Επιτέλους πώς το γράφουμε; Θεοφάνεια ή Θεοφάνια – Η… ορθογραφία της εορτής

11:50 6/1/2014 - Πηγή: KoolNews

Είναι μία από τις λέξεις που ταλαιπωρούν πολύ κόσμο. Ωστόσο είναι μία λέξη που δεν χρησιμοποιείται καθημερινά αλλά κυρίως μερικές μέρες τον χρόνο λόγω της εορτής. Τα Θεοφάνεια ή Θεοφάνια «ταλαιπωρούν» πολλούς Έλληνες και χαρακτηριστικό είναι πως με μία μικρή ματιά στον Τύπο διαπιστώνει κανείς πως τα μισά μέσα την γράφουν με -ι και τα άλλα μισά με -ει.

Ας κάνουμε μία μικρή αναδρομή στην ιστορία της λέξης και αποσαφηνίσουμε την γραφή της. Η λέξη Θεοφάνια / Θεοφάνεια δεν χρησιμοποιήθηκε εξ αρχής στην εκκλησιαστική γλώσσα για τη Βάπτιση τού Χριστού.

Αρχικά αναφέρθηκε συνολικά στο μυστήριο τής ενανθρωπήσεως τού Θεού, επειδή με αφετηρία χωρία τού Αποστόλου Παύλου η ενανθρώπηση τού Θεού παρουσιάζεται ως φανέρωσή του στον κόσμο (πβ. Α΄ Τιμόθ. 3.16: Θεός ἐφανερώθη ἐν σαρκί͵ ἐδικαιώθη ἐν πνεύματι͵ ὤφθη ἀγγέλοις͵ ἐκηρύχθη ἐν ἔθνεσιν͵ ἐπιστεύθη ἐν κόσμῳ͵ ἀνελήφθη ἐν δόξῃ).

Με αυτή την έννοια εξειδικεύτηκε στη δήλωση τής Γεννήσεως τού Χριστού (πβ. τον τίτλο ομιλίας τού Γρηγορίου Θεολόγου στα Χριστούγεννα: Εἰς τὰ Θεοφάνια͵ εἴτουν Γενέθλια τοῦ Σωτῆρος, όπου σε ένα σημείο μάλιστα (36.313.) εξηγεί ως εξής το γιατί δόθηκαν δύο ονόματα στην εορτή των Χριστουγέννων: Ὄνομα δὲ͵ τῷ φανῆναι μὲν͵ Θεοφάνια· τῷ δὲ γεννᾶσθαι͵ Γενέθλια). Αυτή η συνολική αναφορά ευνοήθηκε και από το γεγονός ότι στην αρχαία Εκκλησία και οι δύο γιορτές εορτάζονταν την ίδια μέρα (6 Ιανουαρίου). Tον 4ο αι. όμως οι δύο γιορτές χωρίστηκαν και η Γέννηση μεταφέρθηκε στις 25 Δεκεμβρίου, ημέρα που οι εθνικοί γιόρταζαν τον θεό Ήλιο. Από τότε αρχίζει να χρησιμοποιείται η λέξη Θεοφάνια / Θεοφάνεια για τη Βάπτιση παράλληλα με τη λ. Ἐπιφάνια (πβ. Ιωάνν. Χρυσοστ. Φιλογ. 48.752: Εἰ γὰρ μὴ ἐτέχθη κατὰ σάρκα ὁ Χριστὸς͵ οὐκ ἂν ἐβαπτίσθη͵ ὅπερ ἐστὶ τὰ Θεοφάνια· οὐκ ἂν ἐσταυρώθη͵ ὅπερ ἐστὶ τὸ Πάσχα).

Τα αρχαία... Θεοφάνεια ή Θεοφάνια

Εκτός από τη γνωστή χριστιανική γιορτή των Θεοφανίων, τα Θεοφάνια ήταν και αρχαία εορτή στους Δελφούς, όπου έδειχναν στους λάτρεις τού Απόλλωνος το άγαλμά του.

Η γραφή Θεοφάνεια με -ει- δικαιολογείται ως δήλωση τής πράξης και ιδιότητας του επιθ. θεοφανής: θεοφανής - θεοφάνεια, όπως διαφανής - διαφάνεια. Ωστόσο, προκειμένου για εορτή σε ουδέτερο γένος είναι προτιμότερο να τηρηθεί η γραφή σε -ια: τα Θεοφάνια· πβ. τα Πύθια, τα Ίσθμια, τα Επιφάνια, αλλά η επιφάνεια από το επιφανής.

Ωστόσο στο λεξικό ετυμολογίας του Γιώργου Μπαμπινιώτη διαβάζουμε τα εξής:

Διάφορες εορτές εκφέρονται σε πληθυντικό ουδετέρου, όπως συμβαίνει με τα Επιφάνια και τα Θεοφάνια (πβ. επίσης Ίσθμια, Πύθια, ακόμη και Χριστούγεννα). Επειδή οι λέξεις αυτές προέρχονται απευθείας από θέμα τού ρ. φαίνομαι και όχι από το αντίστοιχο επίθ. (επιφανής), είναι ορθό να γράφονται με -ι- (Επιφάνια, Θεοφάνια), πράγμα που τις διαχωρίζει από τα παράγωγα τού επιθέτου (π.χ. επιφανής - η επιφάνεια).