Ο ήρωας Κυριάκος Μάτσης και οι αρχαίοι φιλόσοφοι

09:04 19/11/2020 - Πηγή: Sigma Live

Ως νεαρός μαθητής του Ελληνικού Γυμνασίου Αμμοχώστου (1943-1945), αλλά και αργότερα ως φοιτητής της Γεωπονικής Σχολής στη Θεσσαλονίκη (1946–1952), ο Κυριάκος Μάτσης διατηρούσε προσωπικό ημερολόγιο. Σε αυτό κατέγραφε τους στοχασμούς του ανήσυχου ανθρώπου, πάντοτε με την εμβρίθεια που διέκρινε τον εξεταστικό του χαρακτήρα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που καθόλα τα χρόνια της μαθητικής και φοιτητικής του

πορείας, ο ίδιος εξεταστικός χαρακτήρας, τον οδήγησε να ξεχωρίσει  μέσα από την υψηλή «τέχνη» του γραπτού και προφορικού λόγου με ή χωρίς ακροατήριο, τον σεβασμό απέναντι στα ιερά και τα θεία, τον ζήλο που έτρεφε για ανθρωπιστικές αρχές,  το απροσποίητο πάθος και κατ’ επέκταση την πολυδιάστατη πολιτική του δράση. 

Η μελέτη ορισμένων και μόνο χειρόγραφων ημερολογιακών καταχωρίσεων του Κυριάκου Μάτση, όπου παράλληλα με τις δικές του σκέψεις παρατίθενται ως σωρεία αποφθεγματικών αναφορών στα έργα ή τα κείμενα Ελλήνων και ξένων διανοούμενων, παραπέμπει στις ερμηνευτικές, αναλυτικές, οργανωτικές, διοικητικές και σαφώς τις ηγετικές ικανότητες που αναμφίβολα διέθετε και τις οποίες φρόντισε να καλλιεργήσει με αδέκαστο γνώμονα το γενικό καλό. Επιπλέον, μέσα από τις σημειώσεις του, συνειδησιακά καταδεικνύεται το ολοκληρωμένο πρόσωπο με πνευματική ωριμότητα που άφησε ως υποδειγματικό πρότυπο ήθους για τις μεταγενέστερες γενιές και ειδικότερα τους νέους ανθρώπους, λες και προγνώριζε ή συναισθανόταν πως με τη λήξη του Αγώνα της ΕΟΚΑ το 1959, η Κύπρος αντί να λυτρωθεί, εντέλει θα οδηγείτο σε άλλες γεωπολιτικές περιπέτειες, όπου μόλις 96 χρόνια μετά την παραίτηση από τα κυριαρχικά της δικαιώματα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία φορώντας ένα δήθεν εκσυγχρονισμένο προσωπείο, έβρισκε τις κατάλληλες προφάσεις για να ανακαταλάβει, έστω μέρος του νησιού.

Ό,τι περισώθηκε από τον γραπτό και γεμάτο ουσίας λόγο του υπό μορφή προσωπικών φιλοσοφικών διατυπώσεων και μάλιστα χωρίς καθόλου περιστροφές, όσον αφορά τα βιώματα, τα λάθη, τις σκέψεις, τα συναισθήματά ή ακόμη και τα ερωτήματα και προβληματισμούς που έθετε για τον ίδιο και το σύνολο, φανερώνουν την -χωρίς υπερβολή- εγκυκλοπαιδική γνωσιολογική του κατάρτιση. Τούτο, καθότι μελετούσε συστηματικά τα κλασικά και σύγχρονα έργα όπως εκείνα του Θουκυδίδη, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Κομφούκιου, του Σοπενχάουερ, του Νίτσε, του Μαρξ, του Ντοστογιέφσκι, αλλά και την ποίηση του Παλαμά, του Κάλβου, του Σολωμού και του Καβάφη.

Αφ’ ετέρου, η ζωντάνια στο γραφολογικό ύφος, το μέγεθος των γραμμάτων, η καθαρότητα των γραμμών και ιδιαίτερα αυτή καθαυτή η υπογραφή του ήρωα, προσδιορίζουν αρκετά από τα προσωπικά του γνωρίσματα όπως την εξωστρέφεια, την αυτοπειθαρχία, τη λιτότητα, τη λογική, την αίσθηση «φιλοδοξίας», την αισιοδοξία, τη δημιουργικότητα, την ενεργητικότητα, την ανιδιοτέλεια, την ανεξαρτησία. Μέσα από την μελέτη των χειρόγραφων αυτών κειμένων, καλλιεργείται η φαντασία του κάθε αναγνώστη.

 
Σε ένα από τα πολλά τετράδιά του, το τετράδιο της Χημείας (1946-47), όπως η υποφαινόμενη το αποκαλεί, αποτελούμενο από 114 χειρόγραφες σελίδες, ο πρωτοετής φοιτητής Κυριάκος Μάτσης χώριζε το ένα κεφάλαιο από το άλλο με λόγια φιλοσόφων, υπογραμμίζοντας μάλιστα στις πλείστες των περιπτώσεων, αυτούσια τα λόγια τους με κόκκινο μελάνι. Καταγράφει θεωρίες και νόμους της χημείας, αναλύει την μάζα, το μοριακό και ατομικό βάρος, τις χημικές ενώσεις, το περιοδικό σύστημα, τη δίοδο του ηλεκτρικού ρεύματος, τη δίοδο των ακτινών μέσα από λεπτές πλάκες, τα ραδιενεργά σώματα, την ύλη και την ενέργεια. Σύγκρινε την ατομικότητα από το σθένος, διαχώριζε τις λέξεις: οξέα, βάσεις, άλατα. Υπογράμμιζε ποια κατάσταση θεωρείτο κολλοειδές σύμφωνα με διάφορους αναλυτές και έβγαζε τα δικά του χρήσιμα συμπεράσματα.

Ας επανέλθουμε όμως στο θέμα του διαχωρισμού των κεφαλαίων του συγκεκριμένου τετραδίου που ο Κυριάκος Μάτσης κατέγραφε καθόλη τη διάρκεια των παραδόσεων του Καθηγητή της Φυσικομαθηματικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κ. Καβασιάδου. Η πρώτη σελίδα του τετραδίου αρχίζει με το πιο κάτω:

«Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει», δηλαδή «ό¬λοι οι άν¬θρω¬ποι έχουν από τη φύ¬ση τους επιθυμία για τη γνώ¬ση». Με αυτή τη φράση αρχίζει ο Αριστοτέλης  το βιβλίο Α΄«Των Μετά τα Φυσικά», θεωρώντας ότι οι άνθρωποι ανεξαιρέτως, έχουν έμφυτη την κλίση για μάθηση. 

Δεν αποτελεί καθόλου μυστικό πως ο Κυριάκος Μάτσης, προφανώς θαύμαζε την αριστοτελική οπτική. Ήταν φιλοσοφικό πρότυπο, προσωπική στάση ζωής, για τον τότε νεαρό φοιτητή που προσδοκά κι επιδιώκει να υλοποιήσει στην πράξη την επιστημονική σκέψη του αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου, να τη μετουσιώσει σε υπόβαθρο πολιτισμού. Κατά συνέπεια, δεν μπορούσε παρά να διαμορφώσει ανάλογο χαρακτήρα που να αντανακλάται στις νοοτροπίες και συμπεριφορές του, προσδιορίζοντας την πάντοτε στοχαστική του φυσιογνωμία για το μετέπειτα. Η αυθεντική του φιλομάθεια, λειτουργούσε ως τροχός όπου ακόνιζε συνεχώς το σκεπτόμενο του πνεύμα, σε αναζήτηση της αλήθειας. Ωστόσο για εκείνον, η γνώση δεν σήμαινε απολύτως τίποτε, εάν δεν απόληγε στην ηθική ολοκλήρωση των ανθρώπων, στην καλώς νοούμενη ευδαιμονία του κοινωνικού συνόλου, που συνεπάγεται την υλική και άυλη καρποφορία.

Η συνειδητή επιλογή του νεαρού Κυριάκου Μάτση με το σπινθηροβόλο βλέμμα και την αλύγιστη θέληση, φαίνεται να ταίριαζε καθωσπρέπει με την αντισυμβατική διδασκαλία του Αριστοτέλη, όπου μαθήτευσε μελετώντας. Όταν γράφει στο χαρτί, συχνά μοιάζει τόσο απορροφημένος -σχεδόν αφηρημένα- στα υψηλά νοήματα της φιλοσοφίας που τόσο ειλικρινά αγάπησε. Θαρρείς ακόμη κι εκεί πασχίζει να μεταδώσει παντού και σε όλους ετούτη την πολύτιμη γνώση, έχοντας ως κεντρικό άξονα της «οικουμενικής πραγματείας» του, κάθε λογής ζητήματα της εποχής του, τοπικά και παγκόσμια.

Γράφει εν συνεχεία ο Κυριάκος Μάτσης:

«Εκ των ωραιοτέρων και θεμελιωδεστέρων εννοιών οίτινες συνδέονται με τα διάφορα φαινόμενα άτινα λαμβάνουν χώραν εις την φύσιν είναι και αι του χώρου, του χρόνου, της μάζης της δυνάμεως, της ύλης και της ενέργειας.

ΧΩΡΟΣ: Είναι η έννοια εκείνη ήτις μας δίδει την έννοιαν της πολλαπλότητας και της κινήσεως. Τον προσδιορίζωμεν με τρεις διαστάσεις: το μήκος, το πλάτος και το ύψος.

ΧΡΟΝΟΣ: Είναι υποκειμένη αντίληψης εξαρτώμενη από την ψυχολογικήν κατάστασιν ενός εκάστου. Αντικειμενικώς τον αντιλαμβανόμεθα δια της αλληλοδιαδοχής των γεγονότων ως π.χ. την ημέραν και την νύκταν. Είναι εντελώς αδύνατον να φαντασθώμεν γεγονός μη λαμβάνων χώραν εντός της έννοιας του χρόνου, όπως είναι αδύνατον να (φαντασθώμεν) αντιληφθώμεν αντικείμενον μη κατέχων θέσιν εις τον χώρον.

Ο χρόνος μετράται εις δευτερόπλεπτα ήτοι 1/86.400 της μέσης αστρικής ημέρας. Τόσον η έννοια του χρόνου όσο και η του χώρου είναι σχετικαί ως παρατήρησεν και διετύπωσεν εις την περίφημον θεωρίαν της σχετικότητας ο μέγας Γερμανοεβραίος σοφός του αιώνος μας, Einstein.

Και όμως το υπέροχον πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας προ 2.500 χρόνια ετών δια του στόματος του Επίκουρου ανέπτυξε αυτό.

ΜΑΖΑ. Το σώμα διακρίνεται από δυο ιδιότητες. Την έκτασιν και την αδράνειαν.

Έκτασις εννοούμεν την υπό του σώματος κατάληψην χώρου εντός εις το διάστημα και αδράνειαν την αδυνατότητα του σώματος να μεταβάλη την κατάστασιν ηρεμίας ή κινήσεως εν η ευρίσκεται εις δεδομένη στιγμή άνευ μεσολαβήσεως δυνάμεως τινός».

Στις μετέπειτα σελίδες του τετραδίου, ο Κυριάκος Μάτσης αναφέρεται στους προσωκρατικούς φιλοσόφους, αυτούς που επιχείρησαν  να απαντήσουν στο ζήτημα της αρχής του κόσμου και το ζήτημα της δομής ή μορφής του κόσμου.

Ο Εμπεδοκλής πίστευε ότι στον κόσμο συνυπάρχουν τέσσερα στοιχεία: η φωτιά, το νερό, η γη και ο αέρας, τα οποία ονομάζονται «ριζώματα». Η γέννηση και η φθορά προκύπτουν από την ανάμειξη και την εναλλαγή των ριζωμάτων. Η ανάμειξή τους οφείλεται σε δύο κοσμικές δυνάμεις: τη φιλότητα και το νείκος (έρως και έρις), αυτές που αποφασίζουν για τον τρόπο και το χρόνο της ανάμειξης. Όταν επικρατεί η φιλότητα, υπάρχει αρμονία στη φύση. Όταν επικρατεί το νείκος, υπάρχει δυσαρμονία. Έλξη και διαίρεση συναντιούνται στην καρδιά του δράματος που διέπει τον κόσμο: στοιχεία, όντα και όλα τα πράγματα άλλοτε ενώνονται από τη φιλότητα και άλλοτε χωρίζονται από το νείκος.

Σειρά στο τετράδιο παίρνει ο Παρμενίδης, η βασική θέση του οποίου ήταν ότι η πραγματικότητα ταυτίζεται με τη σκέψη, πως δηλαδή είναι ένα και το αυτό με εκείνο που υπάρχει. Σύμφωνα με τη θέση του συνεπάγεται πως: α) ο αισθητός κόσμος είναι αεικίνητος και επομένως οι ανθρώπινες αισθήσεις είναι αναξιόπιστες καθότι μας απατούν και β) ότι ο αισθητός κόσμος δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο έγκυρης γνώσης (ως διαρκώς μεταβαλλόμενος) και δεν μπορούμε να αναζητήσουμε σταθερό σημείο αναφοράς στις αισθήσεις. Τουτέστιν, το σταθερό σημείο αναφοράς βρίσκεται εντός του νου μας, στις έννοιες που έχουμε μέσα στο μυαλό μας για τα αισθητά πράγματα και οι οποίες παραμένουν αναλλοίωτες.

Βασική έννοια της φιλοσοφίας του Ηράκλειτου ήταν ο πόλεμος, που είναι η γενεσιουργός και κυρίαρχη δύναμη όλων των πραγμάτων. Εκφράζει  την αέναη κίνηση και μεταβολή όλων των πραγμάτων του κόσμου. Τίποτα στο σύμπαν δε μένει αμετάβλητο («Τα πάντα ρει», «δεν μπορείς να μπεις δυο φορές στο ίδιο ποτάμι», «κάθε μέρα είναι ένας καινούριος ήλιος»). Ο κόσμος προέρχεται από το αρχέγονο πυρ και τείνει να καταλήξει πάλι σ’ αυτό, ακολουθώντας μια κυκλική πορεία που υπαγορεύεται από τον λόγο, την ειμαρμένη ή τη δίκη.

Στα επόμενα φύλλα, ο Κύπριος φοιτητής της Γεωπονίας, αναφέρεται στον Δημόκριτο, τον τελευταίο μεγάλο κοσμολόγο στη μακρά σειρά των προσωκρατικών φυσικών φιλοσόφων ή φυσιολόγων, όπως τους αποκαλούσε ο Αριστοτέλης. Στο έργο του συμπυκνώνει όλη την προσπάθεια των προδρόμων του να ορίσουν το «Είναι του κόσμου και το νόημα του όντος». Δεν τον απασχόλησε μόνο το κοσμολογικό πρόβλημα, αλλά τον ενδιέφερε όλη η κατακτημένη ως τότε ανθρώπινη γνώση, στο σύνολό της. Δηλαδή το ερώτημα ως προς το τι είναι ο κόσμος, το ον και η ουσία.  Δεν υπάρχει γένεση και φθορά, αλλά μόνο «η ανάμειξη και εναλλαγή των αναμειχθέντων στοιχείων» της φύσης που οι αρχαίοι Έλληνες τα καλούσαν ως πυρ, ύδωρ, αήρ και γη.

Παρακάτω, επιχειρεί να συγκεράσει τη θεωρία του Ηράκλειτου ότι ο κόσμος βρίσκεται κάτω από τη διαδικασία μιας ακατάπαυστης αλλαγής και τη θεωρία του Παρμενίδη ότι πέρα από τον μεταβαλλόμενο κόσμο, υπάρχει μια σταθερότητα που την εξασφαλίζει η νόησή μας.

Επισημαίνει ο Κυριάκος Μάτσης:

«… Από του 7ου και 8ου αιώνος π.Χ. ήρχισαν να αναπτύσσονται θεωρίαι περί των διαφόρων ζητημάτων και έχομεν τον Θαλήν όστις εθεώρησε το Η₂Ο ως το πρωταρχικόν στοιχείον του σχηματισμού του φλοιού της γης. Ο Ηράκλειτος και ο Δημόκριτος έκαμαν επί της ύλης μελέτας και διέγνωσαν την κίνησην αυτής.  Επίσης υποψιάσθησαν ότι η ύλη έκαστου σώματος δεν δύνανται να είναι τι το αυτοτελές και ιδιαίτερον και υπέθεσαν ότι θα υπάρχει συνέχεια της μεταξύ αυτής· διατύπωσαν ούτω τη θεωρίαν των ριζωμάτων, δηλ. των στοιχείων τρόπον τινά.

Ο Δημόκριτος πρώτος υπέθεσε ότι η ύλη δεν δύναται να τέμνεται επ’ άπειρον, αλλά σταματά εις έν σημείον· πάσα περαιτέρω τμήσις είναι αδύνατος. (Ατομική Θεωρία). Ο ίδιος δε πρώτος διέγνωσε την αφθαρσίαν της ύλης και χιλιάδας έτη προ του Lavoisier διατύπωσεν το περίφημον «μηδέν ή εκ του μη όντος γίγνεσθαι· μηδέν εις το μη όν φθείρεσθαι». Προηγουμένως δε ο Παρμενίδης διετύπωσε το αυτό· επίσης εις τον Δημόκριτον οφείλεται η εύρεση του φαινομένου της ισομετρίας. Εις τα αξιοθαύμαστα δε αυτά πειράματα κατέληξαν οι Αρχαίοι μόνον δια του πνεύματος και άνευ μηδενός πειράματος».

Ο Κυριάκος Μάτσης ήταν άνθρωπος γειωμένος. Στη Σχολή της Γεωπονίας αντιμετώπιζε τη φοίτηση εμβαθύνοντας στη μελέτη. Στη ζωή του συναισθηματικά ρύθμιζε τις σχέσεις σε σχέση με τους γύρω του. Την ίδια στιγμή ήταν άτομο μοναχικό, με έντονες υπαρξιακές ανησυχίες, αλλά ποτέ μόνος. Οι υπαρξιακοί και άλλοι μελετημένοι αναστοχασμοί του, τον κατεύθυναν σε μια οικουμενική συνείδηση ως άνθρωπο, αλλά μακριά από την «πολλή συνάφεια του κόσμου».  Ένιωθε την ένωση με το πνεύμα, μέσα του κυριαρχούσε το «φως». Σ’ αυτό ακριβώς το τετράδιο είχε δώσει μια εντελώς ιδιόμορφη δομή, δείχνοντας ότι δεν είχε την ανάγκη να εξαναγκάσει αυτό το «φως» να εμφανιστεί. Ακόμα και στο μάθημα της Χημείας έβρισκε τρόπο να φιλοσοφεί. Η Χημεία μια από τις πιο σύγχρονες επιστήμες δημιουργεί τα νέα δεδομένα. Ενδέχεται από τότε να αντιλαμβανόταν, όντας στην τέχνη της γεωπονίας, ότι το μάθημα της χημείας θα τον οδηγούσε σε πιο φιλοσοφημένο χαρακτήρα.

Στο Εργαστήριο της Γεωργικής Χημείας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης μαζί με τον συμφοιτητή του Μενέλαο Στογιάννη

Περαιτέρω, μέσω της Χημείας με βαθιά επίγνωση επιφυλασσόταν ακόμη και για την εφαρμογή της Γεωπονίας στους αγρούς, μεταφέροντας εκείνη τη φιλοσοφημένη πρακτική, πως οι καρποί τους οποίους θα καλλιεργούσε δεν θα ήταν παρά αποτέλεσμα γνησιότητας και αλήθειας, χωρίς καθόλου "πρόσθετα". Κατάφερε να φέρει σε πλήρη ταύτιση την επιστημονική γνώση με τη φιλοσοφία.

Συνεπώς, ο τρόπος που «γυμνάζει πνευματικά» παράλληλα με το μάθημα της Χημείας τον εαυτό του, η βύθιση στην «διανοουμενίστικη» περισυλλογή και σκέψεις, τον βοηθούσαν να στοχάζεται νοερά πιο καθαρά, να ενατενίζει μακριά σε άλλους ορίζοντες, πέραν από το χρόνο και τον χώρο όπου φυσικά βρισκόταν. Μέσα στο εσώτερο του «είναι», βλέπεις μια θαυμάσια ομορφιά που σε πείθει για τη συνειδητή απόφαση, το αναπόφευκτο και ηρωικό «πεπρωμένο» που τον ανέμενε σχεδόν μια δεκαετία αργότερα.

Γράφει άλλωστε ο φοιτητής Μάτσης:

«Πάνω στα φτωχικά των εργαστήρια οι Αλχημισταί φαντασιώδεις ονειροπόλοι, εχάλκευαν μια ουτοπία. Μέσα όμως απ’ αυτή ξεπήγασε η πιο μεγάλη επιστήμη. Η Χημεία. Μέσα από την προσκαιρότητα η αιωνιότης, μέσα από την ουτοπία η αλήθεια. Γιατί η Χημεία είναι η μεγαλύτερη αλήθεια προς την οποίαν ο κόσμος αντικρύζει με πεποίθηση δια το μέλλον».

Η πρόοδος την οποία επιζητούσε ο Κυριάκος Μάτσης δεν ήταν ατομική, αλλά αφορούσε την ιδιαίτερη και ευρύτερη πατρίδα του, τις πολιτισμικές καταβολές του ελληνισμού, ενώ εκτείνονταν εξίσου και για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Γι’ αυτό ακόμα και πριν κλείσει το τελευταίο φύλλο του συνταρακτικού αυτού ντοκουμέντου, γράφει: “Slowly but steadily, humanity goes to progress”. Δηλαδή, «Αργά αλλά σταθερά, η ανθρωπότητα οδηγείται προς την πρόοδο».

Αυτό που έκαμε τον Κυριάκο Μάτση να διαφέρει δεν ήταν μόνο η μεθοδικότητα στον τρόπο μελέτης των μαθημάτων του, αλλά ξεχώριζε από το ήθος και τον χαρακτήρα του. Για παράδειγμα, μπορεί να έζησε στην Ελλάδα την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου, αλλά δεν τυφλώθηκε από τη μισαλλοδοξία και το φανατισμό της εποχής. Πέθανε μαρτυρικά, αλλά τα διδάγματα της ζωής του παραμένουν ακόμα ζωντανά. Απέδειξε πως ο καθένας πρέπει να έχει ιδανικά στη ζωή του, να παλεύει γι’ αυτά και να μην υποτάσσεται σε ό,τι και αν του προσφέρουν ως αντάλλαγμα, αλλά να παραμένει πιστός και αμετακίνητος σε αρχές και αξίες, ει δυνατόν και ηρωικά. Μας δίδαξε το μεγαλείο της ψυχής και του ορθολογισμού του, καθώς ποτέ δεν κατάφερε το μίσος να κερδίσει τη λογική.

Αγαπούσε την Ελλάδα και την Κύπρο, αλλά κυρίως αγαπούσε τους ανθρώπους. Αγαπούσε τον καθένα που πότιζε με τον ιδρώτα του τη γη που πατούσε, κι ως γνήσιος πατριώτης θυσιάστηκε γι’ αυτή. Ταυτίστηκε μαζί της αναδεικνύοντας την παντοτινή και βέβαιη υπόστασή της, παραπέμποντας στον στίχο του Βασίλη Μιχαηλίδη πως: «Το νύν, ανταν να τρώ΄την γην, τρώει την γην θαρκέται, μα πάντα τζιείνον τρώεται τζιαι τζιείνον καταλιέται».

Σαν σήμερα, στις 19 Νοεμβρίου του 1958, πολεμώντας την βρετανική αποικιοκρατία και αρνούμενος να παραδοθεί, ο Κυριάκος Μάτσης θυσιάστηκε στο κρησφύγετό του στο Δίκωμο για την Ελευθερία, βροντοφωνάζοντας «Αν θα βγω, θα βγω πυροβολώντας». Λίγες ώρες αργότερα, η γαλανόλευκη κυμάτιζε μεσίστια στον νωπό του τάφο. Επέλεξε να γίνει ολοκαύτωμα για να αναπνέουμε εμείς σήμερα ελεύθερο αέρα. Πόσο όμως εκτιμήσαμε αυτή τη θυσία; Σε αυτούς τους παράξενους καιρούς, γεννιέται αβίαστα το -ρητορικό ίσως- ερώτημα, πόσο μας αξίζει αλήθεια συλλογικά ή ατομικά το μέγεθος της ηρωικής θυσίας, ενός τέτοιου ανθρώπου;

Υποψήφια Διδάκτωρ

Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας,

Πανεπιστήμιο Κύπρου