Τελικά, το σχολείο μόνο αναπαράγει την κυρίαρχη ιδεολογία;

13:28 15/4/2018 - Πηγή: Alfa Vita

Κάθε μαρξιστική ανάλυση έχει ως βάση της την ταξική θεώρηση των πραγμάτων και ως εκ τούτου θεωρεί ότι κάθε κοινωνικός θεσμός αναπαράγει την ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης. Φυσικά και αυτή η μεθοδολογική προσέγγιση είναι ορθή και βρίσκει σύμφωνους και τους μη μαρξιστές αναλυτές. Θα μπορούσε δε κάποιος να αναρωτηθεί. Θα μπορούσε να είναι διαφορετικά τα πράγματα; Και η απάντηση πιστεύω ότι είναι νομοτελειακά κρινόμενη μόνο αρνητική.

Αλλά η συζήτηση δεν σταματά σ’ αυτή την αρχική διαπίστωση. Απαιτεί ουσιαστική εμβάθυνση και συστηματική διερεύνηση. Το ερώτημα που θέτω είναι το εξής. Τελικά

το σχολείο, ως κοινωνικός θεσμός λειτουργώντας μέσα σε ταξικές συνθήκες είναι μόνο αναπαραγωγός της κυρίαρχης ιδεολογίας; Εδώ θεωρώ ότι η απάντηση δεν είναι απόλυτη και μονομερής, όπως προσδιορίστηκε αρχικά. Γιατί ναι μεν το σχολείο είναι κοινωνικός θεσμός σε μια ταξικά προσδιορισμένη κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα αλλά ταυτόχρονα έχει κάποια σημαντικά πεδία ιδιαιτερότητας ελευθερίας και αυτονομίας, που αμφισβητούν τον αναπαραγωγικό του ρόλο, προκαλούν ρηγματώσεις στην υπάρχουσα κοινωνική δομή – που εμφανίζεται και ως φυσική / φυσιολογική κατάσταση - και θέτουν προβληματισμούς αμφισβήτησης της κρατούσας ιδεολογίας. Και να ποια είναι αυτά τα πεδία.

α) Ο ρόλος αυτής καθ’ εαυτής της γνώσης. Προφανώς η θεσμικά προσδιορισμένη γνώση των εκπαιδευτικών συστημάτων έχει εν πολλοίς πολιτικές και ιδεολογικές στοχεύσεις πέραν των αναγκών της μάθησης. Το ποιο είναι το «σώμα της γνώσης» που εισάγεται στο σχολείο όμως δεν έχει μόνο έναν τέτοιο προσανατολισμό. Υπάρχει ένα μέρος αυτής της γνώσης που έχει διεθνοποιημένο περιεχόμενο. Οι θετικές επιστήμες (μαθηματικά, φυσική, χημεία, βιολογία…) έχουν σε μεγάλο βαθμό την ίδια σύσταση στις περισσότερες χώρες του Κόσμου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν διαφοροποιήσεις ιδεολογικού και κοσμοθεωρητικού προσανατολισμού, όπως συμβαίνει για παράδειγμα, με τη διδασκαλία ή μη της Εξελικτικής Θεωρίας. Αλλά πέραν τούτου, το πιο σημαντικό είναι ότι η ίδια η φύση της γνώσης έχει πάντα απελευθερωτικό χαρακτήρα, που συνεργεί στην ετερογνωσία και στην αυτογνωσία αλλά και στη συνειδητοποίηση του κοινωνικού ρόλου του εκπαιδευόμενου.

β) Το ουμανιστικό περιεχόμενο της μόρφωσης και της παιδείας. Εδώ είναι ο κορμός της θεσμικής εκπαίδευσης. Για τη χώρα μας, η αρχαία ελληνική γραμματεία αλλά και η σύγχρονη λογοτεχνική και πολιτισμική «γραφή» έχουν έναν ουσιαστικό ανθρωπιστικό προσανατολισμό, που διαμορφώνει ένα δημιουργικό πεδίο στοχαστικού προβληματισμού και χειραφέτησης των μαθητών. Και μόνο η διδασκαλία της τραγωδίας έχει ανατρεπτικό χαρακτήρα απέναντι σε κάθε μορφή εξουσίας, χειραγώγησης και προκατάληψης του ανθρώπου.

γ) Το αξιακό φορτίο του σχολείου. Όσο κι αν φαίνεται αντιφατικό – άλλωστε οι αντιφάσεις είναι πάντα υπαρκτές και διατρέχουν και τις κοινωνίες και τη σκέψη μας -, στο σχολείο υπάρχει μια «κοινωνική συμφωνία» για καλλιέργεια δημοκρατικών και προοδευτικών αξιών, ανεξάρτητα από την ισχύ που έχουν (ή δεν έχουν) ευρύτερα στην κοινωνία του σκληρού ανταγωνισμού και του καθολικά εμπορευματοποιημένου τρόπου ζωής. Εδώ τίθενται στον πυρήνα της διδασκαλίας διαχρονικές και διαφωτιστικές αξίες: της αλληλεγγύης, του αλληλοσεβασμού, της ειρήνης, της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της ανεκτικότητας, της διαφορετικότητας, του πλουραλισμού, της συνύπαρξης, της συνεργατικότητας... Εδώ καλλιεργείται ο κόσμος του συναισθήματος και των ευαισθησιών αλλά και μιας κοσμοθεωρίας, που έχει στο κέντρο της την αδελφοσύνη των ανθρώπων και τη δημιουργία του κοινού μέλλοντός των.

δ) Το «παιδαγωγικό παράδειγμα» του σχολείου. Είναι προφανές (και) με βάση τα όσα έχουν προαναφερθεί ότι το «παιδαγωγικό παράδειγμα» βρίσκεται σε αντίθεση με το «αγοραίο παράδειγμα». Και είναι επίσης προφανές ότι αυτό που κυρίως μετράει είναι το δεύτερο – με βάση την ισχυρότερη κοινωνική αναφορά του -, αλλά κάτι τέτοιο δεν σημαίνει ότι το παιδαγωγικό παράδειγμα δεν προκαλεί στοχασμούς και συμπεριφορές, που αμφισβητούν την αλλοτριωμένη εικόνα του σημερινού πολίτη. Το σχολείο δεν μπορεί να διαπαιδαγωγεί με βάση τα πρότυπα της αγοράς. Σε μια τέτοια θεωρητική εκδοχή δεν θα ήταν σχολείο!

ε) Ο ευρύτερος κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών. Οι εκπαιδευτικοί ποτέ δεν ήταν απλοί μεταδότες της θεσμικά προσδιορισμένης γνώσης. Μια ενδεχόμενη υπαλληλοποίηση των εκπαιδευτικών θα σήμαινε το θάνατο της γνώσης και της αγωγής, την αποδόμηση των ίδιων του εκπαιδευτικών / παιδαγωγών. Εκτός αυτής της λειτουργίας τους – του μεταδότη γνώσης - είχαν πάντα παράλληλες κυρίαρχες εικόνες στη δράση τους και στην καθημερινή πράξη τους: τον παιδαγωγικό ρόλο, την κοινωνική ευθύνη, το ανθρωπιστικό αξιακό φορτίο, το μορφωτικό περιεχόμενο ευρύτερα της παιδείας, τον προοδευτικό χαρακτήρα του εκπαιδευτικού κινήματος. Αν ο εκπαιδευτικός υποταχτεί στα κελεύσματα μιας τυφλής αναπαραγωγής της κοινωνικής πραγματικότητας των ανισοτήτων και της αδικίας, τότε έχει χάσει τον καταστατικό του ρόλο, την ίδια την ψυχή του.

Το σχολείο προφανώς δεν είναι ένα ειδυλλιακό τοπίο. Αναπαράγει την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων αλλά και την αμφισβητεί, και παράλληλα δημιουργεί προοδευτικές στοχεύσεις. Δεν ανατρέπει αλλά μπορεί να μεταρρυθμίζει. Διατρέχεται από συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις, από αντιφάσεις και αντινομίες όσον αφορά το περιεχόμενό του, τον προσανατολισμό του, τον πολιτισμικό και τον κοινωνικό του ρόλο. Αλλά το σχολείο δεν αναπαράγει την εκμετάλλευση και τη χειραγώγηση, το σκοταδισμό και τις προκαταλήψεις, την αλλοτρίωση και την υποταγή στην όποια μορφή της εξουσίας. Το σχολείο είναι βασικός κοινωνικός θεσμός συστηματικής καλλιέργειας της ελευθερίας του πνεύματος και της κοινωνικής ολοκλήρωσης του ανθρώπου. Εκεί έχει στραμμένο το βλέμμα του! Θα συνεχίσουμε…

ιδεολογίαμαρξισμόςκαπιταλισμόςαστική τάξησχολείοαστικά ιδεολογήματαΝίκος Τσούλιας