Αλήθεια, πολιτική και δημοκρατία

11:30 23/1/2024 - Πηγή: Sigma Live

Οι λέξεις «αλήθεια» και «πολιτική», τις οποίες έχω βάλει δίπλα-δίπλα στον τίτλο, δεν συμβιώνουν ειρηνικά. Στον 21ο αιώνα, η «αλήθεια» και η «πολιτική» έχουν γίνει σχεδόν αντίθετες έννοιες. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η περίοδος που διανύουμε ονομάστηκε περίοδος «μετά-αλήθειας» (post-truth).

Η εμφάνιση αυτής της έννοιας συνδέεται άμεσα με τη δημαγωγία λαϊκιστών πολιτικών, όπως ο Τράμπ, οι οποίοι αποκρύπτουν ή διαστρεβλώνουν την αλήθεια, δίνουν επιφανειακές και εύκολες απαντήσεις σε δύσκολα

ζητήματα, στοχεύουν τα συναισθήματα και εκμεταλλεύονται τους φόβους των ανθρώπων.

Ωστόσο, δεν είναι νέο φαινόμενο οι πολιτικοί να γυρίζουν την πλάτη στην αλήθεια. Η προειδοποίηση ότι οι δημοκρατίες μπορεί να κινδυνεύσουν από δημαγωγούς έχει εκφραστεί ήδη από την Αρχαία Ελλάδα.

Πράγματι, το ψέμα και η οργανωμένη χειραγώγηση είναι διάχυτα στην εποχή μας. Δεν διαστρεβλώνουν μόνο την αλήθεια, αλλά και αποτελούν σοβαρή απειλή για τη δημοκρατική λειτουργία των κοινωνιών μας. Εξάλλου, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα βασίζονται σε οργανωμένα ψέματα. Η παραγωγή ακριβούς πληροφόρησης είναι δυνατή μόνο όταν οι δίαυλοι επικοινωνίας είναι ελεύθεροι, ανεξάρτητοι και ανοικτοί και όταν στη δημόσια σφαίρα λειτουργούν δια-υποκειμενικές διαδικασίες επικοινωνίας που βασίζονται στη συμμετοχή.

Σε μια ομιλία που εκφώνησε λίγους μήνες πριν από το θάνατό της (1975) με αφορμή την 200ή επέτειο της Αμερικανικής Επανάστασης, η Χάννα Άρεντ επέστησε την προσοχή στο γεγονός ότι το δημοκρατικό καθεστώς στην Αμερική μπορεί να μην επιβιώσει μέχρι το 2000. (Λες και ήξερε ότι κάποια μέρα θα εμφανιζόταν ένας Τράμπ.) Ο λόγος αυτής της διαπίστωσης ήταν ότι εισάχθηκε στην αμερικανική πολιτική ζωή το ψέμα και τη χειραγώγηση.

Η Άρεντ ανέφερε δύο συγκεκριμένα παραδείγματα. Τα Pentagon Papers είχαν τεκμηριώσει ότι η αμερικανική κυβέρνηση είχε παραπλανήσει το κοινό σχετικά με τον πόλεμο του Βιετνάμ, και από την άλλη πλευρά, είχε ξεσπάσει το σκάνδαλο «Watergate». Η Άρεντ υποστήριζε ότι ο κόσμος βρισκόταν αντιμέτωπος με μια νέα μορφή ψεύδους και χειραγώγησης, η οποία όχι μόνο θα κλόνιζε τα θεμέλια της αμερικανικής δημοκρατίας, αλλά θα προκαλούσε μεγάλη ζημιά και στην ίδια την πολιτική.

Στο δοκίμιό της με τίτλο «Αλήθεια και πολιτική» το 1967, υποστήριζε ότι η πολιτική που βασίζεται στο ψέμα θα έθετε τελικά τέλος στη λειτουργία της ίδιας της πολιτικής. Διότι, σύμφωνα με την Άρεντ, η πολιτική έχει νόημα εφόσον βασίζεται στη δημόσια διαβούλευση σε ένα ελεύθερο περιβάλλον, χωρίς διαστρέβλωση των γεγονότων. Αυτό ακριβώς, που δεν γίνεται σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπου η αλήθεια αντικαθίσταται από το ψέμα και το δίκαιο από την αδικία. Δυναμιτίζεται η βάση της πολιτικής, διότι οι πολίτες δεν είναι πλέον σε θέση να κρίνουν σωστά και να ενεργούν αναλόγως.

Για παράδειγμα, ένας επιθετικός πόλεμος παρουσιάζεται ως αμυντικός. Σήμερα βλέπουμε την προσπάθεια του Νετανιάχου να παρουσιάσει την επίθεσή του στη Γάζα ως «άμυνα». Με αυτό τον τρόπο, δεν αποκρύβει μόνο την αλήθεια, αλλά βάσει σε κίνδυνο και το μέλλον της ισραηλινής δημοκρατίας. Ένα άλλο γνωστό παράδειγμα είναι ο πόλεμος στο Ιράκ. Ο Μπους και ο Μπλερ διεξήγαγαν έναν τρομακτικό πόλεμο διαδίδοντας το ψέμα ότι ο Σαντάμ Χουσεΐν διέθετε όπλα μαζικής καταστροφής.

Τι έκαναν ο Τύπος και ο επιστημονικός κόσμος μπροστά σε αυτά τα ψέματα; Οι περισσότεροι από αυτούς σιώπησαν...

Δυστυχώς, ο Τύπος και οι επιστήμονες συμμετέχουν επίσης στα ψέματα και τη χειραγώγηση που παράγουν οι πολιτικές ελίτ, επειδή συνήθως προτιμούν να υπηρετούν την εξουσία ή το ατομικό όφελος σε βάρος της επαγγελματικής ηθικής.

Η δύναμη του Τύπου να καθορίσει πολιτική φάνηκε πιο καθαρά στην περίπτωση του Μπερλουσκόνι. Ο Μπερλουσκόνι, ο οποίος κατείχε μερικά τηλεοπτικά κανάλια, τροφοδότησε την ιταλική κοινωνία με ψέματα και χειραγώγηση και τελικά έφερε τον εαυτό του στην εξουσία.

Μια άλλη εξέλιξη που διαπλέκει την πολιτική με το ψέμα είναι το γεγονός ότι οι επικοινωνιολόγοι, δηλαδή οι δημιουργοί εικόνων, έχουν γίνει μέρος της πολιτικής ζωής. Οι πολιτικοί και τα πολιτικά κόμματα διαθέτουν πλέον τμήματα «δημοσίων σχέσεων» όπως οι εταιρείες. Εν ολίγοις, δυστυχώς γίνεται όλο και πιο δύσκολο να διαμορφώνει κανείς απόψεις με βάση ακριβείς πληροφορίες και πραγματικά γεγονότα και να διαμορφώνει πολιτική βούληση ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ γεγονότων και απόψεων.

Αυτός είναι και ένας λόγος για την ανάπτυξη της ακραίας και λαϊκιστικής Δεξιάς, η οποία αποτελεί απειλή για τη δημοκρατία...