ENG-exit?

10:02 22/4/2017 - Πηγή: Sigma Live

Εκεί που όλοι περίμεναν το ηρωικό Grexit από τον νότο, τους πρόλαβε τελικά το Brexit από τον βορρά. Μετά το δημοψήφισμα του περασμένου Ιουνίου και την απόφαση να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ένωση, το Ηνωμένο Βασίλειο πρόκειται να αντιμετωπίσει τεράστιες πολιτικές και οικονομικές προκλήσεις στο άμεσο μέλλον. Πολιτικές εξελίξεις χωρίς προεκτάσεις στη γλώσσα γίνονται; Δεν γίνονται! Για κάποιους η συγκυρία

αυτή είναι η κατάλληλη στιγμή να επιτεθούν και να «κατασπαράξουν» την αγγλική γλώσσα. Όχι τόσο την ίδια τη γλώσσα, αλλά αυτό που ίσως συμβολίζει: την πολιτικοοικονομική επιτυχία και κυριαρχία μιας ομάδας κρατών, τη γλώσσα των στυγνότερων αποικιοκρατών του κόσμου, έναν «δυνάστη» που «καταβροχθίζει» τη γλωσσική ποικιλότητα και «μολύνει» τις άλλες γλώσσες με ξενισμούς και δάνεια—κάτι τέτοιο… Ο «εχθρός» παραπάτησε και η αντεπίθεση ξεκινά. Παραπάτησε ή απλώς μοιάζει να παραπάτησε;

Μετά από πρωτοβουλία των Ηνωμένων Εθνών το 2010 να θεσπίσει ημέρες εορτασμού των έξι επίσημων γλωσσών του Οργανισμού, η 23η Απριλίου—ημέρα γέννησης και θανάτου του μεγάλου Άγγλου δραματουργού William Shakespeare (1564–1616)—έχει καθιερωθεί ως Ημέρα της Αγγλικής Γλώσσας. Με αφορμή την αυριανή επέτειο, στρέφουμε το Γλωσσοσκόπιο στο άκρως επίκαιρο ερώτημα: πόσο απειλεί το Brexit τη θέση της αγγλικής γλώσσας στον κόσμο και στην καθημερινότητά μας;

Αναδόμηση τώρα

Φωνές από το εσωτερικό και κυρίως από το εξωτερικό θριαμβολογούν ήδη για το πλήγμα που θα δεχτεί η αγγλική γλώσσα και προοιωνίζονται την περιθωριοποίησή της στην Ευρώπη. Αξιωματούχοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν εκφράσει αντιφατικές απόψεις με κύριο θέμα την «αντικατάσταση» ή μη της αγγλικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υποψήφιες γλώσσες η γαλλική και η γερμανική—ελάχιστη βέβαια η έκπληξή μας! Από τις υποψήφιες γλώσσες δεν λείπει και η ελληνική, σύμφωνα με κάποιους ελληνόφωνους που χαράσσουν γλωσσική πολιτική στις συνοικιακές καφετέριες και στις γνωστές–άγνωστες διαδικτυακές σελίδες…

Πίσω από τις φωνές περί «αντικατάστασης της αγγλικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας της Ευρώπης» ακούει κανείς τον εκδικητικό τόνο μιας μερίδας ανθρώπων που ονειρεύονται τίτλους και αξιώματα για τις οικείες τους γλώσσες—και βέβαια πολιτικοκοινωνικούς ρόλους και οικονομικά οφέλη. Για να θέσουμε το θέμα στη σωστή του βάση, θεωρώ αναγκαίο να κάνουμε έναν βασικό διαχωρισμό: από τη μια, η θέση της αγγλικής στα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, από την άλλη, ο ρόλος της αγγλικής στο παγκόσμιο προσκήνιο—στο εμπόριο, στην επιστήμη και στην τεχνολογία. Διότι όσο «κοσμογονικό» κι αν μοιάζει το Brexit για τα πολιτικά πράγματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η θέση της αγγλικής γλώσσας στον κόσμο δεν εξαρτάται αποκλειστικά από τις πολιτικές αποφάσεις που λαμβάνει το Ηνωμένο Βασίλειο.

Η αγγλική ως (αν)επίσημη γλώσσα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Σύμφωνα με τους κανονισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με τις επίσημες γλώσσες της, κάθε κράτος έχει δικαίωμα κατά την ένταξή του να προσδιορίσει μία γλώσσα ως επίσημη, στην οποία θα πραγματοποιείται η επικοινωνία των πολιτών και των αντιπροσώπων του κράτους με τα θεσμικά όργανα της Ένωσης (π.χ. στη γραφειοκρατία, στο Ευρωκοινοβούλιο κ.λπ.). Έτσι, δεδομένων των γλωσσικών αλληλοεπικαλύψεων μεταξύ των 28 κρατών–μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα θεσμικά της όργανα διεξάγουν σήμερα τις εργασίες τους σε 24 επίσημες γλώσσες. Δεν υπάρχει λοιπόν μία επίσημη γλώσσα, αλλά 24 ισότιμα επίσημες γλώσσες.

Κατά την ένταξη των πρώτων αγγλόφωνων κρατών—του Ηνωμένου Βασιλείου και της Ιρλανδίας—το 1973, το Ηνωμένο Βασίλειο επέλεξε τα αγγλικά ως επίσημη γλώσσα. Ωστόσο, το 2007, με προφανή πολιτικά κίνητρα, η Ιρλανδία αποφάσισε να προσδιορίσει την ιρλανδική–γαελική γλώσσα ως επίσημη, καθώς ένα ποσοστό 36% του πληθυσμού της δηλώνει ότι τη μιλά άπταιστα, ενώ πρώτη έρχεται η αγγλική με 99%. Αν λοιπόν ακολουθήσουμε το γράμμα του νόμου, μαζί με το Ηνωμένο Βασίλειο, το μοναδικό κράτος που προσδιόρισε την αγγλική ως επίσημη γλώσσα, θα «αποχωρήσει» και η αγγλική γλώσσα από τις 24, αφήνοντάς μας με 23 επίσημες γλώσσες.

Αυτό θα σημάνει πρακτικά ότι κανένας ευρωβουλευτής δεν θα μπορεί να χρησιμοποιεί την αγγλική στις επίσημες διεργασίες του Ευρωκοινοβουλίου και ότι τα επίσημα έγγραφα δεν θα εκδίδονται πια στα αγγλικά. Αν λοιπόν η νέα αυτή κατάσταση δεν επηρεάσει αρνητικά την ενεργό συμμετοχή των ιρλανδικών και των μαλτέζικων αντιπροσωπειών στις εργασίες των θεσμικών οργάνων, ώστε να οδηγήσει σε νομικές τροποποιήσεις των ευρωπαϊκών κανονισμών που να επιτρέπουν τον προσδιορισμό περισσότερων από μία γλωσσών ως επίσημων ανά κράτος, τότε η αγγλική θα παραμείνει μια ανεπίσημη γλώσσα του παρασκηνίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι η αγγλική δεν αποτελεί επίσημη γλώσσα ούτε του ομοσπονδιακού κράτους των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής.

Η αγγλική γλώσσα στον κόσμο

Θα επηρεάσει άραγε η «καθαίρεση» της αγγλικής από τις επίσημες γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης τον ρόλο της στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο κόσμο, μακριά από τα διοικητικά κέντρα των Βρυξελλών ή του Στρασβούργου; Η χρήση της αγγλικής σε περιβάλλοντα εμπορικών, επιστημονικών και τεχνολογικών συναλλαγών, όπου συμμετέχουν πληθυσμοί διαφορετικών γλωσσικών ταυτοτήτων, είναι μια υπόθεση του τελευταίου αιώνα. Και προέκυψε εκ των πραγμάτων: ο ρόλος της αγγλικής ως διεθνούς γλώσσας—ή αν προτιμάτε, ως γλώσσας διεθνούς επικοινωνίας—δεν οφείλεται σε άμεσες πολιτικές αποφάσεις με τη στενή έννοια του όρου, αλλά στην πολιτική και οικονομική κυριαρχία ανεπτυγμένων αγγλόφωνων κρατών στις δύο μεριές του Ατλαντικού, ιδιαίτερα τον τελευταίο αιώνα. Και αναμφίβολα, στην πολιτισμική διείσδυση της αγγλόφωνης κουλτούρας τους μέσω του σινεμά, της τηλεόρασης και μιας σειράς «διεθνικών» καταναλωτικών αγαθών, αλλά και μέσω πολιτικών–πολιτισμικών ενώσεων—ενίοτε αποικιοκρατικών καταλοίπων—όπως ο θεσμός της Κοινοπολιτείας των Εθνών. Ο ρόλος αυτός της αγγλικής γλώσσας δεν περιορίζεται, επομένως, ούτε στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ούτε στην ευρωπαϊκή ήπειρο.

Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους. Από τα 7.5 δισεκατομμύρια κατοίκων του πλανήτη, γύρω στα 3 δισεκατομμύρια ανήκουν στις διάφορες κατηγορίες ομιλητών και ομιλητριών της αγγλικής. Από αυτούς, περίπου 370–400 εκατομμύρια μιλούν την αγγλική ως μητρική, άλλα 600 εκατομμύρια χρησιμοποιούν την αγγλική ως δεύτερη γλώσσα για τις ανάγκες της καθημερινής επικοινωνίας στα δίγλωσσα ή πολύγλωσσα κράτη τους, ενώ ένα τελευταίο τμήμα περίπου 600 εκατομμυρίων μιλά την αγγλική άπταιστα ως ξένη γλώσσα.

Αν στο τελευταίο αυτό τμήμα συνυπολογίσουμε ξενόγλωσσους ομιλητές από όλα τα επίπεδα επάρκειας, ο αριθμός φτάνει τα 2 δισεκατομμύρια. Σε αυτό έχει συμβάλει, μεταξύ άλλων, η κατακόρυφη αύξηση κινεζόφωνων ομιλητών και ομιλητριών της αγγλικής ήδη από τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 με 100 εκατομμύρια τηλεθεατές και τηλεθεάτριες από την Κίνα να παρακολουθούν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Follow me στο BBC.

Και ο κατάλογος δεν σταματά εδώ. Σε πάνω από 60 κράτη τα αγγλικά έχουν ανακηρυχθεί ή επέχουν θέση επίσημης γλώσσας, ενώ σε άλλα 20 κράτη τα αγγλικά χρησιμοποιούνται ευρέως στην καθημερινή πρακτική, στη διοίκηση, στην εκπαιδευτική ζωή, παράλληλα με τις τοπικές γλώσσες. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι αίθουσες διδασκαλίας αγγλικών αριθμούν ετησίως 1 δισεκατομμύριο μαθητές και μαθήτριες, ενώ τα 2/3 των επιστημόνων δημοσιεύουν τις εργασίες τους στην αγγλική γλώσσα. «Διεθνής καριέρα» και επιτυχία σε κάθε τομέα (π.χ. εκδοτική δραστηριότητα, μουσική, επιστήμη, τεχνολογία, έλεγχος εναέριας κυκλοφορίας, διπλωματία) συνεπάγεται χρήση της αγγλικής γλώσσας. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία του Internet World Stats για το 2016, ένα 26.3% των χρηστών του διαδικτύου σερφάρει μιλώντας αγγλικά, διατηρώντας τα έτσι στην πρώτη θέση της κατάταξης από το πρώτο έτος των καταμετρήσεων, το 2000· στη δεύτερη θέση βρίσκεται σταθερά η κινεζική με το 20.5% των χρηστών.

Ας λάβουμε υπόψη το εύρος της διείσδυσης της αγγλικής στον γλωσσικό χάρτη της διεθνούς επικοινωνίας—ανεξάρτητα από τις ιδεολογίες μας απέναντι σε αυτό—και το δεδομένο ότι η εκμάθηση μιας γλώσσας απαιτεί μόχθο και πόρους σε ατομικό επίπεδο. Είναι δύσκολο να υποστηρίξει κανείς ότι, ακόμα και σε βάθος δεκαετιών, ένας γαλλόφωνος εφευρέτης που φιλοδοξεί να προωθήσει την πατέντα του στη διεθνή αγορά θα το κάνει κατ’ αρχήν στη γαλλική, και όχι στην αγγλική γλώσσα, ή ότι η διδασκαλία ενός ευρωπαϊκού προγράμματος σπουδών σε ένα σκανδιναβικό πανεπιστήμιο θα γίνεται σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα εκτός από την αγγλική, απλώς και μόνο επειδή η αγγλική θα έχει αφαιρεθεί από τις επίσημες γλώσσες εργασιών των ευρωπαϊκών θεσμών στις Βρυξέλλες και στο Στρασβούργο.

Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
[e-mail]
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας,
Λειψία, Γερμανία

*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook)