Η κίβδηλη εικόνα του Θεάματος

10:03 23/5/2018 - Πηγή: Alfa Vita

«Χωρίς αμφιβολία, η εποχή μας προτιμά την εικόνα από το αντικείμενο, το αντίγραφο από το πρωτότυπο, την αναπαράσταση από την πραγματικότητα, το φαινόμενο από το είναι... Το ιερό γι’ αυτήν δεν είναι παρά η ψευδαίσθηση, και το ανίερο είναι η αλήθεια»

Φόϋερμπαχ

Τον προηγούμενο αιώνα ο Γκυ Ντεμπόρ έγραψε ένα βιβλίο, την «Κοινωνία του θεάματος», το οποίο κατά τη γνώμη μου συγκαταλέγεται στα λεγόμενα κλασικά βιβλία και το οποίο κάποιος όχι μόνο πρέπει να έχει διαβάσει αλλά να το μελετήσει, γιατί είναι σημαντικό εργαλείο ερμηνείας

και κατανόησης της σύγχρονης πραγματικότητας.

Υπάρχει ένα ισχυρό δεδομένο στη ζωή μας. Μεγάλο μέρος των προσλαμβανουσών παραστάσεών μας κυριαρχείται από τις εικόνες. Σήμερα δε με την κατίσχυση των ηλεκτρονικών συσκευών και του ψηφιόκοσμου και με τη χρήση τους ακόμα και από τις πολύ μικρές ηλικίες οι εικόνες ριζώνουν βαθιά στην παιδική ηλικία, στην οποία τα βιώματα αποκτούν την ισχύ των απόλυτων βεβαιοτήτων και των καλυμμένων προκαταλήψεων και γίνονται μέρος της «πραγματικής πατρίδας» των ανθρώπων των αυριανών κοινωνιών. Το θέαμα αντικαθιστά το παραμύθι και την εξιστόρηση και διαβρώνει την αφήγηση μεταξύ των ανθρώπων «Ο θεμελιωδώς ταυτολογικός χαρακτήρας του θεάματος απορρέει από το απλό γεγονός ότι τα μέσα του αποτελούν ταυτόχρονα και το σκοπό του. Είναι ο ήλιος που δεν δύει ποτέ στην αυτοκρατορία της σύγχρονης παθητικότητας» (Γκυ Ντεμπόρ, Η κοινωνία του θεάματος).

Η εικόνα έχει μεγάλη δύναμη. Συνδεόμενη με την όραση – την πρώτιστη αίσθηση κατανόησης της πραγματικότητας – καταχωρείται στη σκέψη μας ως στοιχείο απόλυτης αλήθειας. «Το είδα με τα μάτια μου», είναι μια χαρακτηριστική φράση που την καταθέτουμε για να αποστομώσουμε μια αντίρρηση επί των λεγόμενών μας. Αλλά πέραν ακόμα και του γεγονότος ότι η όραση και μόνη χωρίς στοχασμό και ερμηνευτική ικανότητα δεν μπορεί να μας δώσει και πολλά στοιχεία από την πραγματικότητα, στην υπόθεση της εικόνας η πρόσληψη των στοιχείων είναι πολλαπλώς διαμεσολαβημένη αλλά και συχνά σκόπιμα σκηνοθετημένη, γιατί έχουν έναν συγκεκριμένο ιδεολογικό προσανατολισμό. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η πιο σκληρή μορφή προπαγάνδας στηρίζεται στην εικόνα και μάλιστα χωρίς πολλά λόγια για ευνόητους λόγους… «Το θέαμα γενικά, σαν συγκεκριμένη αντιστροφή της ζωής, είναι η αυτόνομη κίνηση του μη – ζωντανού. Δεν είναι ένα σύνολο εικόνων, αλλά μια κοινωνική σχέση ατόμων μεσολαβημένη από εικόνες» (Γκυ Ντεμπόρ).

Η στενή σχέση μας με την εικόνα διαμορφώνει ένα ολόκληρο σύμπαν, στο οποίο απουσιάζει ή αποδομείται και εκφυλίζεται ο λόγος όταν υπάρχει. Έχουμε μάθει να κρατάμε τις εικόνες. Δεν είναι καθόλου τυχαίο άλλωστε ότι και στη διδασκαλία ένα από τα βασικά στοιχεία, που καταθέτει η παιδαγωγική προς τον εκπαιδευτικό, είναι να διαμορφώνει εικόνες και παραστάσεις στους μαθητές για να είναι πιο εύκολη η πρόσληψη του μαθήματος. Πάνω σ’ αυτή τη εύφορη και πρόσφορη βάση η σύγχρονη μορφή εξουσίας διαμορφώνει την πιο προωθημένη μορφή προπαγάνδας. «Το θέαμα είναι η άλλη όψη του χρήματος: το αφηρημένο γενικό ισοδύναμο όλων των εμπορευμάτων… Η κοινωνία σε όλη της την έκταση είναι το πορτρέτο του» (Γκυ Ντεμπόρ).

Ο σημερινός πολίτης βομβαρδίζεται από εικόνες. Τον βολεύουν στη μακαριότητα του καναπέ και του παθητικού ρόλου του, του καταναλωτή και μη δημιουργού. Δεν θέλει στοχασμούς και προβληματισμούς, ιδεολογίες και κοσμοθεωρίες. Τον κουράζουν και προπάντων θεωρεί ότι δεν είναι χρήσιμα στοιχεία. Πρόκειται για πολίτη ήδη χειραγωγημένο, περίκλειστο στα σύνορα της (μη) σκέψης που του προσφέρουν οι τόσες και τόσες μορφές εξουσίας και οι βαθιές προκαταλήψεις, η άγνοια και η ημιμάθεια και οι οποίες τον εμποδίζουν να αμφισβητεί και να αναρωτιέται, να αναστοχάζεται και να προβληματίζεται.

Ο ψηφιακός κόσμος είναι μια νέα πραγματικότητα και δεν μπορεί να αφαιρεθεί. Σε κάθε φάση της ιστορίας το «καινούργιο» αποτελεί πεδίο κοινωνικής και ταξικής διαμάχης. Και αυτό θα συμβεί και τώρα. Η κυρίαρχη τάξη έχει θέση το δικό της στόχο. «Προσαρμόστε τα οράματά σας στους σκοπούς μας, διαφορετικά... Το παράδοξο του Όργουελ, μιλάει ο γραφειοκράτης: ‘Δεν αρκούμαστε σε μιαν αρνητική υπακοή, ούτε στην πιο απεχθή υποταγή. Όταν τελικά θα έρθετε σε εμάς, θα πρέπει να το κάνετε με τη θέλησή σας’» (1984) (Ζ. Φ. Λυοτάρ, Η μεταμοντέρνα κατάσταση).

Οι κοινωνικές δυνάμεις και οι πολίτες του ελεύθερου πνεύματος είναι υποχρεωμένοι να θέσουν αντιπαραθετικά το δικό τους στόχο, την ελευθερία του πνεύματος, την ανεξαρτησία της σκέψης, την εμβάθυνση και την επικαιροποίηση της δημοκρατίας λαμβάνοντας υπόψη και τη νέα ψηφιακή πραγματικότητα. Στο Θέαμα των …άλλων πρέπει να απαντήσει ο δικός μας Λόγος!

Νίκος Τσούλιαςκοινωνία του Θεάματοςψηφιακός κόσμοςκοινωνίακαπιταλισμός