Οι αποκαλυπτικές επιστολές της γλυκιάς του «γαϊδουρίτσας»!

06:05 16/6/2024 - Πηγή: Το Ποντικι

Jenny Von Westphalen – Marx

Λατρεμένε μου Καρλ

Η γυναίκα του Καρλ Μαρξ εξομολογείται

Εισαγωγή: Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης

Ανθολόγηση – Μετάφραση – Σημειώσεις: Γιούλη Τσίρου

Εκδόσεις: Archive

Σελ.: 224

«[…] φανταζόμουν ότι είχες χάσει το δεξί σου χέρι και, Καρλ, βρισκόμουν σε κατάσταση έξαψης και ευδαιμονίας γι’ αυτό. Βλέπεις, θησαυρέ μου, σκεφτόμουν ότι έτσι θα σου ήμουν πλέον απολύτως απαραίτητη, ότι θα με κρατούσες παντοτινά κοντά σου και θα με λάτρευες. Και τότε θα κατέγραφα εγώ για λογαριασμό σου όλες αυτές τις λατρεμένες, ουράνιες ιδέες σου και θα σου ήμουν πραγματικά χρήσιμη».

Πόσο αποδεκτή και αληθοφανής θα γινόταν άραγε μια τόσο ακραία εκδήλωση πίστης, ολοκληρωτικής αφοσίωσης και απέραντης τρυφερότητας, απευθυνόμενη στην αυστηρή βιβλική μορφή ενός θεωρητικού κολοσσού της επανάστασης όπως ο Καρλ Μαρξ; Θα μπορούσε ποτέ, δίχως αυτό να αποτελεί σκάνδαλο, να γίνει πιστευτό, ότι ο εισηγητής της πιο επαναστατικής κοσμοθεωρίας στην ιστορία της ανθρωπότητας, θα γινόταν αντικείμενο παρόμοιου ερωτικού παραληρήματος, αποδέκτης τέτοιας παράφορης λατρείας; Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί τον Μαρξ ως ερωτικό αντικείμενο του πόθου; Κι όμως, η πραγματικότητα παραμένει πεισματικά πιο ευφάνταστη και πιο ανατρεπτική απ’ ό,τι συνήθως πιστεύουμε.

Ο Μαρξ όχι μόνο βίωσε την απόλυτη και συγκινητική αφοσίωση της συζύγου του αλλά υπήρξε βαθύτατα ερωτευμένος και εξαρτημένος από τη μοναδική Τζένη φον Βεστφάλεν, έτσι ώστε ο θεμελιωτής του κομμουνισμού, ο εμπνευσμένος εισηγητής της θεωρίας της υπεραξίας, ο μέγας συγγραφέας του «Κεφαλαίου» να αποκαλεί την αγαπημένη του «Τζένη της καρδιάς μου», ή να της γράφει: «Θέλω να είσαι πάντα χαρούμενη. Σκέψου! Ο κηπάκος μας είναι τώρα καταπράσινος!»

Η σχεδόν μεταφυσική λατρεία γύρω από το πρόσωπο του Μαρξ του έχει αποστερήσει κατά κάποιον τρόπο την ανθρώπινή του διάσταση. Έχοντας παγιώσει την ιστορική του εικόνα, δύσκολα μπορεί να «βολευτεί» στο ένδυμα της καθημερινότητας, έτσι ώστε η εκδοχή του Μαρξ ως αντικείμενο του πόθου να φαντάζει σχεδόν βέβηλη… Κι όμως, ο ερωτευμένος Μαρξ, ο Μαρξ της οικογένειας, των φίλων, του καθημερινού βίου, της περιπέτειας, των αγώνων, των απίστευτων δυσκολιών, είναι αυτός που ζωντανεύει μέσα από τις συγκλονιστικά αποκαλυπτικές επιστολές της γλυκιάς του «γαϊδουρίτσας», όπως περιπαιχτικά αποκαλούσε την αγαπημένη του σύζυγο, Τζένη φον Βεστφάλεν.

Οι 54 επιστολές του παρόντος τόμου καλύπτουν ένα μέρος της πληθωρικής επιστολογραφίας της Τζένης (από και προς την Τζένη φον Βεστφάλεν – Μαρξ έχουν διασωθεί συνολικά 320 επιστολές) σε μιαν ιστορική περίοδο που ξεκινά από το 1839 και φτάνει ώς το 1869. Την περίοδο αυτή συμβαίνουν στην Ευρώπη κοσμοϊστορικά γεγονότα. Είναι η εποχή που οι λαοί και τα έθνη σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη επαναστάτησαν και απείλησαν το πολιτικό και κοινωνικό κατεστημένο. Είναι η εποχή που η εργατική τάξη, το προλεταριάτο, ξεκινά σε ολόκληρη την Ευρώπη τους αγώνες για τη διεκδίκηση μιας καλύτερης ζωής με πολιτικά δικαιώματα.

Μέσα από αυτήν την καταιγιστική επιστολογραφία, η οποία εκτείνεται σε τρεις δεκαετίες και ξεκινά από τα πρώτα χρόνια των αρραβώνων της Τζένης με τον Καρλ, περιγράφονται μερικά από τα σημαντικότερα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα στην Ευρώπη όπως αυτά συνδέονται με την ιστορία της οικογένειας Μαρξ. Οι επιστολές αποστέλλονται σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης αλλά και της Αμερικής και έχουν ως αποδέκτες τους πρόσωπα που συνδέονται στενά με την οικογένεια και τις υποθέσεις της. Διαβάζοντας κανείς αυτές τις επιστολές έχει την εντύπωση πως παρακολουθεί τις εξελίξεις από τα παρασκήνια του μεγάλου θεάτρου της Ιστορίας. Οι οικογενειακές περιπέτειες, οι εξορίες, η φτώχεια, οι γεννήσεις και οι θάνατοι των παιδιών τους, οι μεγάλες τους κακουχίες, το πείσμα, η απαντοχή, η καρτερία, αλλά πάνω από όλα η βαθιά πίστη ότι μέσα σε αυτήν την οικογένεια γραφόταν ένα μεγάλο κεφάλαιο της Ιστορίας – του οποίου το βάρος σήκωσε η Τζένη με αυταπάρνηση, ζηλευτή μεγαλοψυχία και υποδειγματική αφοσίωση –  προσδίδουν σε αυτές τις επιστολές μια θεατρική δραματικότητα και ζωντάνια.

«[…] Την επόμενη μέρα έπρεπε να εγκαταλείψουμε το σπίτι, είχε κρύο, υγρασία και ομίχλη, ο άντρας μου έτρεξε να βρει κατάλυμα, όλοι έκαναν πίσω μόλις ανέφερε τα τέσσερα παιδιά… Τέλος, μας βοήθησε ένας φίλος, πληρώσαμε, και αμέσως πουλώ εγώ τα κρεβάτια μας για να πληρώσω τον φαρμακοποιό, τον φούρναρη, τον χασάπη και τον γαλατά που, φοβισμένοι από το σκάνδαλο της εμφάνισης των δικαστικών επιμελητών, με περικύκλωσαν κραδαίνοντας τους απλήρωτους λογαριασμούς ανά χείρας. Τα κρεβάτια μας που είχα πουλήσει, μεταφέρθηκαν στο πεζοδρόμιο κι από κει φορτώθηκαν σ’ ένα κάρο – και τι συμβαίνει ξαφνικά; Ο ήλιος είχε δύσει προ πολλού, ο αγγλικός νόμος απαγορεύει τις μεταφορές τη νύχτα, και καταφθάνει ο εκμισθωτής με δυο αστυνομικούς, ισχυριζόμενος ότι μαζί με τα δικά μας έπιπλα μπορεί μες στο σκοτάδι να σουφρώσαμε και τίποτα δικά του, και ότι θα διαφύγουμε σε κάποια ξένη χώρα. Σε λιγότερο από πέντε λεπτά είχαν συγκεντρωθεί χάσκοντας έξω από το σπίτι μας διακόσιοι – τριακόσιοι άνθρωποι, όλος ο συρφετός του Τσέλσι. Μέσα ξανά τα κρεβάτια – δεν μπορούν να παραδοθούν στον αγοραστή παρά μόνο αύριο, μετά την ανατολή του ήλιου. Κι αφού με την πώληση όλων των υπαρχόντων μας κατορθώσαμε να ξεπληρώσουμε τα πάντα, μέχρι το τελευταίο πφένιχ, κατέλυσα με τις μικρές μου αγαπούλες στο Γερμανικό Ξενοδοχείο, Οδός Λέτσεστερ 1, Πλατεία Λέτσεστερ, όπου τύχαμε ανθρώπινης υποδοχής έναντι 5,5 λιρών εβδομαδιαίως».

Εδώ πρέπει να επισημανθεί ο ιδιαίτερος και καθοριστικός ρόλος του στενότατου φίλου και συνεργάτη του Μαρξ, Φρίντριχ Ένγκελς, στην επιβίωση της οικογένειας με την αμέριστη οικονομική συμπαράσταση και τη συνεχή υποστήριξή του. Ο Ένγκελς, όπως φαίνεται ξεκάθαρα και στις επιστολές που του απευθύνει η Τζένη, μοιάζει περισσότερο να λειτουργεί ως μέλος της οικογένειας παρά ως φίλος. Στις επιστολές αυτές που αναφέρονται στον Ένγκελς αποκαλύπτεται η συναρπαστική όσο και συγκλονιστική σχέση των δυο φιλοσόφων, η οποία είναι μια από τις ουσιαστικότερες και βαθύτερες σχέσεις φιλίας στην Ιστορία…

«Αγαπητέ κύριε Ένγκελς!

Είναι για μένα έργο απεχθές να υποχρεούμαι να σας γράφω για οικονομικά θέματα. Ήδη μας έχετε βοηθήσει τόσες φορές. Όμως αυτή τη φορά δεν έχω πού αλλού να προσφύγω, δεν έχω διέξοδο. Έγραψα στον Χάγκεν στη Βόννη, στον Γκέοργκ Γιούνγκ, στον Κλους, στην πεθερά μου, στην αδερφή μου στο Βερολίνο. Αλγεινά γράμματα! Κι ακόμη καμιά απάντηση σε κάποιο απ’ αυτά. Έτσι δεν υπάρχει άλλος ανοικτός δρόμος για μας. Δεν μπορώ να σας περιγράψω πώς είναι τα πράγματα εδώ. Ο σύζυγός μου πήγε στην πόλη να βρει τον Γκέρστενμπεργκ. Φαντάζεστε τι σημαίνει αυτή η υποχρέωση γι’ αυτόν. Εν τω μεταξύ, γράφω κι εγώ αυτές τις γραμμές. Μπορείτε να μας στείλετε κάτι; Ο φούρναρης μας προειδοποίησε ότι δεν θα έχουμε ψωμί μετά την Παρασκευή. Χθες ήρθε και ρώτησε: “Είναι ο κύριος Μαρξ μέσα;” […]».

Η γραφή των επιστολών είναι αποκαλυπτική, όπως και η οξύνοια της επιστολογράφου που επιστρατεύει ένα δαιμονιώδες διαβρωτικό χιούμορ απέναντι στις εξουθενωτικές κακουχίες του βίου της. Αντιμέτωπη με την κατάρα τού να ζει στη σκιά μιας μεγαλοφυΐας – που λάτρευε, προστάτευε και θαύμαζε απεριόριστα – η Τζένη εντάσσεται στη χωρία των ανθρώπων που καθαγιάζονται ξεπερνώντας τον εαυτό τους και τις δυνάμεις τους, παρακινούμενοι από τις ευγενικότερες των ιδεών, από τον έρωτα και την επανάσταση, από την πίστη και το ανώτερο πνεύμα.

«[…] Αγαπητέ μου κύριε Κούγκελμαν, μπορείτε να με πιστέψετε όταν σας λέω ότι λίγα θα πρέπει να ’ναι τα βιβλία που γράφτηκαν υπό δυσκολότερες συνθήκες και είμαι σίγουρη ότι θα μπορούσα να γράψω την κρυφή του ιστορία που θα μιλάει για πολλά, πάμπολλα ανείπωτα βάσανα και έγνοιες και ταλαιπωρίες. Αν οι εργάτες είχαν την παραμικρή ιδέα για τις θυσίες που απαιτήθηκαν γι’ αυτό το έργο το οποίο γράφτηκε μόνο γι’ αυτούς και για το καλό τους, θα έδειχναν ίσως μεγαλύτερο ενδιαφέρον…».

Στο σώμα αυτών των επιστολών, ο αναγνώστης έρχεται σε άμεση επαφή με μιαν εποχή, με πρόσωπα και ιδέες, με επαναστατικά κινήματα, με μεγάλα έργα πολιτικής σκέψης και κυρίως με όλους τους πρωταγωνιστές ενός κόσμου που πάλεψε με νύχια και με δόντια για τη νέα αφήγηση της ανθρώπινης φύσης, του πολιτισμού, της κοινωνίας, της ζωής των ανθρώπων του μέλλοντος. Οι επιστολές αυτές ανθολογήθηκαν και μεταφράστηκαν υποδειγματικά από τα γερμανικά από τη Γιούλη Τσίρου η οποία παραθέτει και μια σειρά χρήσιμων και κατατοπιστικών σημειώσεων που φωτίζουν την εποχή, τα πρόσωπα, τα γεγονότα, και γενικά ολόκληρη την ατμόσφαιρα της ανήσυχης εποχής των μέσων του 19ου αιώνα.

Δυο λόγια για την Τζένη Μαρξ – φον Βεστφάλεν

Η Τζένη Μαρξ – φον Βεστφάλεν, η «Τζένη της καρδιάς μου», όπως την αποκαλούσε ο σύζυγός της Καρλ Μαρξ, ανήκε στην υψηλή πρωσική αριστοκρατία. Από τη στιγμή όμως που γνώρισε τον Μαρξ αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά σ’ εκείνον και μοιράστηκε με άπειρη υπομονή και δύναμη το συγκλονιστικό πεπρωμένο του που έμελλε να αλλάξει τον κόσμο. Υπέφερε, εξορίστηκε, δοκιμάστηκε σκληρά από την ανέχεια, χωρίς ποτέ να χάσει το πηγαίο και καλοπροαίρετο χιούμορ της και την εμπιστοσύνη της στην υπόθεση της εργατικής τάξης. Η μαχητική της στράτευση στο πλευρό του μεγάλου έρωτα της ζωής της έπαιξε τον σημαντικότερο ρόλο στην ολοκλήρωση του έργου του.

Σε μιαν επιστολή του το 1863, ο Μαρξ θυμίζει στη γυναίκα του την εποχή των ερώτων τους:

«Αγαπημένη Τζένη της καρδιάς μου, περνώ τακτικά από το σπίτι σου που με τραβάει πολύ περισσότερο από τα ρωμαϊκά μνημεία γιατί μου θυμίζει την ανέμελη κι ευτυχισμένη μας νιότη, τότε που έκρυβε μέσα του τον ασύγκριτο θησαυρό μου!… Άσε που κάθε μέρα με ρωτάνε δεξιά κι αριστερά για το “ωραιότερο κορίτσι του Τριρ” και τη “βασίλισσα του χορού”! Είναι κολασμένα ευχάριστο για έναν άντρα να ξέρει ότι η γυναίκα του ζει πάντα στη φαντασία μιας ολόκληρης πόλης ως “η ποθητή πριγκίπισσα”».

«Είχε ένα λαμπρό και εύθυμο πνεύμα. Τα γράμματα που απηύθυνε στους φίλους της, γράμματα που «έρρεαν» αβίαστα από τη γοργή της γραφίδα, είναι πραγματικά αριστοτεχνικά επιτεύγματα μιας παλλόμενης και αυθεντικής διάνοιας. Ήταν γιορτή να παίρνεις γράμμα από την Τζένη Μαρξ!»

Πωλ Λαφάργκ, «Αναμνήσεις από τον Καρλ Μαρξ», 1890

Από τον επικήδειο του Φ. Ένγκελς στον τάφο της Τζένης Μαρξ:

«…Για τα προσωπικά της χαρίσματα δεν χρειάζεται να πω τίποτα. Οι φίλοι της τα γνωρίζουν και δεν θα την ξεχάσουν ποτέ. Αλλά δεν γνώρισα ποτέ άλλη γυναίκα της οποίας η μεγαλύτερη ευτυχία ήταν να κάνει τους άλλους ευτυχισμένους…»

«Δεν θα ήταν υπερβολή να πω ότι χωρίς την Τζένη φον Βεστφάλεν, ο Μαρξ δεν θα μπορούσε να γίνει αυτό που έγινε. Οι δυο τους ταίριαζαν απόλυτα και ολοκλήρωναν ο ένας τον άλλον. […] Και ανάμεσα στα άλλα, πιστεύω πως τους ένωνε – εκτός από την αφοσίωσή τους στην υπόθεση της εργατικής τάξης – και το ανεξάντλητο, καλοπροαίρετο χιούμορ της»…

Ελέανορ Μαρξ – Άβελινγκ: «Karl Marx. Lose Blätter», 1895

«Οι συλλυπητήριες επιστολές που έλαβα από μακριά κι από κοντά κι από ανθρώπους τόσο διαφορετικών εθνικοτήτων, επαγγελμάτων κ.λπ., κ.λπ., αναφέρονται με σεβασμό στη μανούλα και διακατέχονται όλες από ένα πνεύμα ειλικρίνειας και βαθύτατου συναισθήματος, σπάνιου για τέτοια, συνήθως συμβατικά κείμενα. Αυτό το εξηγώ από το ότι όλα επάνω της ήταν φυσικά, αληθινά και άδολα. Τίποτα δεν ήταν φτιαχτό και επίπλαστο. Εξ ου και η εντύπωση που δημιουργούσε σε τρίτους: ζωντανή, γεμάτη φως… Η κυρία Ες μάλιστα γράφει: “Στο πρόσωπό της η φύση κατέστρεψε το δικό της αριστούργημα, διότι σ’ ολόκληρη τη ζωή μου δεν έχω συναντήσει μια τόσο πνευματώδη και αξιαγάπητη γυναίκα!”»…

Καρλ Μαρξ, γράμμα στην κόρη του, Τζένη Λονγκέ, 17 Δεκεμβρίου 1881

«Εντευκτήριο» της λογοτεχνίας

Περιοδικό εκ Θεσσαλονίκης ορμώμενο, που συνεχίζει μεθ’ ορμής ακάθεκτου και με πλοηγό τον ακάματο Γιώργο Κορδομενίδη ήδη από το 1987 προσφέροντας επιμόνως εκλεκτές σελίδες στους αναγνώστες του, πιστό στην παράδοση εκείνη που μας συνδέει με τις καλύτερες στιγμές στην ιστορία του λογοτεχνικού περιοδικού Τύπου!

Με πλούσια ύλη, κυκλοφόρησε πολυσέλιδο το 125ο τεύχος του το λογοτεχνικό περιοδικό «Εντευκτήριο». Με σελίδες αφιερωμένες στον Μανόλη Αναγνωστάκη, που περιλαμβάνουν ανέκδοτο και λανθάνον έως τώρα πεζογράφημά του, πρωτοδημοσιευμένο το 1954, την τελευταία ραδιοφωνική του συνέντευξη – η ηχογράφηση υπάρχει στο cd που συνοδεύει το τεύχος – που έδωσε το 1989, προτού υποστεί το εγκεφαλικό που αλλοίωσε την ομιλία του, άρθρο του Γιώργου Ζεβελάκη για το πώς «έβλεπε» ο Μ.Α. τις συνεντεύξεις, καθώς και εκτενές μελέτημα του Κώστα Χατζηκυριάκου για τη δίκη του ποιητή (και συναγωνιστών του) στο Έκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης, κατά την οποία καταδικάστηκε σε θάνατο· ευτυχώς η ποινή αυτή δεν εκτελέστηκε ποτέ.

Στο τεύχος δημοσιεύεται ακόμη απομαγνητοφωνημένη ομιλία του Βασίλη Βασιλικού στη Θεσσαλονίκη το 1984 (με αφορμή τη συμπλήρωση 30 χρόνων στην ελληνική λογοτεχνία), διηγήματα του Μίλαν Κούντερα και του Τόμας Γουλφ, και από την ελληνική λογοτεχνική παραγωγή πεζά κείμενα των Θεόδωρου Γρηγοριάδη, Μαρίας Κουγιουμτζή, Χρήστου Χρηστίδη, Νίκης Τρουλλινού, Χρήστου Βαλαβανίδη, Σοφίας Φιλιππίδου, Κατερίνας Παναγιωτοπούλου, Σάκη Σερέφα, Κατερίνας Σημαντήρα, Εύης Καρκίτη κ. ά., και ποίηση των Βασίλη Αμανατίδη, Θοδωρή Γκόνη, Σταύρου Ανδρεάδη, Μιγκέλ Ερνάντεθ, Γεωργιάννας Νταλάρα, Άλτας Πανέρα, Γιάννη Πανούση, καθώς και μελετήματα της Μαίρης Μικέ και της Γεωργίας Δημητροπούλου για μυθιστορήματα του Νικόλα Σεβαστάκη και του Κώστα Λογαρά.

Πενήντα σελίδες με βιβλιοκρισίες παρουσιάζουν αναλυτικά επιλογές από τη σύγχρονη βιβλιοπαραγωγή· τις υπογράφουν οι Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Μαρία Στασινοπούλου, Βασίλης Γ. Χατζηβασιλείου, Χλόη Κουτσουμπέλη, Κατερίνα Παναγιωτοπούλου, Κάτια Κιλεσοπούλου, Τέλλος Φίλης, Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, Βάνα Χαραλαμπίδου, Γιάννης Δρούγος, Άρης Στυλιανού, Θοδωρής Σαρηγκιόλης, Ελένη Μπεζέ και Γιώργος Κορδομενίδης. Ο τελευταίος, καθώς και η Σοφία Ζαφείρη, ο Άκης Παραφέλας και ο Χρήστος Φωτογλίδης μνημονεύουν τα βιβλία που στοιβάζονται στο κομοδίνο τους. Στο «Απουσιολόγιο» ο Γιώργος Κορδομενίδης γράφει για τη Μαρία Λαϊνά, ο Άρις Γεωργίου για τον Γιώργο Τσαουσάκη, ο Διονύσης Καψάλης για τη Μαριάννα Δήτσα, η Νόρα Πυλόρωφ για τη Hannelore Ochs.

Την ενότητα της Λογοτεχνίας του τεύχους κοσμεί ζωγραφική του Γιάννη Τσατσάγια. Οι σελίδες της Camera Obscura φιλοξενούν φωτογραφίες του Κωστή Αργυριάδη, για τις οποίες γράφει ο Ηρακλής Παπαϊωάννου.

Το εξώφυλλο φρόντισε και πάλι ο Άρις Γεωργίου.

Η παραγωγή του τεύχους υλοποιήθηκε με την ευγενική υποστήριξη της Πολιτιστικής Εταιρείας Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Ένα αρχέγονο πάθος της ανθρωπότητας

Βιβλίο: Οι προτάσεις της εβδομάδας

Βιβλίο: Η επταετία υπό το πρίσμα νέων ερμηνειών