Βιβλίο: Η θάλασσα πρωταγωνίστρια

06:02 18/6/2023 - Πηγή: Το Ποντικι

Άιρις Μέρντοχ
Θάλασσα, θάλασσα
Μετάφραση: Αθηνά Δημητριάδου
Εκδόσεις: Gutenberg
Σελ.: 920

Συγκαταλέγεται ανάμεσα στα σπουδαιότερα βιβλία των τελευταίων πενήντα ετών στην παγκόσμια λογοτεχνία, κυκλοφόρησε στην αγγλική γλώσσα το 1978 για να αποσπάσει την ίδια χρονιά το Βραβείο Booker, εκδόθηκε στα ελληνικά το 1998 από τις εκδόσεις Χατζηνικολή και είναι εδώ και περίπου δυο μήνες που επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Gutenberg στην εξαιρετική σειρά Aldina, σε νέα υποδειγματική μετάφραση

της Αθηνάς Δημητριάδου. Και είναι αναμφισβήτητα από τις σημαντικότερες επανεκδόσεις γιατί αφενός δίνει την ευκαιρία στο μεγαλύτερο ηλικιακά αναγνωστικό κοινό να διαβάσει εκ νέου αυτό το εμβληματικό, ψυχολογικό και φιλοσοφικό μυθιστόρημα και, αφετέρου, οι νεότεροι αναγνώστες έχουν την ευκαιρία και την τύχη να έρθουν σε επαφή με μια κορυφαία πεζογράφο και τις αμίμητες αφηγηματικές της δεξιότητες.

Όσες κριτικές κι αν έχουν γραφτεί για το «Θάλασσα, θάλασσα», το magnum opus της Ιρλανδής Άιρις Μέρντοχ, δεν είναι αρκετές εάν κανείς δεν διαβάσει / μελετήσει αυτό το πολυσέλιδο έργο – που ρέει όμως σαν ορμητικό ποτάμι προς τη μεγάλη θάλασσα –, εάν δεν βουλιάξει στον απροσμέτρητο βυθό της θάλασσας που απλώνεται μπροστά και γύρω από το ερημικό σπίτι όπου διαμένει ο Τσαρλς Άροουμπαϊ, ο εξηντάχρονος γοητευτικός θεατράνθρωπος και πρωταγωνιστής / αφηγητής της συγκλονιστικής ιστορίας που δημιούργησε με απαράμιλλη μαεστρία η Μέρντοχ, καθώς και στον βυθό της εσωτερικής θάλασσας του ίδιου και των συμπρωταγωνιστών του, χαρακτήρων ρεαλιστικών, μη χάρτινων, που αφήνουν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους στη μνήμη των αναγνωστών.

Σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, ο Τσαρλς συνθέτει αυτό που προορίζει ως μυθιστόρημά του μέσω ενός εκτενούς άτυπου ημερολογίου, ενός καθηλωτικού χρονικού, ενός είδους απομνημονευμάτων και στοχασμών για το πριν του, το τώρα του και την κατάληξή του. Όλο αυτό χωρίζεται σε κεφάλαια: Προϊστορία – Ιστορία 1 – Ιστορία 2 – Ιστορία 3 – Ιστορία 4 – Ιστορία 5 – Ιστορία 6 (κεφάλαια από την εκκίνηση ώς την κορύφωση του δράματος) και Υστερόγραφο (κεφάλαιο – αυλαία με την παραδοχή της ήττας και της συμφιλίωσης με τη μοναξιά).

Ο Τσαρλς έχει εγκαταλείψει τα λαμπερά φώτα και τη μαγεία του θεάτρου, την αναγνωρισιμότητα, τη μεγάλη ζωή, το χειροκρότημα και την καριέρα του ως ηθοποιός, σκηνοθέτης και θεατρικός συγγραφέας στο ζενίθ της, αποφασίζοντας να αποσυρθεί και να ζήσει σαν ερημίτης, να τοποθετήσει τον εαυτό του στη διαδικασία τού να μάθει να είναι καλός και σοφότερος. Φεύγει από το Λονδίνο και αποσύρεται στην παραθαλάσσια περιοχή Σραφ Εντ, σε ένα ζοφερό, μεγάλο, παλιό σπίτι. Εκεί απολαμβάνει την πρωτόγνωρη μοναξιά του, τη φύση, την ήρεμη και άδηλη θάλασσα. Κολυμπάει, μαγειρεύει, στοχάζεται, γράφει, φιλοσοφεί, παραληρεί, παρατηρεί τις διαθέσεις της θάλασσας και του τοπίου που αλλάζουν χρώματα και πνοές, όπως ακριβώς αλλάζουν χρώματα και διαθέσεις οι στοχασμοί του.

Οι ντόπιοι τον αντιμετωπίζουν σχεδόν αδιάφορα και, συχνά, η φύση, η θάλασσα και το σπίτι του δαιμονίζονται από τις εσωτερικές σκέψεις του Τσαρλς και την παρουσία του, γίνονται αντικατοπτρισμοί του, μοιάζουν με στοιχεία του άστατου εσωτερικού του κόσμου. Οπότε, η επιθυμητή ησυχία του εξηντάχρονου άντρα μετατρέπεται σε μια διαρκή ανησυχία. Λαμβάνει γράμματα από παλιούς γνωστούς του και πρώην ερωμένες του και δεν περνάει καιρός ώσπου ένας θίασος εξ αυτών αρχίζουν να τον επισκέπτονται.

Γνωστοί και φίλοι από τον προηγούμενο κύκλο ζωής του Τσαρλς, από το περιβάλλον του θεάτρου και του καλλιτεχνικού κόσμου καθώς και γυναίκες με τις οποίες διατηρούσε παλιότερα ερωτική σχέση ξαναμπαίνουν στην καθημερινότητά του και ζητούν, διεκδικούν, παίρνουν, προσθέτουν, αφαιρούν. (Ο Τσαρλς είχε την τάση να αποκτά το επιθυμητό «τρόπαιο» και να το εγκαταλείπει χωρίς τύψεις εντελώς ξαφνικά, καθώς και την τάση να ξεγελά και να χειραγωγεί τους πάντες.)

Οι αναμνήσεις στροβιλίζονται, κατακάθονται, τις φυσά ένας καινούργιος αέρας και, με ένα νέο στροβίλισμα, κάνουν εκρήξεις. Το παρελθόν βγαίνει από τη λήθη της φυλακής του και, ελεύθερο, αρχίζει να δημιουργεί απρόσμενες συνθήκες στο παρόν και ανατρέπει το οικοδόμημα σχεδίων για το μέλλον.

Στο Σραφ Εντ ο Τσαρλς συναντά τυχαία τη Χάρτλι, έναν παλιό του έρωτα, με την οποία είχαν μεγαλώσει μαζί και διατηρούσαν ένα ερωτικό ειδύλλιο ως έφηβοι. Φυσικά έχουν περάσει πολλά χρόνια. Το όμορφο δροσερό κορίτσι εκείνης της εποχής έχει δώσει τη θέση του σε μια άχαρη, απεριποίητη, συνεσταλμένη γυναίκα, που είναι παντρεμένη με τον Μπεν Φιτς, πρώην στρατιωτικό.

Ο Τσαρλς, συναντώντας την, νιώθει ακριβώς την ίδια έλξη που είχε νιώσει ως έφηβος, βάζει στόχο να κάνει μαζί της ένα καινούργιο ξεκίνημα, να την απαλλάξει από την τοξική ρουτίνα ενός, άνευ νοήματος, τελειωμένου έγγαμου βίου, που οι ρωγμές του είναι εμφανείς και έχουν κάνει δυστυχισμένη την παλιά του αγαπημένη. Σύμμαχοί του στον στόχο είναι οι παλιοί του φίλοι από το θέατρο, ο ξάδερφός του Τζέιμς – ένας αινιγματικός χαρακτήρας, πρώην στρατιωτικός και οπαδός του θιβετιανού βουδισμού – αλλά και ο Τίτος, ο υιοθετημένος γιος της Χάρτλι και του Μπεν, που μπαίνει στον «τρελό» θίασο των νέων – προσωρινών και μόνιμων – συγκατοίκων του Τσαρλς.

Ο πρωταγωνιστής στη συνέχεια αρχίζει να παθιάζεται με την ιδέα απόκτησης της Χάρτλι, παλεύει με νύχια και με δόντια να την ξανακερδίσει, της εξομολογείται τον έρωτά του για εκείνη που ποτέ δεν έσβησε και, σταδιακά, χάνει κάθε μέτρο. Αιχμαλωτίζει τη Χάρτλι στο σπίτι του. Έχοντας ξεπεράσει τις όποιες ηθικές αναστολές, λειτουργώντας σπασμωδικά και απερίσκεπτα, θλιβερός μέσα στην απελπισία και το αρρωστημένο πάθος του και, τυφλωμένος, μην έχοντας πλέον την ικανότητα να διακρίνει την αλήθεια των πραγμάτων, βασανίζει και βασανίζεται, καταλήγει να είναι επικίνδυνος για τον εαυτό του και για τους άλλους.

Η εμμονή του γίνεται θηριώδες, αφρισμένο κύμα που σκάει με δύναμη πάνω στα βράχια και τραυματίζει, σκοτώνει, απογυμνώνει και φέρνει την απόλυτη καταστροφή.

Ο Τζέιμς, βλέποντας τα γεγονότα να παίρνουν άσχημη τροπή, προσπαθεί να συνεφέρει τον ξάδερφό και να τον πείσει ότι δεν είναι ερωτευμένος με τη Χάρτλι αλλά με εκείνο το κομμάτι της νιότης που μοιράστηκε μαζί της και ότι η Χάρτλι αποτελεί μόνο μια ισχυρή εικόνα της νιότης εκείνης. Ο Τζέιμς μοιάζει να είναι η μόνη φωνή λογικής μέσα στον παράλογο μικρόκοσμο του έχει πλάσει ο Τσαρλς, είναι μια μαγική πηγή φωτός της ανατολικής φιλοσοφίας που κυλάει στα νερά του κάλπικου σύμπαντος του δυτικού πολιτισμού αλλοιωμένου από «τέρατα» και «δαίμονες», τάσεις, συμπεριφορές, ανεξέλεγκτα πάθη και ματαιοδοξία.

Και η θάλασσα, πρωταγωνίστρια των πρωταγωνιστών, καθρέφτης της παραφροσύνης του Τσαρλς, μια «στιλπνή απεραντοσύνη» που στενάζει αδιόρατα, ουρλιάζει, κλαίει, λικνίζεται, αποκοιμιέται, θυμάται, εκδικείται. Και τα νερά της τρέμουν, υψώνονται, γαληνεύουν σαν ξόρκια και σαν κατάρες.

Ένα αριστούργημα της αγγλόφωνης πεζογραφίας το «Θάλασσα, θάλασσα», γεμάτο ευφυείς διαλόγους, σάτιρα, μαύρο χιούμορ, έξοχη χρήση εικονοποιίας, με αναφορές στον Σαίξπηρ, με φιλοσοφικούς και μυστικιστικούς συμβολισμούς, με φιλοσοφικούς γρίφους και στοχασμούς εμπνευσμένους από το έργο του Πλάτωνα σε συνδυασμό με την ανατολική φιλοσοφία.

Ψυχογράφημα και μελέτη για την εμμονή, την κτητικότητα, τον φόβο, τα υπαρξιακά αδιέξοδα, τον θεσμό του γάμου, τις αδιέξοδες ενοχές, το ξέφτισμα της κάθε λάμψης και επιτυχίας, για τη διάψευση και την εξαπάτηση, όλα σε μια μαγική, μη γραμμική αφήγηση, έτσι όπως παρατίθενται τα γεγονότα μέσω των απομνημονευμάτων του Τσαρλς Άροουμπαϊ και που τελικά σπάνε σε χιλιάδες κομμάτια το υπερμεγέθες Εγώ του, βαθιά ώς τον πυρήνα του.

Η Άιρις Μέρντοχ ήταν, είναι και θα είναι μια από τις κορυφαίες πεζογράφους της μεταπολεμικής περιόδου, με ανυπέρβλητο ύφος, με βαθύτατη φιλοσοφική παιδεία και εδώ, στο αριστούργημά της, στρέφει και καρφώνει την αιχμηρή ματιά της στη ματαιοδοξία, την απληστία, την ατέλεια και την ευθραυστότητα των ανθρώπων.

Διαβάστε επίσης:

Γολγοθάς για την Κεντρο-Αριστερά

Γιατί η Άγκυρα μέσω του τουρκικού προξενείου ελέγχει και χειραγωγεί τη μειονότητα

Όλα για όλα τα παίζει το ΠΑΣΟΚ στη μάχη της Κεντροαριστεράς