Τα πραξικοπήματα στην ιστορία της Τουρκίας από το 1960

15:57 16/7/2016 - Πηγή: Sigma Live

Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 2016 κατά του Ταγίπ Ερντογαν θα μείνει στην ιστορία ως αποτυχημένο, ενώ πρόκειται για το πέμπτο κατά σειρά που γίνεται από το 1960.

Το πραξικόπημα της 27ης Μαΐου 1960, ήταν το πρώτο πραξικόπημα στην Τουρκία. Οργανώθηκε από μία ομάδα 37 νεαρών Τούρκων αξιωματικών, εναντίον της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης του Δημοκρατικού Κόμματος.

Το πραξικόπημα έλαβε χώρα μέσα σε ένα

άκρως τεταμένο πολιτικό κλίμα, στο οποίο συνετέλεσε και μία παρατεταμένη οικονομική κρίση. Ο αυταρχισμός και η διαφθορά της κυβέρνησης Αντνάν Μεντερές επέτειναν το αδιέξοδο.

Η πολιτική ένταση άρχισε να κορυφώνεται από το Μάρτιο του 1960. Στρατιωτικές μονάδες διατάχθηκαν να παρεμποδίσουν περιοδεία του αρχηγού της κεμαλικής αντιπολίτευσης, Ισμέτ Ινονού, παλαιού συμπολεμιστή του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ.

Στις 17 Απριλίου το κυβερνών Δημοκρατικό Κόμμα κατέθεσε στην εθνοσυνέλευση πρόταση σύστασης εξεταστικής επιτροπής με αντικείμενο τη διεξαγωγή έρευνας επειδή δήθεν η αντιπολίτευση εξόπλιζε τους οπαδούς της για να καταλάβει την εξουσία δια της βίας. Η επιτροπή αυτή όχι μόνο συγκροτήθηκε από βουλευτές του κόμματος του Μεντερές, αλλά επιπλέον αποφάσισε αυθημερόν την απαγόρευση κάθε πολιτικής δραστηριότητας όσο διαρκούσε το έργο της, καθώς και την απαγόρευση δημοσίευσης οποιασδήποτε πληροφορίας για τις εργασίες της, ακόμη και για όσα διημείφθησαν εκείνη την ημέρα στο κοινοβούλιο.

Στις 27 Απριλίου ξέσπασαν στην Κωνσταντινούπολη μεγάλες φοιτητικές διαδηλώσεις κατά της επιτροπής αυτής. Δέκα χιλιάδες φοιτητές, κρατώντας πορτρέτα του Ατατούρκ, απαίτησαν την παραίτηση του Μεντερές. Η αστυνομία άνοιξε πυρ κατά του πλήθους. Δύο νεκροί, τριάντα ένας τραυματίες και χίλιοι περίπου συλληφθέντες ήταν ο επίσημος απολογισμός. Η κυβέρνηση κήρυξε στρατιωτικό νόμο και επέβαλε απαγόρευση της κυκλοφορίας στην Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα, ενώ απαγόρευσε στον Τύπο να αναφερθεί στις διαδηλώσεις, που όμως επαναλήφθηκαν στις 29 Απριλίου. Ο στρατός αυτή τη φορά πυροβόλησε κατά των διαδηλωτών στην Άγκυρα. Τρεις νεκροί και εκατό τραυματίες ο απολογισμός στις νέες ταραχές.

Οι διαδηλώσεις συνεχίστηκαν και στις 3 Μαΐου η κυβέρνηση έδωσε υποχρεωτική δίμηνη άδεια στον αρχηγό Στρατού Τζεμάλ Γκιουρσέλ. Στις 21 Μαΐου εκατοντάδες μαθητές της Στρατιωτικής Ακαδημίας της Άγκυρας, ένστολοι και με επικεφαλής τον διοικητή τους, πήραν μέρος σε αντικυβερνητική διαδήλωση που έγινε στην τουρκική πρωτεύουσα, επευφημούμενοι από το πλήθος.

Το πραξικόπημα και η σύλληψη του Μεντερές

Στις 25 Μαΐου οι βουλευτές συμπλέχθηκαν στο Κοινοβούλιο και η κυβέρνηση πέτυχε την προσωρινή αναστολή των εργασιών του. Δύο μέρες αργότερα, οι ένοπλες δυνάμεις κατέλαβαν την εξουσία, συναντώντας ελάχιστη αντίσταση από ορισμένες μονάδες της Αστυνομίας και τη φρουρά του προεδρικού μεγάρου.

Στις 7 π.μ. της 27ης Μαΐου του 1960 ο ραδιοσταθμός της Άγκυρας διέκοψε το πρόγραμμά του για να μεταδώσει διάγγελμα προς τον τουρκικό λαό:
Αξιότιμοι συμπατριώτες! Εξαιτίας της κρίσης, στην οποία έχει περιέλθει η Δημοκρατία μας, λαμβάνοντας υπόψη τα πρόσφατα θλιβερά γεγονότα και με στόχο την αποτροπή εμφύλιου σπαραγμού, οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της χώρας. Οι ένοπλες δυνάμεις θα προχωρήσουν στη διενέργεια τίμιων και ελεύθερων εκλογών υπό την επίβλεψη και τη διαιτησία υπερκομματικής διοίκησης και θα παραδώσουν τη διακυβέρνηση σε οποιοδήποτε κόμμα κερδίσει αυτές τις εκλογές...

Λίγες ώρες αργότερα οι πραξικοπηματίες στρατιωτικοί συνέλαβαν τον πρωθυπουργό Αντνάν Μεντερές, ο οποίος πραγματοποιούσε περιοδεία στην κεντρική Τουρκία. Τη διακυβέρνηση ανέλαβε 37μελής χούντα, η οποία αμέσως συγκρότησε επιτροπή κατάρτισης νέου Συντάγματος, με πρόεδρο τον πρύτανη του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης, Σιντίκ Σαμί Ονάρ. Οι εργασίες της επιτροπής αυτής κατέληξαν μετά ένα χρόνο στο δημοκρατικότερο Σύνταγμα που είχε ποτέ η Τουρκία, κατοχυρώνοντας την ελευθερία της συνδικαλιστικής δράσης, του Τύπου και των πολιτικών δραστηριοτήτων.

Την επομένη του πραξικοπήματος ο στρατηγός Γκιουρσέλ ανέλαβε την ηγεσία του στρατιωτικού καθεστώτος ως πρόεδρος της Δημοκρατίας, πρωθυπουργός, υπουργός Άμυνας και αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων. Το νέο καθεστώς επιχείρησε αμέσως καθησυχασμό της Δύσης, διευκρινίζοντας ότι προτίθεται να τιμήσει στο ακέραιο όλες τις διεθνείς δεσμεύσεις που είχαν αναλάβει οι προηγούμενες κυβερνήσεις, συμπεριλαμβανομένων της συμμετοχής της χώρας στο ΝΑΤΟ και το μεσανατολικό αντίστοιχό του CENTO, αλλά και των συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου για την Κύπρο.

Στην Άγκυρα έσπευσε άλλωστε αμέσως τουρκοκυπριακή αντιπροσωπεία υπό τον Φαζίλ Κιουτσούκ, η οποία ανακοίνωσε μετά από συνάντηση με τον Γκιουρσέλ ότι "συντάσσεται πλήρως με την επανάσταση". Η δικτατορία αναγνωρίστηκε εντός ολίγων ημερών από το σύνολο σχεδόν της διεθνούς κοινότητας, αρχής γενομένης από τη Μεγάλη Βρετανία και τις Η.Π.Α. στις 30 Μαΐου, την Ε.Σ.Σ.Δ. και την Ελλάδα στις 31 Μαΐου και άλλες 31 χώρες μέχρι τις 3 Ιουνίου.
Οι διώξεις

Αν και αρχικά ο Γκιουρσέλ είχε δηλώσει ότι δεν θα ασκούνταν διώξεις κατά των ανατραπέντων, πριν από την παράδοση της εξουσίας στους πολιτικούς, στις 31 Μαΐου, η απόφαση αναθεωρήθηκε. Ανακοινώθηκε η σύσταση επιτροπής διερεύνησης των "παράτυπων δραστηριοτήτων" της "κυβερνήσεως Μεντερές" και, την επομένη, συνελήφθησαν 403 εκ των 406 βουλευτών του Δημοκρατικού Κόμματος. Ο Γκιουρσέλ κατηγόρησε μάλιστα δημοσίως τους Μεντερές και Τζελάλ Μπαγιάρ ότι σχεδίαζαν τη σφαγή και των 1.500 ευέλπιδων της Ακαδημίας της Άγκυρας.

Στις 14 Οκτωβρίου άρχισε στη Νήσο των σκύλων στη Θάλασσα του Μαρμαρά η δίκη του Μεντερές, του τέως προέδρου της Δημοκρατίας Μπαγιάρ, και σχεδόν εξακοσίων άλλων βουλευτών, υπουργών, στελεχών και οπαδών του Δημοκρατικού κόμματος.

Η δίκη αυτή διήρκησε έναν περίπου χρόνο και κατέληξε στην εκτέλεση του Μεντερές, το Σεπτέμβριο του 1961. Πέραν του πρωθυπουργού, μεταξύ των καταδικασθέντων σε θάνατο περιλαμβάνονταν ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Τζελάλ Μπαγιάρ, ο υπουργός Εξωτερικών Φατίν Ζορλού, ο υπουργός Οικονομικών Χασάν Πολατκάν, ο πρόεδρος και ο αντιπρόεδρος της Εθνοσυνέλευσης Ρεφίκ Κοραλτάν και Κιράζογλου, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Εμίν Καλαφάτ, ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του κόμματος του Μεντερές, Μπαχά Ασκίτ, τρεις ακόμη βουλευτές του κόμματος αυτού κ.α. Τριάντα ένας ακόμη καταδικάστηκαν σε ισόβια. Λίγες ώρες αργότερα η Επιτροπή Εθνικής Ενότητας του καθεστώτος αποφάσισε να εκτελεστούν μόνο οι Μεντερές, Ζορλού και Πολατκάν, μετατρέποντας σε ισόβια δεσμά τις θανατικές καταδίκες των υπολοίπων 12. Την αυγή του Σαββάτου, 16 Σεπτεμβρίου, οι Ζορλού και Πολατκάν εκτελέστηκαν δι' απαγχονισμού, ενώ ο Μεντερές οδηγήθηκε στο νοσοκομείο έπειτα από απόπειρα αυτοκτονίας με υπνωτικά χάπια. Στη συνέχεια, μεταφέρθηκε στη νήσο Ιμραλί, στη νότιο θάλασσα του Μαρμαρά, όπου και απαγχονίσθηκε στις 17 Σεπτεμβρίου του 1961[5].

Στο μεταξύ στο εσωτερικό της χούντας διεξάχθηκε έντονη διαπάλη. Από τη μία μεριά ήταν οι στρατηγοί με επικεφαλής τον Γκιουρσέλ, οι οποίοι ήταν μετριοπαθείς και επιθυμούσαν την επιστροφή της εξουσίας στους πολιτικούς, αφού υιοθετηθεί ένα εκσυγχρονιστικό σύνταγμα. Από την άλλη βρίσκονταν κυρίως νεαροί ριζοσπάστες αξιωματικοί, με γνωστότερο εκπρόσωπό τους τον συνταγματάρχη Τουρκές, οι οποίοι επιθυμούσαν ριζικές μεταρρυθμίσεις και την εγκαθίδρυση μονοκομματικού συστήματος, επηρεασμένο από το καθεστώς του Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ. Τελικά, στις 13 Νοεμβρίου οι μετριοπαθείς επικράτησαν ολοκληρωτικά και απομάκρυναν από τη χούντα τους 14 εκπροσώπους της ριζοσπαστικής πτέρυγας.

Το πραξικόπημα της 27ης Μαΐου του 1960 ήταν το πρώτο και το τελευταίο πραξικόπημα που έγινε στην Τουρκία εκτός ιεραρχίας του στρατεύματος (τα πραξικοπήματα της 12ης Μαρτίου του 1975 και της 12ης Σεπτεμβρίου του 1980 έγιναν από το Γενικό Επιτελείο). Ένας σοβαρός λόγος αυτής της εξέλιξης είναι ότι το Σύνταγμα που προήλθε από το πραξικόπημα του 1960, με το άρθρο ΙΙΙ δημιουργήθηκε το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας, το οποίο θεσμοποίησε την άμεση ανάμειξη της ηγεσίας του στρατεύματος στην πολιτική ζωή της χώρας.

Συνολικά πάντως το πραξικόπημα της 27ης Μαΐου, το οποίο συνάντησε ευρεία λαϊκή υποστήριξη, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον εκδημοκρατισμό και τον εκσυγχρονισμό του τουρκικού πολιτικού συστήματος.

Το "στρατιωτικό πραξικόπημα του μνημονίου"

Το 1971, στρατιωτικό κίνημα που έμεινε στην ιστορία ως το "στρατιωτικό πραξικόπημα του μνημονίου", έβγαλε τα τανκς στους δρόμους, προκειμένου να ρίξει την κυβέρνηση και να αναλάβει την εξουσία. Το 1974 με την νίκη του λαϊκού – δημοκρατικού κόμματος, επανέρχεται η Δημοκρατία και ξεκινάει για την Τουρκία μία περίοδος κρίσης και διενέξεων με την Ελλάδα γύρω από το θέμα της Κύπρου.

Το καθεστώς Εβρέν το 1980

Το 1980, εκδηλώθηκε στρατιωτικό κίνημα, το οποίο εξελίχθηκε σε εμφύλια σύγκρουση μεταξύ των δεξιών και αριστερών ομάδων. Η στρατιωτική επέμβαση του 1980 έθεσε τέρμα στη μακρά σύγκρουση του κράτους με την εξωκοινοβουλευτική αριστερά και ταυτόχρονα επιβεβαίωσε τον υπό στρατιωτική κηδεμονία χαρακτήρα του τουρκικού κράτους.

Μετά το πραξικόπημα του 1971 ακολούθησε μια τριετία (1971-1974) όπου οι πολιτικές κυβερνήσεις συνασπισμού διατελούσαν υπό τον άμεσο έλεγχο των στρατιωτικών και επετεύχθη μια κάποια μορφή σταθερότητας στην πολιτική ζωή της Τουρκίας.

Κατά την περίοδο 1974-1980 αυτή η σταθερότητα εξασθενίζει σταδιακά, αφού οι βραχείας διαρκείας κυβερνήσεις συνασπισμού που θα συνέβαλλαν στη σταθεροποίηση της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης της χώρας, αποτυγχάνουν. Το αποτέλεσμα ήταν να αυξάνεται η πολιτική αστάθεια μέσα σε ένα πλαίσιο ακραίας πόλωσης μεταξύ κράτους και εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς και να εντείνονται τα φαινόμενα της οικονομικής εξαθλίωσης και της αυξημένης κοινωνικής αντιπαράθεσης που προκαλούσε η εσωτερική μετανάστευση πληθυσμού από την περιφέρεια προς τις αστικές περιοχές και η συνεπακόλουθη αύξηση της ανεργίας που απετέλεσε τη δεξαμενή της πολιτικής δύναμης των κομμουνιστών.

Το 1979 η γεωστρατηγική σημασία της Τουρκίας αυξάνεται σημαντικά για τις ΗΠΑ λόγω της Σοβιετικής εισβολής στο Αφγανιστάν αλλά ιδιαίτερα λόγω της Ιρανικής επανάστασης που ανέτρεψε τη φιλοαμερικανική μοναρχία του Ιράν και στέρησε από τις ΗΠΑ ένα από τους πιο σημαντικούς στρατηγικούς συμμάχους στη Μέση Ανατολή. Για τις ΗΠΑ, η έντονη δράση των αριστερών οργανώσεων στην Τουρκία, ιδιαίτερα των κομμουνιστών, αποτελούσε γεωστρατηγική απειλή λόγω της αύξησης της επιρροής της ΕΣΣΔ στα εσωτερικά της Τουρκίας.

Η χούντα του στρατηγού Κενάν Εβρέν εκμεταλλεύτηκε αυτό το γεωπολιτικό πλεονέκτημα που της παρείχε η συγκυρία και κατάφερε να υπερκεράσει τις ελάχιστες εξωτερικές πιέσεις που εδέχθη σχετικά με την κατάλυση των δημοκρατικών αρχών, την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την καταπίεση των Κούρδων, που μετά το πραξικόπημα του 1980 οργανώνουν το δικό τους μαζικό εθνικό κίνημα.

Το καθεστώς Εβρέν, εν τούτοις, υπήρξε ιδιαίτερα σκληρό. Επεβλήθη καθεστώς λογοκρισίας, διαλύθηκαν τα εργατικά συνδικάτα, φυλακίστηκαν πολιτικοί αρχηγοί, ενώ επισήμως κηρύχθηκαν εκτός νόμου τόσο οι οργανώσεις της αριστεράς όσο και (τυπικώς) της άκρας δεξιάς. Στις επίσημες καταγραφές αναφέρονται περίπου 650.000 συλλήψεις, 230.000 προσαγωγές σε δίκη, 300 θάνατοι στη φυλακή, 171 θάνατοι από βασανιστήρια, 517 καταδίκες σε θάνατο, 50 εκτελέσεις. Οι πραγματικοί όμως αριθμοί δεν έγιναν ποτέ γνωστοί. Η δικτατορία Εβρέν είχε όσο καμία προηγούμενη την πλήρη υποστήριξη των Αμερικανών και του ΝΑΤΟ. Ο Εβρέν, ενισχυμένος από το δημοψήφισμα του 1982, το οποίο προέβλεπε αυξημένες αρμοδιότητες για τον Πρόεδρο, σε σχέση με άλλα συντάγματα, παρέμεινε στην θέση του Προέδρου του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας και του Προέδρου της Δημοκρατίας, ενώ αποχώρησε οικειοθελώς από την θέση του αρχηγού του γενικού επιτελείου στρατού και αποστρατεύτηκε τον Ιούνιο του 1983. Από την θέση του προέδρου αποχώρησε το 1989.

Για πολλά χρόνια ο Εβρέν και οι άλλοι πρωτεργάτες του πραξικοπήματος του 1980 απολάμβαναν ασυλίας και δεν μπορούσαν να διωχθούν ποινικώς. Ωστόσο, η ασυλία τους τερματίστηκε το 2010, με την τροποποίηση του Συντάγματος που εισηγήθηκε η κυβέρνηση του Ερντογάν. Έτσι, τον Απρίλιο 2012 ξεκίνησε η δίκη του 94χρονου Εβρέν και του 87χρονου Ταχσίν Σαχινκαγιά, πρώην αρχηγού της Τουρκικής αεροπορίας, οι οποίοι είναι οι μόνοι επιζώντες από τους πρωταίτιους του πραξικοπήματος της 12ης Σεπτεμβρίου 1980. Αμφότεροι οι κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν σε ισόβια κάθειρξη από δικαστήριο της Άγκυρας στις 18 Ιουνίου 2014. Σύμφωνα με το Άρθρο 30 του Στρατιωτικού Ποινικού Κώδικα, οι Εβρέν και Σαχινκαγιά θα στερηθούν τους βαθμούς τους και θα υποβιβαστούν στο βαθμό του Οπλίτη.

Ο Εβρέν πέθανε στις 9 Μαΐου 2015, απομονωμένος από τα φώτα της δημοσιότητας, σε ηλικία 98 ετών.

Το "συγκεκαλυμμένο πραξικόπημα"

Το 1993, εκδηλώθηκε το λεγόμενο "συγκεκαλυμμένο πραξικόπημα", το οποίο είχε στόχο την υπογραφή συμφωνίας ειρήνης με το Κουρδικό Εργατικό Κόμμα (PKK)

"Το μεταμοντέρνο πραξικόπημα"

Τέλος, το 1997, εκδηλώθηκε το λεγόμενο "μεταμοντέρνο πραξικόπημα". Σύμφωνα με την κ. Τσιλέρ, η όλη αυτή διαδικασία του χωρίς ''όπλα και πυρομαχικά'' πραξικοπήματος για την ανατροπή της κόστισε στον λαό 251 εκ. λίρες. Το πραξικόπημα οδήγησε στην πτώση της ισλαμικής κυβέρνησης Ερμπακάν στην Τουρκία. Τελευταίο κεφάλαιο η απόπειρα ανατροπής του Ερντογάν από τον Μουχαρέμ Κοσέ και τους συνεργάτες του.