Foreign Policy: Τι θέλει πραγματικά η Τουρκία

10:14 27/7/2023 - Πηγή: Sigma Live

Ένα άκρως ενδιαφέρον άρθρο δημοσίευσε στο Foreign Policy o αναλυτής Steven Cook για τους στόχους και την εξέλιξη της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής υπό την ηγεσία Ερντογάν-ΑΚP με αφορμή και τις προστάτες εξελίξεις μετά την Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Bίλνιους.

Ακολουθεί μετάφραση του άρθρου:

Είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι έχουν παραπλανηθεί από αυτό που ήθελε ο Τούρκος Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και

η κυβέρνησή του.

Πριν από τη σύνοδο του Βίλνιους, ο Τούρκος ηγέτης είπε στον Πρόεδρο των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν ότι η Άγκυρα χρειαζόταν μια δήλωση υποστήριξης από τους συμμάχους της στο ΝΑΤΟ για την μακρόχρονη προσπάθεια της Τουρκίας να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση πριν ο Ερντογάν προσχωρήσει στη σουηδική προσπάθεια να ενταχθεί στην Ατλαντική συμμαχία. Αυτό έγινε μετά από ένα χρόνο διαπραγματεύσεων κατά τις οποίες η δημοκρατική Σουηδία άλλαξε τους νόμους της σύμφωνα με τις επιθυμίες της μη δημοκρατικής Τουρκίας για να εξασφαλίσει την υποστήριξη του Ερντογάν.

Η απαίτηση της Άγκυρας ήταν μια έκπληξη για σχεδόν όλους, συμπεριλαμβανομένου του Μπάιντεν, αλλά λίγο μετά την άφιξή τους στο Βίλνιους, οι Τούρκοι εξέπληξαν τους πάντες ξανά όταν υπέγραψαν συμφωνία για την ένταξη της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ. Την ίδια στιγμή, ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Σαρλ Μισέλ έγραψε στο Twitter ότι ο ίδιος και ο Ερντογάν είχαν συναντηθεί και «εξερεύνησαν ευκαιρίες» για να επαναφέρουν τη συνεργασία ΕΕ-Τουρκίας στο προσκήνιο και να αναζωογονήσουν τις σχέσεις μας.

Ωστόσο, ο Ερντογάν δεν τελείωσε. Σχεδόν μόλις ολοκληρώθηκε η σύνοδος κορυφής, ο εκπρόσωπος εξωτερικής πολιτικής του κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) της Τουρκίας φάνηκε να απομακρύνεται από την ένταξη της Σουηδίας, υποδηλώνοντας ότι η Τουρκία δεν είχε στην πραγματικότητα συμφωνήσει με αυτό που όλοι πίστευαν ότι συμφώνησε. Ανεξάρτητα από αυτό, η Σουηδική ένταξη θα πρέπει να περιμένει μέχρι να συγκληθεί η Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση τον Οκτώβριο.

Στρατηγική Ανεξαρτησία-Ισχύς-Ευημερία

Για τον περιστασιακό παρατηρητή, όλο αυτό το ζιγκ-ζαγκ πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ πιθανότατα φαινόταν μπερδεμένο και ίσως ενδεικτικό ενός ευέλικτου ηγέτη ή μιας χαοτικής εξωτερικής πολιτικής. Αλλά η πραγματικότητα είναι ότι σε όλη την εποχή του Ερντογάν, η Τουρκία ήταν συνεπής στην επιδίωξη τριών βασικών ιδεών εξωτερικής πολιτικής: στρατηγική ανεξαρτησία, ισχύς και ευημερία.

Αυτό δεν είναι σχεδόν καταστροφικό - σε τελική ανάλυση, αυτά είναι χαρακτηριστικά που σχεδόν όλες οι χώρες θέλουν. Όμως, με όλες τις αλλαγές που επέφερε ο Ερντογάν κατά τη διάρκεια των 20 χρόνων στην εξουσία του, ήταν δύσκολο να διακρίνει κανείς μια στρατηγική σε μια ασυνέπεια που φαινόταν καθαρά λόγω της εσωτερικής πολιτικής. Ωστόσο, αφαιρέστε τις λεπτομέρειες των τεσσάρων φάσεων της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής υπό τον Ερντογάν και γίνεται σαφές ότι ο ηγέτης ξέρει πού θέλει να οδηγήσει την Τουρκία – μόλις πειραματίστηκε με τον καλύτερο τρόπο για να φτάσει εκεί.

Υπήρξαν τέσσερις αλληλεπικαλυπτόμενες φάσεις της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής από τότε που το ΑΚΡ ανέλαβε την εξουσία τον Νοέμβριο του 2002, ξεκινώντας με έμφαση στην ένταξη στην ΕΕ. Στη συνέχεια, η Άγκυρα μετατοπίστηκε από την Ευρώπη για να τοποθετήσει την Τουρκία ως δύναμη της Μέσης Ανατολής. Ωστόσο, μετά από θαρραλέα επιδίωξη να ηγηθεί της περιοχής, η στρατηγική θέση της Τουρκίας άλλαξε ριζικά το 2013. Το αποτέλεσμα ήταν σχεδόν μια δεκαετία έντασης μεταξύ της Τουρκίας και άλλων δυνάμεων της Μέσης Ανατολής, κατά την οποία ο Ερντογάν και το AKP αντιπροσώπευαν την Τουρκία ως τον μοναδικό παράγοντα αρχών στην περιοχή επιδιώκοντας τη δημοκρατία και τη σταθερότητα. Αυτό, με τη σειρά του, οδήγησε στην πιο πρόσφατη φάση προσέγγισης εντός της περιοχής και σε μια σκόπιμη εξισορρόπηση μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ρωσίας.

Ο «στόχος» της ένταξης στην Ε.Ε

Στην πρώτη φάση, ο Ερντογάν και το AKP προσπάθησαν να επιτύχουν τους στόχους τους μέσω της ένταξης στην ΕΕ. Υπάρχει μια έντονη συζήτηση μεταξύ των αναλυτών σχετικά με το εάν ο Ερντογάν και το κόμμα ήταν σοβαροί για την ένταξη στο μπλοκ, αλλά δεν είναι δύσκολο να δούμε πώς η ένταξη θα ενίσχυε την τουρκική ευημερία, δύναμη και ανεξαρτησία.

Η ευημερία έρχεται γενικά με την ένταξη στην ΕΕ, γι' αυτό και τόσοι πολλοί Τούρκοι υποστήριξαν τις συνταγματικές και νομικές μεταρρυθμίσεις του ΑΚΡ το 2003 και το 2004 που είχαν σκοπό να φέρουν την Τουρκία σε ευθυγράμμιση με τα πρότυπα της ΕΕ ακόμη και πριν από την ένταξη στο μπλοκ. Έπρεπε απλώς να κοιτάξουν πέρα από το Αιγαίο την Ελλάδα για να κατανοήσουν τα οικονομικά οφέλη που συνδέονται με την ένταξη στην ΕΕ. Σίγουρα, η Ελλάδα βίωσε μια τρομακτική οικονομική κρίση τη δεκαετία του 2010, αλλά ακόμα κι έτσι, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της είναι διπλάσιο από αυτό της Τουρκίας. Εάν η Τουρκία γινόταν μέλος της Ε.Ε , θα διεύρυνε επίσης την παγκόσμια δύναμη και το κύρος της Άγκυρας.

Όταν πρόκειται για την προώθηση της ανεξαρτησίας της Τουρκίας στην εξωτερική πολιτική, το επιχείρημα για την ένταξη στην ΕΕ είναι λίγο δύσκολο. Εξάλλου, το να γίνει κανείς μέλος του μπλοκ απαιτεί από τα κράτη να θυσιάσουν κάποια κυριαρχία σε υπερεθνικούς θεσμούς. Ωστόσο, η ένταξη στην ΕΕ θα έφερνε την Τουρκία στο ίδιο επίπεδο με τις μεγάλες δυνάμεις στην Ευρώπη, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο (τότε μέλος), η Γαλλία και η Γερμανία, οι οποίες συχνά ασκούν ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική.

Η ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ έληξε γρήγορα λόγω της ευρωπαϊκής αντίθεσης και της τουρκικής αμφιθυμίας. Αυτό οδήγησε σε μια αλλαγή στην επιδίωξη της Άγκυρας για ανεξαρτησία, δύναμη και ευημερία.

Η πρόσκαιρη επιτυχία

Ο Ερντογάν και το ΑΚΡ είχαν ήδη ενδιαφέρον να διαδραματίσουν εξέχοντα ρόλο στη Μέση Ανατολή, αλλά έγιναν πιο ενεργοί μετά το 2005, όταν η προοπτική ένταξης στην ΕΕ εξασθένησε. Η Άγκυρα τοποθέτησε τον εαυτό της ως περιφερειακό εργαλείο αντιμετώπισης προβλημάτων, επίλυση προβλημάτων και αφηγητή της αλήθειας, ειδικά όταν επρόκειτο για τη συμπεριφορά του Ισραήλ στη Λωρίδα της Γάζας. Αυτή η φάση στην τουρκική εξωτερική πολιτική κορυφώθηκε τον Απρίλιο του 2012, όταν ο τότε υπουργός Εξωτερικών Αχμέτ Νταβούτογλου είπε στους βουλευτές: «Θα συνεχίσουμε να είμαστε ο κύριος, ο ηγέτης και ο υπηρέτης της νέας Μέσης Ανατολής… και μια νέα ζώνη ειρήνης, σταθερότητας. και η ευημερία θα αναδυθεί γύρω από την Τουρκία».

Για ένα διάστημα, ο Ερντογάν ήταν επιτυχημένος. Η Τουρκία και ο ίδιος ο Τούρκος πρόεδρος ήταν δημοφιλείς στην περιοχή, ειδικά καθώς η Άγκυρα συνδέθηκε στενά με την παλαιστινιακή υπόθεση. Η κοινότητα της εξωτερικής πολιτικής στην Ουάσιγκτον βούιζε από συζητήσεις για το λεγόμενο τουρκικό μοντέλο, το οποίο απέδειξε ότι η συσσώρευση ισλαμιστικής πολιτικής δύναμης θα μπορούσε να συνάδει με τη δημοκρατία και την οικονομική ανάπτυξη. Υπήρξαν ακόμη και συζητήσεις για τη δημιουργία μιας εταιρικής σχέσης μεταξύ της τουρκικής υπηρεσίας ανάπτυξης και των Ηνωμένων Πολιτειών για να βοηθήσουν στην ενίσχυση της ευημερίας που αξιωματούχοι και αναλυτές πίστευαν ότι ήταν κρίσιμη για την οικοδόμηση πιο δίκαιων, ανοιχτών και δημοκρατικών κοινωνιών στον αραβικό κόσμο. Αυτή η συνεργασία ήταν σημαντική γιατί περιφερειακοί ειδικοί πίστευαν ότι η Άγκυρα διέθετε κύρος στη Μέση Ανατολή που η Ουάσιγκτον είχε προ πολλού απωλέσει.

Αλλά η Τουρκία υπέστη μια σειρά αποτυχιών στην περιοχή λίγο μετά την εμφάνιση του Νταβούτογλου στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση. Οι Τούρκοι είχαν πει στους συνομιλητές τους στις ΗΠΑ ότι είχαν ιδιαίτερη εικόνα για την περιοχή λόγω της πολιτιστικής συγγένειας που παρείχε η κοινή τους θρησκεία και η οθωμανική κληρονομιά, αλλά έπαιξαν υπερβολικά το χέρι τους και διάβασαν λάθος την αίθουσα. Ακόμα κι αν πολλοί στον αραβικό κόσμο θαύμαζαν τον Ερντογάν και το AKP, δεν ήθελαν η Τουρκία να είναι ο κύριος ή ο ηγέτης της Αραβικής Μέσης Ανατολής.

Στη συνέχεια, στις αρχές Ιουλίου 2013, ο στρατός της Αιγύπτου ανέτρεψε τον Αιγύπτιο Πρόεδρο Μοχάμεντ Μόρσι μετά από μια ταραχώδη θητεία ενός έτους. Ο Ερντογάν και το ΑΚΡ είχαν επενδύσει πολλά στον Μόρσι, έναν οπαδό της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, και ήταν εξοργισμένοι με την ενθάρρυνση της Σαουδικής Αραβίας και των Εμιράτων —καθώς και την αποδοχή των ΗΠΑ— του πραξικοπήματος.

Η αναζήτηση στρατηγικής ανεξαρτησίας

Το αποτέλεσμα ήταν μια άλλη αλλαγή στην τουρκική εξωτερική πολιτική. Η Τουρκία θα επιζητούσε τώρα στρατηγική ανεξαρτησία, ισχύ και ευημερία με το να ξεχωρίζει από την περιοχή που προηγουμένως προσπάθησε να ηγηθεί.

Η Τουρκία έδωσε καταφύγιο στους ηγέτες των Αδελφών Μουσουλμάνων και σε άλλους Αιγύπτιους αντιφρονούντες και τους άφησε να δημιουργήσουν μαγαζιά, υπονομεύοντας τον ισχυρό άνδρα της Αιγύπτου και ηγέτη του πραξικοπήματος Abdel Fattah al-Sisi. Η Άγκυρα έγινε επίσης ο προστάτης της διεθνώς αναγνωρισμένης κυβέρνησης στη Λιβύη, στην οποία αντιτάχθηκαν οι Σαουδάραβες, οι Αιγύπτιοι και τα Εμιράτα. Ο Ερντογάν συνέχισε να υποστηρίζει τους Παλαιστίνιους, και ιδιαίτερα τη Χαμάς, στην οποία οι τουρκικές αρχές επέτρεψαν να διεξάγει επιχειρήσεις εναντίον του Ισραήλ από γραφεία στην Τουρκία. Και, φυσικά, η Άγκυρα έπαιξε εξέχοντα ρόλο στην αποκάλυψη της ενοχής του Σαουδάραβα διαδόχου πρίγκιπα Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν για τη δολοφονία του αρθρογράφου της Washington Post, Τζαμάλ Κασόγκι.

Ο αντι-τουρκικός συνασπισμός και το EMGF

Σε όλα αυτά, ο Ερντογάν και το ΑΚΡ θα μπορούσαν δίκαια να ισχυριστούν ότι η εξωτερική τους πολιτική ήταν θέση αρχής, η οποία μπορεί να τους είχε αποσπάσει την εχθρότητα των κυβερνήσεων στην περιοχή, αλλά απλώς ενίσχυσε το κύρος τους στους λαούς τους. Με αυτόν τον τρόπο, ο Ερντογάν υπογράμμισε την ανεξαρτησία της Τουρκίας από τη στρατηγική τάξη πραγμάτων υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, της οποίας τα πιο εξέχοντα μέλη -Τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ), η Σαουδική Αραβία, η Αίγυπτος και το Ισραήλ- βρίσκονταν στην άλλη πλευρά των συγκρούσεων και των αντιπαραθέσεων της περιοχής. Παρά την επιδείνωση των σχέσεων της Άγκυρας με ορισμένες από τις πιο σημαντικές χώρες της Μέσης Ανατολής, το εμπόριο παρέμεινε εύρωστο με ορισμένες από αυτές —συμπεριλαμβανομένων, ιδίως, του Ισραήλ και της Αιγύπτου.

Μέχρι το 2021, ωστόσο, τα όρια της προσέγγισης της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή έγιναν σαφή, ακόμη κι αν είχε ενισχύσει το κύρος της χώρας και την αίσθηση της ίδιας της Άγκυρας ότι δικαιωματικά ήταν μια μεσογειακή, Μέση Ανατολή και μουσουλμανική δύναμη.

Ένας συνασπισμός της Αιγύπτου, της Ελλάδας, της Κύπρου, του Ισραήλ, της Γαλλίας, των ΗΑΕ και της Σαουδικής Αραβίας συγκεντρώθηκε για να αντιταχθεί στην άσκηση της τουρκικής εξουσίας. Μέρος αυτής της προσπάθειας αντιστάθμισης ήρθε με τη μορφή του Φόρουμ Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου, ο πυρήνας του οποίου ήταν η Αίγυπτος, η Ελλάδα, η Κύπρος και το Ισραήλ. Από πολλές απόψεις, το φόρουμ ήταν ad hoc πολυμερής συντονισμός ασφάλειας που μεταμφιέστηκε σε οικονομική συνεργασία. Σίγουρα, υπάρχει πολύ φυσικό αέριο προς εκμετάλλευση στην περιοχή και κίνητρα για περιφερειακή συνεργασία για τη διάθεσή του στην αγορά, αλλά ήταν δύσκολο να μην παρατηρήσω τις αεροπορικές δυνάμεις της Σαουδικής Αραβίας, των Εμιράτων, του Ισραήλ και της Ελλάδας να ασκούνται μαζί στον ουρανό της Μεσογείου, ενώ το γαλλικό ναυτικό περιπολούσε ύδατα κοντά στην Κύπρο.

Αλλαγή μετά την νομισματική κρίση

Απομονωμένος και πλαισιωμένος από μια αυτοπροκαλούμενη νομισματική κρίση, ο Ερντογάν κατάφερε μια άλλη αλλαγή στην τουρκική εξωτερική πολιτική - εγκαινιάζοντας την τρέχουσα φάση. Αποφάσισε ότι η διαμάχη με τη Μέση Ανατολή δεν άξιζε πλέον το κόστος και ότι η προσέγγιση με τους Σαουδάραβες, τα Εμιράτα, τους Ισραηλινούς και τους Αιγύπτιους θα μπορούσε να φέρει επενδύσεις από τον Περσικό Κόλπο και καλύτερες σχέσεις με την Ουάσιγκτον.

Ο Ερντογάν μπορεί να άλλαξε πορεία στη Μέση Ανατολή, αλλά παρέμεινε συνεπής στην προσέγγισή του στη Ρωσία, η οποία επίσης προέρχεται από την επιθυμία του να εδραιώσει την ανεξαρτησία της Τουρκίας και να ενισχύσει το κύρος της. Αφού ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν διέταξε τα στρατεύματά του στην Ουκρανία στα τέλη Φεβρουαρίου 2022, ο Ερντογάν είπε όλα τα σωστά σχετικά με την υποστήριξη της ουκρανικής κυριαρχίας και πούλησε σημαντικό στρατιωτικό εξοπλισμό στο Κίεβο, αλλά η Άγκυρα δεν άφησε την ξαφνική επίθεση της Ρωσίας να διαταράξει τις διμερείς σχέσεις με τη Μόσχα.

Αυτό βοήθησε την Τουρκία να διαπραγματευτεί τη Συμφωνία των  Σιτηρών της Μαύρης Θάλασσας μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, καθώς και την προσπάθεια της Άγκυρας να αντιστρέψει την οικονομική ζημιά που προκάλεσαν τα ανορθόδοξα οικονομικά προβλήματα του Ερντογάν. Η Άγκυρα δεν υιοθέτησε ποτέ κυρώσεις της Δύσης στη Μόσχα, επιτρέποντας αντίθετα σε τουρκικές εταιρείες να παρέμβουν και να αντικαταστήσουν τις δυτικές που έφυγαν και να επιτρέψουν σε Ρώσους ολιγάρχες να αποκτήσουν τουρκική κατοικία και να επενδύσουν στη χώρα.

Πίσω στο Βίλνιους

Όλα αυτά μας φέρνουν πίσω στο Βίλνιους. Οι σοβαροί παρατηρητές της Τουρκίας κατάλαβαν ότι θα υπήρχε πολύ δράμα που σχετίζεται με την Τουρκία στη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ. Αυτό συμβαίνει επειδή η σύνοδος κορυφής πρόσφερε μια σημαντική ευκαιρία στον Ερντογάν να συνεχίσει το μακροπρόθεσμο έργο του για την εγκαθίδρυση της τουρκικής ανεξαρτησίας και ισχύος.

Ο Ερντογάν (και η αντιπολίτευση του) δεν θέλουν η Τουρκία να αντιμετωπίζεται απλώς ως πλεονέκτημα ασφαλείας στη νοτιοανατολική πλευρά της Ευρώπης. Εάν ο Ερντογάν μπορούσε να αναστείλει την επέκταση του ΝΑΤΟ για αρκετό καιρό ώστε να αποσπάσει δέσμευση από τον Μπάιντεν να παράσχει στην Τουρκία νέα F-16 καθώς και να πείσει τους ηγέτες της ΕΕ να ανανεώσουν τη συνεργασία με την Τουρκία, η οποία θα μπορούσε ενδεχομένως να οδηγήσει σε μια ενισχυμένη συμφωνία τελωνειακής ένωσης - και στη συνέχεια να χαιρετιστεί Ως πολιτικός, αφού συμφώνησε με την ένταξη της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ, ο Τούρκος ηγέτης θα μπορούσε δίκαια να δηλώσει «η αποστολή ολοκληρώθηκε». Και αυτό ακριβώς έκανε.