Τέχνες και πόλη: Στο «Υπόγειο» του Ντοστογιέφσκι με τον Δημήτρη Πιατά

06:02 22/2/2025 - Πηγή: Το Ποντικι

Γράφει ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι στο εισαγωγικό του σημείωμα για «Το Υπόγειο»: «Θέλησα να παρουσιάσω στο κοινό έναν από τους τύπους τού όχι και τόσο μακρινού παρελθόντος, έναν εκπρόσωπο της γενιάς που χάνεται. Σε τούτο το απόσπασμα, ο χαρακτήρας αυτός παρουσιάζει τον εαυτό του και είναι σα να θέλει να ερμηνεύσει τις απόψεις του και τα αίτια που σαν συνέπειά τους παρουσιάστηκε, και έπρεπε να παρουσιαστεί ανάμεσά μας».

Όταν ο Ντοστογιέφσκι καταπιάνεται με «Το Υπόγειο»  (1861) έχει περάσει πια τα σαράντα, έχοντας πίσω του σαν παρακαταθήκη πολλά βάσανα και κάποια

αμφίβολης ποιότητας γραπτά. Όπως, ωστόσο, φαίνεται με τον καινοφανή ήρωα που επώαζε στο Υπόγειο του διαταραγμένου του ψυχισμού, είχε ωριμάσει μέσα του η δημιουργία ενός από τους πλέον ενδιαφέροντες ήρωες της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο ανώνυμος αυτός ήρωας μας συστήνεται μέσα από ένα ξέσπασμα θυμού και απόγνωσης, με μια παραληρηματική εξομολόγηση: «Είμαι άρρωστος άνθρωπος… Είμαι κακός άνθρωπος!», ωρύεται παθιασμένα. Ο συγγραφέας αφαιμάσσει από τον ήρωά του κάθε ίχνος βεβαιότητας, εγκαταλείποντάς τον στο υπόγειο της άγνοιας! «Το Υπόγειο» – συμφωνούν σε αυτό όλοι οι κριτικοί – είναι ένα έργο πολεμικής  εναντίον των νέων ιδεών στις οποίες ο ανώνυμος δημόσιος υπάλληλος επιτίθεται με δριμύτητα κατά της επιστήμης, κατά του συνόλου των θεωριών της εξέλιξης, κατά της ιατρικής, κατά της επιστημονική σκέψης.

Το ντοστογιεφσκικό «Υπόγειο» είναι ένας σπαρακτικός καλπασμός οργής, που εκρήγνυται ως ηφαιστειακή λάβα από τα έγκατα ενός ανθρώπου. Είναι η παθιασμένη εξομολόγηση ενός ανθρώπου σε απόγνωση, που βιώνει μια αποδιοπομπαία ζωή. Πίσω από την ανωνυμία του ήρωά του, κρύβεται ένα ζοφερό κομμάτι από το παρελθόν του συγγραφέα, ό,τι τον έπλασε βασανίζοντάς τον. Στη συνέχεια, ο λογοτεχνικός αυτός χαρακτήρας θα γίνει το πρόπλασμα των μεγάλων ντοστογιεφσκικών ηρώων.

Στο θέατρο Βρετάνια «Το Υπόγειο» παίρνει ζωή μέσα από τη σκηνοθετική ματιά του Πάνου Αγγελόπουλου και ο ανώνυμος πρωταγωνιστής του αποκτά φωνή μέσα από την ερμηνεία του Δημήτρη Πιατά, που δίνει σάρκα και οστά σε ένα πλάσμα που μοιάζει απόκοσμο και μοναχικό – μα κατοικεί μέσα μας.

Το «Ποντίκι Art» συνομίλησε με τον ηθοποιό Δημήτρη Πιατά για το έργο του Φιόντορ Ντοστογιέφκι, το ψυχολογικό τίμημα μιας παράστασης αλλά και την ανάγκη για ανωνυμία.

«Π.Art»: Έχετε υποδυθεί μια μεγάλη γκάμα ρόλων, ωστόσο αυτός μοιάζει να είναι από μόνος του, θα λέγαμε, ειδικών… αναγκών – απαιτήσεων, καθώς πρόκειται για έναν χαρακτήρα που όχι μόνο δεν θέλει να μοιάσει στους άλλους, τους «κανονικούς» ανθρώπους, αλλά επιτίθεται με δριμύτητα ενάντια σε όλα τα επιστημονικά και ορθολογικά θέσφατα. Πώς σχεδιάζει και πώς πραγματώνει κανείς έναν τέτοιο ρόλο;

Δ.Π.: Αν σας πω τα μυστικά μου, δεν θα ’ναι μυστικό (γέλια). Φυσικά και κάνω χιούμορ! Ο ρόλος είναι ακριβώς όπως το θέσατε και δεν σας κρύβω ότι το συγκεκριμένο έργο το έχω διαβάσει στην εφηβεία μου και με είχε εντυπωσιάσει, γιατί ήταν ένα κείμενο αμιγώς λογοτεχνικό και δεν φαντάστηκα ποτέ ότι θα μπορούσα να υποδυθώ έναν τέτοιο ρόλο ή ότι το ίδιο το λογοτεχνικό έργο θα μπορούσε να γίνει παράσταση θεατρική. Δεν το είχα ονειρευτεί αυτό. Αλλά επειδή ζούμε σε μια χώρα που συμβαίνουν απρόβλεπτα πράγματα – και θετικά και αρνητικά – και ό,τι αφορά στην τέχνη είναι θετικό, το να μου προταθεί τώρα, προς το τέλος της καριέρας μου, ηλικιακά τουλάχιστον, να υποδυθώ έναν ρόλο που στην πραγματικότητα δεν έχει καμία σχέση με μένα ή με το métier μου ή, αν θέλετε, το τι έχω υποδυθεί μέχρι τώρα, είναι απρόβλεπτα θετικό. Για μένα αυτή ήταν η πρόκληση, γιατί όσοι με γνωρίζουν, ξέρουν ότι είμαι τολμηρός ηθοποιός και δεν θέλω να πλήττω προσωπικά. Αν δεν πλήττω εγώ, δεν πλήττει και το κοινό. Με κάποιον τρόπο, αν θέλετε, αιφνιδιάζω το κοινό αιφνιδιάζοντας τον εαυτό μου παίζοντας αυτόν τον ήρωα, ο οποίος πράγματι είναι αρνητικός ήρωας. Είναι ένας ήρωας ο οποίος αγγίζει τα όρια της ψυχοπαθολογίας. Η μεγάλη επιτυχία του Ντοστογιέφσκι είναι ότι σε έναν αιώνα όπου η εποχή επέβαλε έναν ηρωισμό, η λογοτεχνία ήταν ρομαντική, περιέγραφε περίεργους ανθρώπους με τέτοια αλήθεια! Αυτοί οι τραυματικοί χαρακτήρες στη σημερινή μας εποχή είναι οι «κυριαρχούντες» χαρακτήρες – αν μπορώ να τους χαρακτηρίσω έτσι.

«Π.Art»: Έχουμε να κάνουμε με έναν ήρωα που ένα βλέμμα  μπορεί να τον τρελάνει, που ό,τι κινείται γύρω του πιστεύει πως τον προσβάλλει προσωπικά, με έναν τύπο που ζει κυριολεκτικά κάθε στιγμή της ζωής του με τον τρόμο μήπως και φανεί γελοίος. Νιώθει απελπιστικά διαφορετικός! Αναρωτιέμαι ποια είναι τα δικά σας συναισθήματα απέναντι σε έναν παρόμοιο χαρακτήρα…

Δ.Π.: Είναι αυτοκαταστροφικός και επικίνδυνος. Είναι επικίνδυνος χαρακτήρας. Μ’ αρέσει η πρόκληση και μόνο γι’ αυτό αξίζει τον κόπο μόλις τελειώνω την παράσταση να έχω ψυχολογικό πρόβλημα. Στη ζωή ξέρεις, το λέει ο Ντοστογιέφσκι, ότι χωρίς τον πόνο δεν είμαστε ζωντανοί κι είναι πράγματι αλήθεια. Αν δεν υπάρχει τίμημα σε αυτό που κάνεις, είναι, αν μη τι άλλο, αδιάφορο ή ουδέτερο. Για να έχω αυτήν την καλλιτεχνική προσωπική επιτυχία, έχω κι ένα μικρό τίμημα ψυχολογικό μετά την παράσταση. Υπόψη ότι η ψυχοπαθολογία του ήρωα δεν έχει καμία σχέση με τη δικιά μου – αυτό είναι σίγουρο.

«Π.Art»: Με αφορμή την παράσταση και κάνοντας μια προβολή της στο σήμερα, μου έρχονται στον νου οι σημερινές ανορθολογικές κοινωνίες όπου ευδοκιμούν οι θεωρίες συνωμοσίας, πλήθος προκαταλήψεων και παραδοξολογιών, η άρνηση της επιστήμης και της ιατρικής, με πρόσφατο παράδειγμα τα κινήματα αντικόβιντ.  Ήταν ο ήρωάς μας ένας «ψεκασμένος» της εποχής του ή μας γνέφει ειρωνικά από το ανεξάντλητο Υπόγειό του;

Δ.Π.: Θέλω να πιστεύω και θεωρώ πως ο Ντοστογιέφσκι έβαλε πάρα πολλά στοιχεία από τον εαυτό του. Η ρώσικη λογοτεχνία φέρει έντονα το στοιχείο του πάθους. Ο Ντοστογιέφσκι πετυχαίνει, φέροντας και μια ψυχοπαθολογία που είτε την ξέρει είτε την είδε είτε τη βιώνει ο ίδιος, μπορεί να την καταγράφει και να την κάνει λογοτεχνία και δεν έχει τέτοια λογική της «ψέκας», πιστεύω.

«Π.Art»: Αλήθεια, ποια είναι τελικά τα κίνητρα αυτού του ανώνυμου δημόσιου υπαλλήλου;

Δ.Π.: Κοίτα. Δεν θεωρώ ότι έχει κίνητρα. Στην πραγματικότητα προσπαθεί να εκφραστεί πρωτόγονα και η πρόθεσή του είναι να επιβιώσει. Στην πραγματικότητα η αυτοκτονία είναι μια μορφή επιβίωσης. Έχει τέτοιου είδους αντιφάσεις ο ήρωας. Είναι αυτοκαταστροφικός. Ερωτεύεται και μισεί παράλληλα. Αν θέλεις το ενδιαφέρον σε σχέση με το τώρα – που εμείς το βρήκαμε ή τουλάχιστον το περιλαμβάνουμε στη σκηνοθεσία του Πάνου Αγγελόπουλου αλλά και στη δική μου παρουσία – είναι ότι μείναμε πολύ πιστοί σε όλη την ιδεολογία και στο λογοτεχνικό κείμενο και προσπαθήσαμε να του δώσουμε θεατρικότητα και αλήθεια. Υπάρχει η εξαιρετική του συνάντηση με την πόρνη και στήνεται ένας «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», πρωτόγονα και χυδαία, σε έναν οίκο ανοχής, το οποίο το αξιοποιήσαμε δεόντως με την έννοια ότι αφήσαμε το κείμενο όπως ακριβώς το έγραψε ο Ντοστογιέφσκι. Υπάρχουν όμως κι άλλα πράγματα, όπου υποχρεωθήκαμε να πούμε κάτι παραπάνω. Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι την εποχή που ο Ντοστογιέφσκι γράφει αυτά, ο Δαρβίνος ξαναγράφει την ιστορία και την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Θα λέγαμε ότι ο Δαρβίνος είναι η μόδα εκείνης της εποχής. Το κυριαρχούν άτομο που διεκδικεί ότι ο άνθρωπος έχει γεννηθεί από συγκεκριμένο είδος και έχει εξελιχθεί. Η εξέλιξή του είναι καταγεγραμμένη, άρα ξαναγράφει θρησκεία. Είναι επίσης και σύγχρονος του Νίτσε. Κι αυτός ξαναγράφει ιστορία με τον Ζαρατούστρα. Θέλω να πω πως ζει σε κοσμογονικές καταστάσεις κι αυτός γράφοντας αυτόν τον ήρωα φωτογραφίζει στην πραγματικότητα τον ίδιο και αισθάνεται αυτά τα συμβάντα. Δηλώνει ότι αν ο άνθρωπος σταματήσει να διαβάζει, να μορφώνεται, να επικοινωνεί, στην πραγματικότητα θα μεταμορφωθεί σ’ ένα διαφορετικό είδος ανθρώπου. Θα βγει ένα καινούργιο είδος ανθρώπου. Κι εμείς ξέρεις τι προσθέσαμε; Προσθέσαμε το ότι εάν καταργηθούν τα βιβλία, αν καταργηθεί η επικοινωνία, το ραδιόφωνο, το τηλέφωνο, η τηλεόραση, το ίντερνετ και υπάρχει μόνο τεχνητή νοημοσύνη, θα γεννηθεί ένα καινούργιο είδος ανθρώπου. Έτσι το τελειώνουμε. Θεωρώ πως αυτό είναι ένα προσωπικό «κλείσιμο ματιού» σε σχέση με την παράσταση και η πεμπτουσία είναι ότι ο Ντοστογιέφσκι τότε έγραψε για τώρα! Γιατί πράγματι, πρόκειται να ζήσουμε μοναδικές στιγμές, που δεν είναι μόνο πολιτικές, αλλά είναι η προσωπική μας ταυτότητα και εξέλιξη. Θα μιλάμε με μηχανές; Θα μας ξεπεράσει η μηχανή; Θα ερωτευόμαστε μηχανές; Έχει συναίσθημα η μηχανή; Μήπως γεννήσει η μηχανή; Δεν ξέρω…

«Π.Art»: Γιατί πιστεύετε ότι ο Ντοστογιέφσκι επέλεξε να αφήσει ανώνυμο τον πρωταγωνιστή του;

Δ.Π.: Γιατί στην πραγματικότητα ο ίδιος ο πρωταγωνιστής διεκδικεί την προσωπική του ανωνυμία. Ήδη μέσα στο έργο, όταν έρχεται σε ρήξη με την εταίρα, τη Λίζα, που είναι ο έρωτάς του – ο ιδανικός έρωτας με μία πόρνη –, λέγοντάς της ότι «όταν πεθάνεις θα ξεχάσουν το όνομά σου και θα είναι σα να μη γεννήθηκες ποτέ πάνω σε αυτή τη γη», είναι συγκλονιστικό. Το σημερινό θέατρο του Μπέκετ δεν είναι τίποτε άλλο παρά η συντροφικότητα και η αναζήτηση ταυτότητας: «ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε και πού πάμε». Υπάρχει αυτό εν σπέρματι και μέσα στη ρώσικη λογοτεχνία. Υπάρχει στον «Επιθεωρητή» του Γκόγκολ ένας ήρωας που δηλώνει στον δήθεν επιθεωρητή μέσα στο έργο: «Με λένε τάδε – δεν θυμάμαι το όνομά του – και σας παρακαλώ, αν πάτε στη Μόσχα και βρείτε τον Τσάρο, να του πείτε ότι υπάρχει ένας με αυτό το όνομα και ότι υπάρχω». Είναι συγκλονιστικό. Ο Γκόγκολ βάζει το ίδιο ερώτημα: «Υπάρχουμε;». Άρα στην πραγματικότητα γιατί πρέπει να έχει όνομα; Αφού ούτως ή άλλως το όνομα είναι άνευ αξίας.

«Π.Art»: «Στην κωμωδία εγώ χρωστάω τα πάντα, κι ας είναι ένα είδος που στον χώρο του ελίτ θεάτρου παγκοσμίως δεν έχει τη θέση που του αξίζει. Το δράμα έχει μηνύματα, η κωμωδία έχει λαϊκότητα και ενίοτε μια ευτέλεια, επειδή ασχολείται με τους παρίες της ζωής. Ζούμε όμως σε εποχή πρωταγωνιστών, που δεν θέλουν να προβάλλονται ως ζητιάνοι. Προσωπικά ανήκω και υπερασπίζομαι τη συντεχνία των κωμικών». Αυτά είχατε δηλώσει σε μια συνέντευξή σας με αφορμή την παράσταση «Οι Κωμικοί». Γιατί πιστεύετε πως οι άνθρωποι και κυρίως οι κριτικοί εντάσσουν την κωμωδία σε ένα πιο «λαϊκό» είδος; Δεν είναι εξίσου σημαντικό να γελάμε όσο και να κλαίμε;

Δ.Π.: Μα νομίζω ότι το κλάμα υπάρχει στο ζωικό βασίλειο, ενώ το γέλιο όχι. Δεν έχω δει μια γάτα να γελάει, αλλά την έχω δει να κλαίει. Ο άνθρωπος νομίζω ότι ξεπέρασε τα ζώα κάνοντας κωμωδία. Έχω δηλώσει γιατί υπηρετώ την κωμωδία: η κωμωδία περιλαμβάνει την τραγωδία! Θέλω να πω ότι πρέπει περάσεις από την τραγωδία για να φτάσεις στην κωμωδία. Δεν ξεκινάς ανάποδα. Θα έλεγα ότι η κωμωδία είναι το απόνερο της τραγωδίας. Με αυτή την έννοια, από την ώρα που περικλείω και το τραγικό, γιατί όχι ως είδος θεάτρου δεν πρέπει να έχει την ίδια αξία, αφού την περιλαμβάνει; Απλώς έχουν παραχαραχτεί πάρα πολλά πράγματα, φυσικά και σε αυτό το είδος.

Σκηνοθεσία: Πάνος Αγγελόπουλος

Πρωταγωνιστούν: Δημήτρης Πιατάς και Κατερίνα Μισιχρόνη

Συμμετέχει ο Κωνσταντής Ζημιανίτης και ομάδα χορού.

Info: Θέατρο Βρετάνια, Πανεπιστημίου 7. Έως 31 Μαρτίου, Δευτέρα – Τρίτη – Τετάρτη

Διαβάστε επίσης:

Φεστιβάλ Αθηνών 2025: Στην Επίδαυρο Ζιλιέτ Μπινός, Τερζόπουλος και παγκόσμιες πρεμιέρες

Ο φιλόσοφος κι ο επιστήμονας του Κώστα Γαβρά – «Η τελευταία πνοή»  

«Οι Κάλπηδες» του Στρατή Μυριβήλη στο Θέατρο OLVIO – Σε σκηνοθεσία Κώστα Παπακωνσταντίνου