Το κενό μνήμης και σύγκρουση μνήμης

11:29 13/7/2023 - Πηγή: Sigma Live

Η Κύπρος είναι μια χώρα που δεν αντιμετωπίζει το παρελθόν της. H ιστοριογραφία της δεν αναλύει κριτικά το παρελθόν. Αντίθετα, υπάρχει ένας «πόλεμος μνήμης» μεταξύ των δύο κοινοτήτων.

Οι Τουρκοκύπριοι αναφέρονται στα γεγονότα του 1974 ως Ειρηνευτική Επιχείρηση, ενώ οι Ελληνοκύπριοι μιλούν για Εισβολή. Παρομοίως, οι Τουρκοκύπριοι αποδίδουν τις συγκρούσεις του 1964 σε ελληνοκυπριακή επιθετικότητα και κάνουν λόγο για «Ματωμένα Χριστούγεννα». Ενώ, οι Ελληνοκύπριοι αναφέρονται στα γεγονότα αυτά ως «Τουρκοανταρσία».

Κοινή

μνήμη δεν υπάρχει ούτε εντός της κάθε κοινότητας. Η συλλογική μνήμη και η ιστορία που συγκροτεί η εθνικιστική ελίτ στην τουρκοκυπριακή κοινότητα, λειτουργεί διαφορετικά από τη διαλεκτική «θυμάμαι-ξεχνώ» των φιλειρηνικών δυνάμεων που αντιτίθενται στην ιδέα ενός ξεχωριστού κράτους.

Η κατάσταση στην ελληνοκυπριακή κοινότητα είναι ακόμη πιο σύνθετη. Συγκεκριμένα, η 15η Ιουλίου 1974 μνημονεύεται με διαφορετικό τρόπο από διαφορετικά τμήματα της κοινωνίας. Οι κυβερνήσεις του ΔΗΣΥ μνημονεύουν «όλα τα θύματα» του πραξικοπήματος. Εξισώνουν τους στρατιώτες που έχασαν τη ζωή τους στην επίθεση κατά της έννομης τάξης με τους αντιστασιακούς που υπεράσπιζαν την νόμιμη κυβέρνηση. Αυτή η μορφή μνημόνευσης δεν είναι αποδεκτή από την ευρύτερη κοινωνία και ιδιαίτερα από το ΑΚΕΛ.

Παρόμοια πρακτική συναντάμε και σε άλλες χώρες. Στο όνομα της δημιουργίας μιας κοινής ευαισθησίας μέσω των επίσημων εργασιών μνήμης, τα εγκλήματα και οι εγκληματίες του παρελθόντος αποκρύπτονται. Αξίζει να τονιστεί ότι την μνήμη την κατασκευάζει η εξουσία.

Όπως γράφει ο Ένζο Τραβέρσο, στην Ιταλία, ο Πρόεδρος Carlo Azeglio Chiampi το 2001 έβαλε στην ίδια μοίρα «όλα» τα θύματα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου: Εβραίοι, στρατιώτες, μαχητές της αντίστασης και φασιστικές πολιτοφυλακές τιμήθηκαν μαζί χωρίς διάκριση. Το κράτος εξίσωσε τους θύτες και τα θύματα ως «συμμετρικά και αλληλένδετα» αντικείμενα μνήμης...

Με άλλα λόγια, εκείνοι που πέθαναν στους θαλάμους αερίων μνημονεύονταν με τον ίδιο τρόπο με εκείνους που τους είχαν στοιβάξει στους θαλάμους αερίων.

Στην Ισπανία, επίσης, το καθεστώς Φράνκο εργαλειοποίησε τη μνήμη του εμφυλίου πολέμου για 35 χρόνια, προβάλλοντας τη βία των δημοκρατικών, ενώ διέγραψε τα ίχνη της βίας του καθεστώτος του. Μετά το θάνατο του δικτάτορα (1975), στο όνομα της ειρηνικής μετάβασης στη δημοκρατία και υπό το φόβο ενός νέου εμφυλίου πολέμου, η καταστολή της μνήμης συνεχίστηκε και έγινε αποδεκτή τόσο από τις δεξιές όσο και από τις αριστερές δυνάμεις. Μόνο στα τέλη της δεκαετίας του 1990 η μνήμη του εμφυλίου πολέμου ήρθε στο προσκήνιο και άρχισε το πένθος για τα θύματα της δικτατορίας. Τα λείψανα των δημοκρατικών, των κομμουνιστών και των αναρχικών αγνοουμένων που είχαν εκτελεστεί και θαφτεί εκτός των επίσημων νεκροταφείων, άρχισαν να εκταφιάζονται...

Η Νότιος Αφρική υιοθέτησε μια άλλη μέθοδο. Ως αποτέλεσμα του έργου της Επιτροπής Αλήθειας και Δικαιοσύνης, η μετάβαση από το Απαρτχάιντ στη δημοκρατία συνοδεύτηκε από την αναγνώριση της αλήθειας και ακολούθησε πένθος.

Όπως προαναφέρθηκε, η ελληνοκυπριακή κοινότητα δεν επεξεργάστηκε το πραξικόπημα του 1974. Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος πρόσφερε «κλάδο ελαίας» στους πραξικοπηματίες, πράγμα που εμπόδισε και καθυστέρησε τις εργασίες μνήμης. Έτσι, οδηγηθήκαμε στην καταστολή της μνήμης και αυτό το «κενό μνήμης» με την πάροδο του χρόνου έγινε αιτία για σύγκρουση μνήμης.

Η προσπάθεια εξίσωσης μεταξύ αυτών που υπερασπίζονταν την δημοκρατία και αυτών που συμμετείχαν στο πραξικόπημα προκαλεί έντονες αντιδράσεις. Ιδιαίτερα μετά που έγινε δημόσια αποδεκτή η εκτέλεση του Σωτήρη Αδάμου Κωνσταντίνου, ο οποίος αρνήθηκε να συμμετάσχει στο πραξικόπημα και δεν ακολούθησε τις εντολές των διοικητών του, φέρνει στην μνήμη την άλλη διάσταση του πραξικοπήματος.

Για να μπορέσουμε να προχωρήσουμε στο μέλλον χρειάζεται μεγάλη συλλογική εργασία μνήμης για να επεξεργαστούμε και να αποδεχτούμε το παρελθόν μας. Μόνο με διάλογο και ανταλλαγές μνήμης θα μπορέσουν ελληνοκύπριοι και τουρκοκύπριοι να προχωρήσουν από κοινού στο μέλλον. Να ακούσει ο ένας την «αλήθεια» του άλλου για να ξεπεράσει το «πόλεμο μνήμης» που τους βαραίνει...