Παπαδιαμάντης και παιδεία

07:27 24/7/2018 - Πηγή: Alfa Vita

Στη σημερινή περίοδο των μεγάλων αλλαγών και των πολλών αβεβαιοτήτων, θεωρώ πως οι αποκρυσταλλώσεις των προσωπικών και συλλογικών αναζητήσεών μας δεν μπορούν παρά να σχηματοποιούνται και στις επίκαιρες προκλήσεις της εποχής μας αλλά και στις μεγάλες αφηγήσεις που εξυφαίνονται μέσα από την ιστορία του τόπου μας. Και σ’ αυτή την εθνική μας περιπέτεια και ανέλιξη, η μορφή του Παπαδιαμάντη εξορύσσει διαρκώς νέα κοιτάσματα λαϊκών θησαυρών. Γιατί ο οίστρος του περιδινείται γύρω από τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης, από τα πιο ουσιώδη

ζητήματά μας. Γιατί ο στοχασμός του έχει τη «θεία νόσο» να αγγίζει το βίωμα και τη σκέψη του απλού ανθρώπου χωρίς κανένα φτιασίδωμα, χωρίς καμιά επινόηση.

Στο παπαδιαμαντικό σύμπαν επωάζονται, εκφράζονται και δοκιμάζονται ο κόσμος των ταπεινών, το «είναι» και όχι το «έχειν» ή το «φαίνεσθαι», ο ασύνορος ορίζοντας της νοσταλγίας μας στις πραγματικές ανάγκες μας. Ο Παπαδιαμάντης βλέπει τις μικρές και τις μεγάλες «χειρονομίες» ακόμα και των πιο ασήμαντων πραγμάτων. Ακούει τις μυστικές φωνές του παρελθόντος, τους αναστεναγμούς των βασάνων, τους ψιθύρους των μονολόγων και της σιωπής. Ξεχερσώνει νέους τόπους προσωπικής μαρτυρίας και συλλογικής αυτογνωσίας. Το «θάμβος» και το «θάλπος» των εκκλησιών του κάνει τις μορφές των ανθρώπων πιο γήινες και πιο άγιες!

Γιατί ψυχογραφεί έναν κόσμο αδικημένο και αναδεικνύει την ταπεινοφροσύνη όχι μόνο ως πρώτιστη αξία αλλά και ως τρόπο ζωής. Και είναι αυτός ο σύμπας κόσμος του, γιατί ο Παπαδιαμάντης ανατέμνει το πιο βαθύ προσωπικό στοιχείο των ηρώων του (το δράμα και την ελπίδα τους) και αυτό οδηγεί σε ένα ανθρώπινο ξέφωτο. Πιστεύω πως οι αρετές της εγκράτειας και της ολιγάρκειας, που αναδύονται από τα έργο του, έχουν ιδιαίτερη σημασία, που ο καταναλωτισμός καταβροχθίζει κάθε ικμάδα πνευματικής ανάτασης, κάθε απόπειρα νοηματοδότησης της ζωής στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία.

Και δεν είναι – κατά τη γνώμη μου – το μεγαλύτερο πρόβλημα στην ανάγνωση του παπαδιαμαντικού έργου η γλώσσα του κειμένου (ίσα ίσα, το πλούσιο γλωσσικό υφάδι του διευρύνει τους μυστικότοπους της σκέψης και του στοχασμού)˙ είναι η αναντιστοιχία των κατασκευασμένων αναγκών και αξιών που σήμερα βιώνουμε με τα πρωτόλεια ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης που θέτει ο Παπαδιαμάντης. Και μια ανάγνωση δεν είναι πάντα αθώα. Μπορεί να είναι και επώδυνη, αν μεταναστεύσουμε στη χώρα ενός μεγάλου συγγραφέα που συντρίβει το χρόνο και τη φθορά, που φανερώνει τον πυρήνα του ουσιώδους μέσα από τα τόσα και τόσα σκηνικά του ανούσιου.

Ο Παπαδιαμάντης είναι ένας σύγχρονος κλασικός συγγραφέας. «Περνάει την αντίθεσή του στην κρατική και εκκλησιαστική εξουσία της Δύσης, την ανησυχία του για τη φθορά του ελληνισμού και την καταστροφή του κοινοτικού χαρακτήρα της αγροτικής κοινωνίας» (Α. Ζήρας). Στο έργο του εκφράζονται πόθοι και αγωνίες των απλών ανθρώπων. Αναλύονται ψυχογραφίες βασανισμένων και κατατρεγμένων. Γίνονται μικροκοινωνιολογικές προσεγγίσεις που είναι πιο διεισδυτικές από αντίστοιχες βαθυστόχαστες με ιδεολογικό περίβλημα. Ο Παπαδιαμάντης είναι ο Ντίκενς της ελληνικής γλώσσας.

Μα και στον έρωτα και στην αγάπη έχει τη δική του ξεχωριστή θεώρηση. Ζει σε μια άλλη εποχή ακόμα και από τη δική του ως προς αυτό το ζήτημα. «Ο αποσυνάγωγος Παπαδιαμάντης δημιούργησε ένα ερωτικό σύμπαν, όπου ίπτανται και πλέουν αθώες κορασίδες, λαϊκές θυγατέρες, ερωτόβρυτοι ηλιοκαείς αιπόλοι, θαλασσινοί με την άλμη στον τράχηλο, λαϊκοί απόκληροι: μοναχικοί μονόλογοι, μορφές όπου η κρυφή πληγή του, μαζί με την ερωτική λύπη, σμίλεψαν το μυστικό του αρχαϊκού μειδιάματος» (Χ. Λιοντάκης). Οι περιγραφές του θυμίζουν τον θείο Όμηρο. «Ήτο πνοή, ίνδαλμα αφάνταστον, όνειρον επιπλέον στο κύμα - ήτο νηρηίς, νύμφη, σειρήν, πλέουσα, ως πλέει ναυς μαγική, η ναυς των ονείρων…» (Όνειρο στο κύμα).

Σε κάθε περίπτωση, η σχέση του σχολείου με τη λογοτεχνία και με τις μεγάλες μορφές της πρέπει να είναι σχέση οντολογική. Και πρέπει να συζητείται διαρκώς ανάλογα με τους ευρύτερους μορφωτικούς στόχους. Να ξαναδούμε, λοιπόν, τη θέση του έργου του Παπαδιαμάντη στο παιδευτικό – μορφωτικό περιεχόμενο των σχολείων μας και κυρίως στις αντιλήψεις της διαπαιδαγώγησης και του εξανθρωπισμού των νέων μας. Και μέσα από αυτή την κίνηση της σχολικής κοινότητας να δώσουμε ένα βαθύ ουμανιστικό μήνυμα στην κοινωνία, πως έχει νόημα και αξία η συνεχής προσφυγή στο παπαδιαμαντικό έργο, για να ξεδιψάσουμε τις πνευματικές μας ανησυχίες, για να στοχαστούμε στη φύση του ανθρώπου.

Ο ποιητής μας Κ. Παλαμάς βλέπει με έντονα συμβολικό τρόπο τους αναβρύζοντες χυμούς του έργου αυτού. «Όμορφη είναι η Σκιάθος του Θεού, μια πιο όμορφη είναι η Σκιάθος του Παπαδιαμάντη». Γιατί, πράγματι, ο Παπαδιαμάντης δεν ανατέμνει απλά την πραγματικότητα, αλλά ανιχνεύει τη δημιουργία ενός κόσμου απόλυτα ανθρωπιστικού.

Νίκος Τσούλιας