Οι χρήσιμοι εχθροί

06:01 10/4/2022 - Πηγή: Το Ποντικι

Είναι νύχτα Δεκεμβρίου του 1939, 27 μέρες μετά την εισβολή των Ρώσων στη Φινλανδία. Στη λίμνη Λαντόγκα, στην αχανή τάιγκα, σκιέρ πλησιάζουν μια καλύβα που είναι σκεπασμένη από χιόνι. Εκεί οι Ρώσοι έχουν κρύψει τον εξοπλισμό τους.

Η καλύβα παραδίδεται στις φλόγες. Οι σκιέρ είναι Φινλανδοί σαμποτέρ. Πανηγυρίζουν. Οι Ρώσοι δεν κάνουν απολύτως τίποτε για να αμυνθούν. Όταν βλέπουν τη φλεγόμενη καλύβα με τον εξοπλισμό τους, αφήνουν τα όπλα και πλησιάζουν τη φωτιά για να ζεσταθούν – τουλάχιστον αυτή η εκδοχή διασώζεται στα βιβλία της Ιστορίας…

Η εισβολή και η επίδρασή της σε Ουκρανούς, Ευρωπαίους

και Ρώσους

Οι Ρώσοι είχαν εισβάλει στη Φινλανδία με 460.000 στρατιώτες και 2.000 τανκς Τ2. Οι Φινλανδοί είχαν στρατό 160.000 ανδρών, που μετακινούνταν με άλογα και ταράνδους. Η Φινλανδία είχε κερδίσει την ανεξαρτησία της από τη Ρωσία μόλις 22 χρόνια νωρίτερα και οι Φινλανδοί ήταν υπερήφανοι. Το μεγάλο όπλο των Φινλανδών σε αυτόν τον «Χειμερινό Πόλεμο» – όπως έμεινε στην Ιστορία – ήταν η εθνική υπερηφάνεια, το λεγόμενο «πνεύμα του Χειμερινού Πολέμου».

Οι Φινλανδοί ανέκοψαν τους εισβολείς και κράτησαν τα περισσότερα εδάφη της χώρας τους. Η επίθεση που δέχτηκαν από τη Ρωσία τούς έφερε στην αγκαλιά της ναζιστικής Γερμανίας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Μια χώρα διχασμένη ανάμεσα στους υποστηρικτές του κομμουνιστικού μοντέλου και τους αντιπάλους τους, της λεγόμενης «Λευκής Φινλανδίας», που είχαν πολεμήσει στον εμφύλιο μετά την ανεξαρτησία από τη Ρωσία, τελικά ενώθηκε μπροστά στον εχθρό – τους Ρώσους. Τα ρωσικά τανκς διευκόλυναν την πολιτική συνεννόηση και την εθνική ενότητα και αποδείχτηκαν κρίσιμος παράγοντας για την επιβίωση της χώρας στην οποία είχαν εισβάλει.

Το «πνεύμα» της Ουκρανίας

Αυτό το «πνεύμα του Χειμερινού Πολέμου» φαίνεται πως τονώνει τώρα το ηθικό των Ουκρανών. Εξάλλου ο πιο εύκολος τρόπος για να ενισχυθεί η εθνική ταυτότητα είναι να ενώσεις τους πολίτες απέναντι σε έναν κοινό εχθρό. Η Ουκρανία δείχνει πιο ισχυρή σήμερα, παρά τα συντριπτικά στρατιωτικά πλήγματα. Η χώρα θα ανοικοδομηθεί αργά ή γρήγορα, αλλά έχει ήδη κερδίσει αυτό που η Ρωσία αμφισβητούσε: την ισχυρή εθνική ταυτότητα.

Εθνική υπερηφάνεια αντίστοιχη με αυτή των Φινλανδών αισθάνονται και οι Ουκρανοί τρεις δεκαετίες μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Σταδιακά αποστασιοποιήθηκαν από τους Ρώσους γείτονες, στράφηκαν στην Ευρώπη, ενώ οι ρωσικές απειλές «βοήθησαν να δημιουργηθεί η ουκρανική εθνική ταυτότητα πολύ γρήγορα», όπως λέει η Πίπα Κάτεραλ, καθηγήτρια Ιστορίας και Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Γουέστμινστερ και εκδότρια της ακαδημαϊκής εφημερίδας «National Identities».

Ταύτιση με το κράτος

Ο λόγος που οι εθνικές ταυτότητες είναι τόσο σημαντικές έχει να κάνει με τη φύση των κρατών. «Αν το καλοσκεφτείς, όλα τα κράτη είναι τεχνητά δημιουργήματα» λέει η Κάτεραλ, «λειτουργούν όμως επειδή οι άνθρωποι έχουν κάποια αίσθηση της ταυτότητάς τους εντός αυτών των δημιουργημάτων».

«Αυτό είναι ένα από τα θέματα με την εθνική ταυτότητα» προσθέτει ο καθηγητής Σύγχρονης Βρετανικής Ιστορίας στο Κινγκς Κόλετζ Πολ Ρίντμαν. «Για την ακρίβεια εμπλεκόμενος σε έναν πόλεμο καθορίζεις τον εαυτό σου σε σχέση με αυτό που δεν είσαι. Αντιλαμβάνεσαι αυτό που είσαι σε σχέση με αυτό που δεν είσαι». Γι’ αυτό «συνήθως είναι καλή ιδέα για τα καθεστώτα να οικοδομούν ένα είδος ταύτισης με το κράτος. Έτσι μπορούν να ελέγχουν τα εδάφη, να ελέγχουν τους δρόμους κ.λπ. πιο αποτελεσματικά» τονίζει η Κάτεραλ.

Αλλά μήπως και η Ρωσία δεν χρειαζόταν έναν εχθρό για να ισχυροποιηθεί η ρωσική ταυτότητα απέναντι στον «δυτικό κίνδυνο»;

Ο Βλαντίμιρ Πούτιν έχτισε την παντοδυναμία του ελέω Θεού, όπως οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες. Η Εκκλησία ήταν ο πιο στενός σύμμαχός του από την πρώτη στιγμή και ο αντίπαλος ήταν οτιδήποτε εισαγόμενο από τη Δύση. Η προπολεμική ρητορική του Πούτιν έδινε έμφαση σε αυτό το δίπολο – τη διαφορά και την υπεροχή της ρωσικής εθνικής ταυτότητας απέναντι στη Δύση. Τονίζοντας τη ρωσική υπεροχή ο Πούτιν κατάφερε να δημιουργήσει ένα ισχυρό μέτωπο στο εσωτερικό πριν στραφεί εναντίον εκείνων που κάνουν τη «λάθος» επιλογή κοιτάζοντας προς τη Δύση.

Γεννάται όμως το ερώτημα πώς αποκτούν εθνικές ταυτότητες οι λαοί και γιατί σε κάποιες χώρες είναι πιο έντονη η εθνική υπερηφάνεια. Και τι συμβαίνει, αλήθεια, στις χώρες που είναι αποτέλεσμα «ασκήσεων επί χάρτου»;

Γραμμές στον χάρτη

Στις αρχές του 20ού αιώνα, λίγο πριν διαλυθεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία, δύο διπλωμάτες – ένας Βρετανός και ένας Γάλλος – κάθισαν στο τραπέζι και άρχισαν να τραβούν γραμμές στον χάρτη.

Από τη συμφωνία τους για τις σφαίρες επιρροής της μετα-οθωμανικής εποχής προέκυψαν πολλά από τα σύγχρονα κράτη της Μέσης Ανατολής. Όμως χρειαζόταν ένας συνεκτικός ιστός για το καθένα από αυτά: οι παραδόσεις. Κι όπου δεν υπήρχαν, έπρεπε να ανακαλυφθούν.

Αντίστοιχα, στις μετασοβιετικές δημοκρατίες έπρεπε να δημιουργηθεί η αίσθηση του ανήκειν σε μία κοινή παράδοση για να μπορέσουν να δημιουργηθούν τα νέα έθνη – κράτη. Και μάλιστα σε μία περίοδο κατά την οποία οι πληθυσμοί τάσσονταν σαφώς υπέρ της διατήρησης της σοβιετικής ταυτότητάς τους.

Οι ελίτ που αναδείχτηκαν σε κάθε νέα κρατική οντότητα ανέτρεξαν στο παρελθόν για να βρουν κάποια – συχνά αμφιλεγόμενα και αμφισβητούμενα – στοιχεία που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως χαρακτηριστικά της εθνικής ταυτότητας.

Η περίπτωση της Ουκρανίας

«Στην περίπτωση της Ουκρανίας υπάρχει πρόβλημα. Γιατί έχουμε τη ρωσόφωνη ανατολική περιοχή, την ουκρανόφωνη δυτική περιοχή, μία προβληματική Ιστορία, το γεγονός ότι τα δυτικά τμήματα έχουν παραδοσιακά καλές σχέσεις με την Πολωνία και τη Λιθουανία. Τα ανατολικά τμήματα είναι ορθόδοξα και τα δυτικά περισσότερο καθολικά» λέει η Κάτεραλ.

Έτσι η Ουκρανία δεν δείχνει να έχει επαρκή συνδετικό ιστό. Το πρόβλημα αυτό το έλυσαν οι ίδιοι οι Ρώσοι – όπως έγινε και στη Φινλανδία. Με την εισβολή στην Ουκρανία έκανε τους Ουκρανούς να αισθάνονται πιο πατριώτες από ποτέ.

Και ο Πούτιν από την πλευρά του χρειαζόταν μία κρίση για να διακηρύξει ότι οι πάντες στρέφονται κατά της Ρωσίας, ώστε να δημιουργήσει στο εσωτερικό του την αίσθηση του κοινού εχθρού, που πρέπει να αντιμετωπιστεί με πατριωτισμό.

Και στην Ευρώπη;

Έχει σημασία ο πόλεμος για την Ευρώπη; Αν και είναι πολύ νωρίς για να εκτιμήσουμε πού θα οδηγηθεί η Γηραιά Ήπειρος, φαίνεται πως τα ρήγματα που προκαλούνται από τις διαφορετικές προσεγγίσεις της κρίσης (που υπαγορεύονται από τα εθνικά συμφέροντα του κάθε κράτους – μέλους της Ε.Ε.) δείχνουν πόσο σαθρό είναι το οικοδόμημα.

Η Γερμανία, για παράδειγμα, στο όνομα της αντιμετώπισης της απειλής για τη φιλελεύθερη δημοκρατία, αποφάσισε να επανεξοπλιστεί. Νωρίτερα η Βρετανία βγήκε από το ευρωπαϊκό σπίτι κλείνοντας επιδεικτικά την πόρτα πίσω της. Η Ουγγαρία, αν και μέλος της Ε.Ε., δείχνει να αδιαφορεί πλήρως για όσα προβάλλονται ως κοινά ευρωπαϊκά ιδανικά.

Οι εθνικοί εγωισμοί έχουν τον πρώτο λόγο. Αρκεί προσώρας το κοινό νόμισμα ως συνδετικός κρίκος, σκέφτονται στις Βρυξέλλες. Μόνο που καμία εθνική ταυτότητα δεν σφυρηλατείται με ένα χαρτονόμισμα. Γι’ αυτό η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία δίνει μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να δημιουργηθεί η αίσθηση του ανήκειν στο ίδιο στρατόπεδο για τους Ευρωπαίους πολίτες, με κοινό εχθρό τη Ρωσία του Πούτιν, που υποτίθεται πως απειλεί (και απειλείται από) τη φιλελεύθερη Δύση.

Διαβάστε επίσης:

Ουκρανικές αρχές προς αμάχους από το Ντονμπάς: Φύγετε, για να σώσετε την ζωή σας (Videos)

Γαλλία: Κι αν ο Μακρόν χάσει τις εκλογές;

Ισραήλ: Τουλάχιστον δύο νεκροί και οκτώ τραυματίες από πυροβολισμούς στο Τελ Αβίβ (Video)