η μη συμμετοχή τους στους πολέμους της Πόλεως.                       

Ο Σωκράτης προτίμησε να πιεί το κώνειο, από το να μην υποταχθεί στους νόμους της Πόλεώς του,  οι μη συμμετέχοντας στα κοινά θεωρούνταν «άχρηστοι», όπως διακήρυττε ο Περικλής στον «Επιτάφιό» του.  Σχηματικά, το χρονικό  όριο της Προνεωτερικότητας, για τη Δύση, είναι μέχρι τον 15ο αιώνα, αιώνα της πτώσης της Κωνσταντινουπόλεως. Βεβαίως πρόκειται για μια διαδικασία που θα μπορούσαμε να πούμε πως στην Ευρώπη άρχισε ήδη από τον 5ο αιώνα με τους praedestinati και τους perditionis  του Αυγουστίνου.   

Από την άλλη πλευρά, η πρόταση της Νεωτερικότητας εκφράζεται κατά τον καλλίτερο τρόπο από το cogito ergo sum του Καρτέσιου, «σκέφτομαι άρα υπάρχω». Δεν αρνείται την ύπαρξη ενός Όλου μέσα στο οποίο βρίσκεται ο άνθρωπος, αλλά η σχέση του με αυτό δεν έχει τόση σημασία, όσο η ύπαρξή του στο απτό και ορατό. Μοιραία κατάληξη η ολοένα και μεγαλύτερη εξατομίκευση του ανθρώπου. Η κοινωνία γίνεται société/society, όρος που χρησιμοποιείται και για τις εταιρείες, γιατί αυτό είναι η κοινωνία, μία εταιρεία. Ομάδα ατόμων έχει συνάψει «κοινωνικό συμβόλαιο»   με στόχο το προσωπικό τους όφελος. Οι δε παλαιές Προνεωτερικές  οντολογίες, που κακώς ονομάζουμε σήμερα θρησκείες, μετετράπηκαν σε παρόχους προσωπικών κατασφαλίσεων, ορθώς ο Γιανναράς ομιλεί για «θρησκειοποίηση» του Χριστιανισμού από τη Δύση.

Αυτή όμως η Νεωτερικότητα τέθηκε υπό αμφισβήτηση από το Ρομαντικό κίνημα, στην Ευρώπη του 19ου αιώνος. Με δυσκολία, άλλωστε, μπορούμε να βεβαιώσουμε  την αποδοχή των προτάσεών  της από τους λαούς όλων των εποχών, τουλάχιστον μέχρι τον αιώνα αυτό. Αναμφισβήτητα δε, δεν έγινε αποδεκτή ούτε από τους Έλληνες, από τους απανταχού Έλληνες. Η Ελληνική Πρόταση, που πέρασε από την αρχαία Ελλάδα στη Ρώμη και από εκεί στην καθ’ ημάς Ανατολή -δηλαδή στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία,  που λανθασμένα αποκαλούμε σήμερα Βυζάντιο- δεν ανεχόταν τον περιορισμό της ανθρώπινης εμβέλειας στο ορατό και απτό της επί γης ζωής. Αυτή η Προνεωτερική φιλοσοφική πρόταση, καταδήλως συνέχισε την ιστορική της πορεία,  αφομοιώνοντας τα νέα δεδομένα της  ζωής, αλλά δεν αλλοιώθηκε στον πυρήνα της.        

Οι Έλληνες έτσι οδηγήθηκαν στην αιματηρή τους προσπάθεια να ανασυστήσουν την κατειλημμένη Ελληνορωμαϊκή Οικουμένη, με την Βασιλεύουσα Πόλη ως πρωτεύουσά τους. Αλλά και γι’ αυτό υποστηρίχτηκε η Επανάσταση από την τότε ρομαντική Ευρώπη, που αμφισβητούσε την αποστέρηση από τη ζωή του ανθρώπου κάθε ευρύτερης εμβέλειας.

Προσφάτως, στους Δελφούς, προβεβλημένος ιστορικός επισήμανε πως με την επανάσταση του 1821 η Ελλάδα πέρασε από την Προνεωτερικότητα στη Νεωτερικότητα.  Όμως παρέλειψε να επισημάνει δύο κύρια στοιχεία αυτής  της μετάβασης. Πρώτον,  το γεγονός ότι εξ’ αιτίας ακριβώς αυτής της Προνεωτερικότητας ξέσπασε η Επανάσταση του 1821 από τους τότε Έλληνες και υποστηρίχτηκε από τους τότε ευρωπαϊκούς λαούς. Δεύτερον, πως η Νεωτερικότητα, όπως την εννοούσαν οι τότε αλλά και οι σύγχρονες πολιτικές αρχές, επεβλήθη ως τρόπος σύνταξης της νέας Ελλάδας, αλλά ουδέποτε έγινε ευχαρίστως αποδεκτή.  Επινοήθηκε η Αθήνα ως πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους, καθόσον δεν απελευθερώθηκε η πρωτεύουσα του Ελληνισμού, η  Κωνσταντινούπολη. Ενδεικτικό της στρατηγικής των  τότε μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, υπήρξε και η  αθέτηση της συμφωνίας των Σεβρών που είχαν υπογράψει,  εμμένοντας στην  αποστέρηση από τον Ελληνισμό της ιστορικής του εμβέλειας.

Το τραγικότερο όμως για τον Ελληνισμό, παρόλες τις προσπάθειες των διανοουμένων των αρχών του 20ου αιώνα, της μετέπειτα αποκαλούμενης γενιάς του ΄30 αλλά και της γενιάς του ΄60[i],  να δημιουργήσουν μια Νεοελληνική Πρόταση,  είναι η συστηματική προσπάθεια εξάλειψης κάθε επιχείρησης δημιουργίας ενός πραγματικού έθνους-κράτους, δηλαδή  έθνους που συντάσσεται ως κράτος και όχι το αντίστροφο. Δεν είναι αυτό το αντίστροφο που γέννησε την Επανάσταση του 1821. Δυστυχώς η σημερινή «Επιτροπή για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821», έχει θέσει ως στόχο να διαπιστώσει  κατά πόσον «γίναμε ευρωπαίοι, για να γίνουμε επί τέλους άνθρωποι»…..ευτυχώς  που δεν δραστηριοποιήθηκε πολύ, μας έσωσαν   οι εγκλεισμοί λόγω covid! 

Έχουμε ήδη εισέλθει στη μετα-Νεωτερική περίοδο της Ιστορίας – το έχουν άραγε αντιληφθεί οι κ.κ Βερέμης και Ράμφος; Τα βεστφαλιανά κράτη της ευρωπαϊκής Ηπείρου, έχουν δείξει τα όριά τους. Ο οικτιρμός έτσι για την καθυστέρησή μας, ως προς την αποδοχή, νομιμοποίηση και αφομοίωση του επιβληθέντος -στα πλαίσια της φιλοσοφικής πρότασης της Νεωτερικότητας- βεστφαλιανού κράτους, έχει καταστεί ανεπίκαιρος.

Προς τα πού οδεύει η ανθρωπότητα, με την μετατόπιση της οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής ισχύος στην Ανατολή; Δύσκολο να προβλεφθεί. Θυμάμαι όμως συζήτηση με Κινέζους καθηγητές Πανεπιστημίων, που είχα προ 20ετίας: «εμείς από την Ευρώπη μπορούμε να συνομιλήσουμε μόνο με εσάς»….μάλλον υπερβολική αλλά όχι άνευ ουσίας αυτή η φιλοφρόνηση.

Τολμώ, κατά συνέπεια, παρακινδυνευμένη πρόβλεψη: η Ευρώπη θα ξαναστραφεί προς την Ελληνική Πρόταση -το έχει κάνει σε όλες τις εποχές που αναζητούσε ταυτότητα, συμπεριλαμβανομένου του 19ου αιώνα…. Αν δεν μας βρει, ως φυσικούς φορείς της Πρότασης αυτής, θα την επινοήσει και πάλι μόνη της. Κάτι είναι κι’ αυτό….

[i] Σικελιανός, Κόντογλου, Εμπειρίκος, Πικιώνης, Σεφέρης, Ελύτης,  Ρίτσος, Χατζηδάκης, Θεοδωράκης και άλλοι πολλοί, αλλά λιγότεροι εναπομείναντες

* Ο Δρ. Νικήτας Χιωτίνης είναι Αρχιτέκτων, Καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, Τμήματος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής

Διαβάστε επίσης:

Oι ζωές των εργατών μετράνε

Κινδυνεύει η Ενωμένη Ευρώπη από ένα “Polexit”;

Οι σερίφηδες