Θεωρητικά και μεθοδολογικά προβλήματα της Ιστορίας με αφορμή το σχέδιο Προγράμματος Σπουδών Ιστορίας του ΙΕΠ

09:28 28/5/2017 - Πηγή: Alfa Vita

Αρθρογράφος: Σπύρος Τουλιάτος

Σπύρος Τουλιάτος
Ιστορικός, Οργανωτικός Γραμματέας της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων

Θεωρητικά και μεθοδολογικά προβλήματα της Ιστορίας με αφορμή το σχέδιο Προγράμματος Σπουδών Ιστορίας του ΙΕΠ

Το τελευταίο χρονικό διάστημα, μετά την ανακοίνωση της πρότασης του ΙΕΠ για το Πρόγραμμα Σπουδών της Ιστορίας στο σχολείο, δημοσιεύονται άρθρα που σχολιάζουν τις θέσεις. Η κριτική γίνεται και στο κείμενο του ΙΕΠ και στις απόψεις της ΠΕΦ

γενικότερα. Έχουν αναδυθεί μερικά θεμελιώδη προβλήματα όπως είναι η αντικειμενικότητα και η αλήθεια στην Ιστορία, η εξήγηση και η ερμηνεία, η κατανόηση του παρόντος και ο «παροντισμός», η βιωματική προσέγγιση κ.ά.
Σχετικά με αυτά τα προβλήματα αναμένεται μια απάντηση από την Επιτροπή του ΙΕΠ η οποία ανακοίνωσε ότι επανεξετάζει το Πρόγραμμα.. Πιστεύω ότι πρέπει να υπάρξει ουσιαστικός ανοιχτός διάλογος με επιστημονικές ημερίδες, διαλέξεις, στις οποίες θα συμμετάσχουν οι εκπαιδευτικοί με την παρουσία των μελών της Επιτροπής, της ΠΕΦ και άλλων φορέων. Έτσι μπορεί να γίνει μια υπέρβαση της γενικής σύγχυσης «ο καθένας έχει τη δικιά του αλήθεια» και των παράλληλων μονόλογων.
Οι ιστορικές και κοινωνικές επιστήμες, επειδή περιέχουν την ιδεολογική και πολιτική διάσταση, είναι ευάλωτες στις προκλήσεις της εξουσίας και της κυρίαρχης ιδεολογίας. Το θεωρητικό μέρος των θέσεων της Επιτροπής του ΙΕΠ είναι ελλιπές, δογματικό και μεροληπτικό. Δεν αναφέρεται στις θέσεις των βασικών Σχολών Ερμηνείας της Ιστορίας, του Θετικισμού, του Μαρξισμού, του Δομισμου-Λειτουργισμού (Annales), του παροντισμού-ούτε των κύριων θεωρητικών-Marx, Engels, Weber, Durkheim, Popper, Kuhn, Lakatos, Walsh, Dray, Evans, Iggers και άλλων που ασχολήθηκαν με αυτά τα θεμελιώδη ζητήματα. Μετά από τις γενικές προτάσεις, αφετηρία για κάποιες παραδοχές, η πρόταση του ΙΕΠ περιέχει θεωρητικό μέρος το οποίο υπερασπίζεται τον υποκειμενισμό, τις σχετικές αλήθειες και καλλιεργεί την ψευδαίσθηση στους διδάσκοντες την ιστορία ότι είναι λυμένο το πρόβλημα και «ότι υπάρχουν πολλές υποκειμενικές αλήθειες». Κατά συνέπεια αιωρείται η αντίληψη σε διάφορα κείμενα, δημοσιευμένα, ότι ο καθένας μπορεί να διαχειριστεί το αφηγηματικό κείμενο-πηγή, όπως νομίζει. Όμως δεν είναι τίποτα λυμένο και αυτό είναι αντικείμενο επιστημονικών συζητήσεων μέχρι σήμερα. Θα λέγαμε καταρχάς ότι υπάρχει μια σχέση ανάμεσα στο υποκειμενικό και το αντικειμενικό.
Αν υπάρχει υποκειμενικότητα στην αφήγηση, τότε γιατί χρησιμοποιούμε το αφηγηματικό κείμενο ως έγκυρη πηγή; Δεν προχωρούμε ούτε ένα βήμα στην έρευνα και τη διδασκαλία αν δεν παραδεχτούμε ότι έχουμε προτάσεις γενικής ισχύος και αλήθειας. Διαφορετικά οι παράλληλες παραδοχές είναι ρητορικές, λογοτεχνικές και ποιητικές. Οι πηγές που διασώζονται έχουν βαθμούς βεβαιότητας γιατί έχουν γίνει αντικείμενο ελέγχου της εγκυρότητας μέσα από τη σύγκριση και τη διασταύρωση κατά τη διάρκεια πολλών χρόνων. Η αναζήτηση νέων στοιχείων με σκοπό την ενίσχυση των ιστορικών επιχειρημάτων είναι αναγκαία, αλλά δεν ταυτίζεται με την ακύρωση των προηγούμενων. Η διαρκής αναίρεση και αμφισβήτηση είναι ιδεοληπτική.
Ρωτάμε αν υπάρχει γενική αλήθεια, αντικειμενική αλήθεια και μοναδική αλήθεια. Απαντάμε ότι υπάρχει γενική αλήθεια που έχει σχέση με την ιστορική αναγκαία επαναλαμβανόμενη σχέση και σύνδεση των γεγονότων, που επιβεβαιώνεται διαρκώς. Εκφράζεται μέσα από τους φυσικούς και ιστορικούς νόμους, οι οποίοι είναι μηχανικοί, στατιστικοί ή πιθανοκρατικοί και ειδικά στην κοινωνία σταθμίζουν την τάση προς μια κατεύθυνση. Οι γενικοί νόμοι είναι και γενικές αλήθειες που εκφράζουν βεβαιότητες ή σταθερές γιατί διαφορετικά δεν μπορεί να διατηρηθεί ένα σύστημα ή μια κοινωνία, να έχει δηλαδή συνοχή και ισορροπία. Η «Μοναδική αλήθεια» είναι ένα ιδεολόγημα που συνδέεται με την ατομική αλήθεια, η οποία δεν έχει γενική ισχύ. Αυτοί που υπερασπίζονται την ιδεολογική κατασκευή, απομακρύνονται από τον προβληματισμό περί ρεαλιστικής ιστορίας και συναντώνται μόνο με τη γλώσσα, τη νόηση και την αποδόμηση του νοήματος έξω από την υλική πραγματικότητα.
Η υποκειμενικότητα, ατομικότητα ή τυχαιότητα σχετικά με τα ιστορικά γεγονότα είναι μια πραγματική πλευρά αλλά δεν σηματοδοτεί καμιά κυριαρχία και πολύ περισσότερο δεν αποκλείει οποιαδήποτε αντικειμενικότητα. Εμείς σαν επιστήμονες, ερευνητές και δάσκαλοι, αναζητούμε τα βαθύτερα επίπεδα και τις μορφές της πραγματικότητας, δεν αρνούμαστε δογματικά τις άλλες δυνατότητες και ερευνούμε την γενική αλήθεια ως γενική ισχύ. Η άρνηση ή κατάργηση της άλλης πλευράς με διαφόρους τρόπους και ειδικά αποκλεισμό από τη συζήτηση, το διάλογο, της βεβαιότητας, καθολικότητας και ενότητας, είναι εκ του πονηρού.
Το να διαχωρίζουμε τη φυσική από την ανθρώπινη πραγματικότητα είναι αυθαίρετο, δογματικό και μεταφυσικό, αφού ένα μέρος του βιολογικού κόσμου είναι ο άνθρωπος και η ιστορία του. Επομένως, η ανθρώπινη κοινωνία διερευνά το παρελθόν με σκοπό να ανακαλύψει τις αρχές, τη γέννηση και την εξέλιξη της κοινωνίας, τις γενικές συγκρούσεις, τις επαναλαμβανόμενες πράξεις βίας και δημιουργίας και τις διατυπώνει με το λόγο και τη γλώσσα. Οι γενικές αλήθειες, αποσιωπούνται από τους υποκειμενιστές, τους σχετικιστές και μεταμοντερνιστές των «πολλών αληθειών» που κατ’ αυτούς ταυτίζονται με τις ερμηνείες. Το κάθε άτομο υπόκειται στη γενική εγκυρότητα των προτάσεων.
Η ερμηνεία της Ιστορίας δεν ταυτίζεται με την εξήγηση και τη γνώση του καθενός υποκειμένου ξεχωριστά. Οι ιστορικές ερμηνείες είναι απόψεις ολόκληρων ιστορικών σχολών, οι οποίες ελέγχονται στο στάδιο της επιστημονικής σκέψης και απαντούν σε ερωτήματα γενικά και ειδικά. Οι προτάσεις αυτές διατυπώνονται με θεωρητικά και λογικά επιχειρήματα και δεν ταυτίζονται με την ιδιαίτερη ατομική λογική. Αυτές οι γενικές προτάσεις συνδέονται με τα γενικά ερωτήματα. Για ένα μεγάλο πόλεμο, για μια κοινωνική και επιστημονική επανάσταση, για μια γεωπολιτική και θεσμική μεταβολή. Υπάρχουν πολλά ιστορικά παραδείγματα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, τα οποία υπάρχουν στην Πρόταση της Ομάδας Ιστορίας της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων για τη διδασκαλία της Ιστορίας.
Η αναζήτηση των αιτίων και κινητηρίων δυνάμεων είναι μια πραγματική επιστημονική διαδικασία. Το ερώτημα είναι αν είναι έγκυρη ή δεν είναι και δεν μπαίνει σε αποκλειστική διάζευξη με κάτι άλλο. Η βίωση του τραύματος είναι μια διαδικασία που ταυτίζεται με την ατομική υποκειμενική δράση και τις ηθικές διαστάσεις της Ιστορίας, οι οποίες έχουν ένα όριο. Είναι ένα μέρος της προσέγγισης, που περιέχει αισθητικές, ποιητικές, λογοτεχνικές πηγές, δεν κυριαρχεί και δεν αναιρεί την επιστημονική ιστορική μέθοδο, η οποία είναι καθοριστική. Εάν κυριαρχήσει το βίωμα ακυρώνει το περιεχόμενο της Ιστορίας, το οποίο μετατρέπεται σε κάτι άλλο. Δεν μπορούν να συνταιριαστούν και να λειτουργούν συμπληρωματικά και παράλληλα όλες οι λογικές, βιωματικές, ηθικές, αισθητικές στάσεις στην Ιστορία και η πλουραλιστική επιλεκτική διαδικασία ‘λίγο απ’ όλα’.
Η επιμονή στην κατανόηση του παρόντος μέσα από βιωματικές δράσεις υπονομεύει την ιστορική γνώση και τη διδασκαλία της Ιστορίας. Η συνεχής αναζήτηση της ταυτότητας, υποκειμενικά, χωρίς σύνδεση με την ιστορική αλήθεια οδηγεί συνήθως σε αδιέξοδο. Η ιστορική αλήθεια συνδέεται με την αναζήτηση των αρχών και της ιστορικής εξέλιξης του παρελθόντος. Η επιμονή στην αναζήτηση των αληθινών ιστορικών γεγονότων μέχρι τέλους, χωρίς πολιτικούς και ιδεολογικούς συμβιβασμούς, είναι το ζητούμενο.

Ετικέτες: Σπύρος Τουλιάτος