Το σκίρτημα της ζωής

10:08 4/6/2018 - Πηγή: Alfa Vita

Αν κάτι χαρακτηρίζει τον πλανήτη μας σε σχέση με τους άλλους γνωστούς μας πλανήτες, είναι προφανώς το φαινόμενο της ζωής και η παρουσία του ανθρώπου. Και όλο το σκηνικό της ζωής είναι μια εξέλιξη «αναπόφευκτη», χωρίς κάποια μεταφυσική «καταγωγή», μια πορεία απόλυτα φυσική και ως εκ τούτου ερμηνεύσιμη και κατανοητή από την ανθρώπινη σκέψη.

Γνωρίζουμε σήμερα το σκίρτημα της ζωής, τις βασικές γραμμές όλης της διαδρομής του μετασχηματισμού της άβιας ύλης σε έμβια και την εν συνεχεία εκρηκτική βιολογική εξέλιξη που οδήγησε στην πολιτισμική εξέλιξη με την εμφάνιση

του ανθρώπου και στην πλήρη μεταλλαγή των γεγονότων στην επιφάνεια της Γης. Υπάρχει μια κατ’ αρχήν δυσκολία, γιατί «η ζωή προσδιορίζεται από τον περίπλοκο χημικό μηχανισμό του κυττάρου – μαζί με ένζυμα, μεμβράνες, μεταβολικούς κύκλους κλπ – και είναι αδύνατο ν’ αποφασίσουμε σε ποιο σημείο της εξέλιξης ένα τέτοιο σύστημα μετατράπηκε σε “ζωντανό”» [i].

Η δυσκολία έγκειται στο γεγονός ότι η όλη πορεία εξέλιξης της ύλης (άβιας και έμβιας) είναι συνεχής και ο εκάστοτε μετασχηματισμός των ποσοτικών αλλαγών σε ποιοτική μετεξέλιξη και σε δημιουργία ενός νέου και πιο πολύπλοκου επίπεδου οργάνωσης είναι πολύχρονος όπου συνυπάρχουν εν μέρει και η νεότερη και η παλαιότερη κατάσταση. Γνωρίζουμε όμως τις πιο βασικές «αναβαθμίδες» και προϊόντος του χρόνου η επιστημονική έρευνα καλύπτει και τις πιο λεπτές αποχρώσεις των πρωτοεμφανιζόμενων υπερδομών. Παραμένει εν πολλοίς ανερμήνευτο βέβαια το φαινόμενο των αναδυόμενων νέων ιδιοτήτων σε κάθε νέο και πιο πολύπλοκο επίπεδο οργάνωσης της ύλης – ιδιοτήτων που δεν υπάρχουν στο προηγούμενο και πιο απλό επίπεδο – που τελικά συνιστά τους βρόχους ανέλιξης της ύλης.

Κάθε επίπεδο εμπεριέχει εν δυνάμει και τη δυνατότητα εμφάνισης του νέου σκηνικού. «Τα μόρια δεν στόχευαν στην αναπαραγωγή: απλώς “σκόνταψαν” πάνω της. Η συνεχής συσσώρευση πολυπλοκότητας έφθασε σε τέτοιο σημείο, ώστε κάποιο μόριο απέκτησε δομή που μπορούσε να υποστεί σειρά αντιδράσεων και, κάτω από τη συμπτωματική πίεση της διασποράς, κατέληξε τυχαία στον σχηματισμό ενός αντιγράφου του» [ii]. Τελικά κάθε κατάσταση αστάθειας – κατάσταση που είναι γενικού χαρακτήρα στη Φύση – είναι πηγή εξέλιξης, ενώ η σταθερότητα είναι ο εχθρός κάθε μεταβολής, που οδηγεί πάντα στο τέλος των γεγονότων.

Η ερμηνεία δεν είναι απλά και μόνο μια θεωρητική εκδοχή, αλλά βασίζεται σε πειραματικές πρακτικές και σε πλήρως αποδεικτικά στοιχεία. Υπάρχει το υπόστρωμα των διαρκών αλλαγών. Τίποτα «δεν πέφτει από τον ουρανό». «Τα άτομα των μορίων συνδέονται μεταξύ τους χαλαρά και οι αναδιατάξεις που απολήγουν σε χημικές αντιδράσεις είναι κοινότατο φαινόμενο. Αυτός είναι ένας από τους λόγους εμφάνισης της ζωής από την άβια ύλη της αρχικής δημιουργίας. Αν τα μόρια είχαν τόσο στέρεα δομή όση και οι πυρήνες των ατόμων, η πρωταρχική μορφή της ύλης θα ήταν δέσμια της μονιμότητας και η ζωή θα είχε πεθάνει πριν ακόμη γεννηθεί. Όμως η ευπάθεια των μορίων δημιουργεί προβλήματα. Αν τα μόρια ήταν ελεύθερα να αντιδράσουν κάθε φορά που έρχονταν σε επαφή με άλλα μόρια, η ικανότητα για αλλαγές θα είχε ασφαλώς εξαντληθεί πριν από πολύ καιρό» [iii].

Είναι μια διαδρομή συνεχούς δημιουργίας και ανέλιξης των έμβιων συστημάτων σε όλο και πιο πολύπλοκες μορφές. Πρόκειται για μια ενδογενή και πολύ ισχυρή τάση της έμβιας ύλης, που συνδέεται με το βέλος του χρόνου, με την κατεύθυνση του μέλλοντος. Προς τούτο αρκούν δύο μόνο προϋποθέσεις: διαρκής ροή εξωτερικής ενέργειας (του ζωοδότη Ήλιου στην περίπτωσή μας) και χρόνος! Αλλά πώς έγινε το σκίρτημα της ζωής; Πώς αναδύθηκε η έμβια ύλη οδηγούμενη στη συνέχεια σ’ αυτό τον βιολογικό πλούτο των άπειρων μορφών της; Ποια ήταν τα αποφασιστικά στάδια μέσα από τα οποία έγινε η εμφάνιση της ζωής;

Τα οργανικά μόρια τα οποία ανοίγουν το δρόμο για το μετασχηματισμό της άβιας ύλης σε έμβια είναι αυτά που σήμερα ονομάζουμε νουκλεϊκά οξέα, ως οξέα του πυρήνα (του κυττάρου), το RNA και το DNA. Το κυρίαρχο μόριο της αντιγραφής σήμερα είναι το DNA και δικαίως θεωρείται ως το μόριο της ζωής, αφού κάθε έννοια αναπαραγωγής – που είναι και το κύριο διαφοροποιητικό χαρακτηριστικό στοιχείο της έμβιας ύλης έναντι της αντίστοιχης άβιας ύλης – είτε σε επίπεδο κυττάρου είτε σε επίπεδο πολυκύτταρων οργανισμών είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το εν λόγω μακρομόριο. Ωστόσο, αρχικά ήταν το RNA που έπαιζε αυτό το ρόλο – λειτουργώντας ταυτόχρονα και ως μήτρα αυτοαντιγραφής αλλά και ως ένζυμο κατάλυσης της αυτοαντιγραφής, ενώ το DNA το αντικατέστησε στη συνέχεια λόγω της μεγαλύτερης χημικής του σταθερότητας. «Η εκδοχή της ζωής ως προερχόμενης από έναν προβιοτικό “κόσμο RNA” υποθέτει ότι το RNA έπαιζε αρχικά αμφότερους τους ρόλους του λειτουργικού – δομικού μορίου και του φορέα της κληρονομικότητας λόγω της ιδιότητάς του να αυτο-αντιγράφεται. Αργότερα οι δύο ρόλοι διασπάστηκαν μεταξύ πρωτεϊνών και νουκλεϊνικών οξέων. Η εγκατάσταση της διχοτομίας μεταξύ ενός σημαίνοντος πληροφορικού μορίου (DNA) και ενός σημαινόμενου δομικού – λειτουργικού μορίου (πρωτεϊνών) ήταν απαραίτητη για τη δράση της φυσικής επιλογής και των όποιων άλλων μηχανισμών έχουν συντελέσει στον παρόντα πλούτο των μορφών της ζωής» [iv].

Από τη στιγμή που υπήρξε η δυνατότητα αναπαραγωγής και «γεννήθηκε» η ζωή έχουμε αλυσιδωτές και άκρως πολλαπλασιαστικές εκρήξεις όλο και πιο νέων και κατά γενικό κανόνα και πιο πολύπλοκων έμβιων οργανισμών. Ωστόσο, μπορεί να γνωρίζουμε τη ζωή ως προς τη βιολογική / επιστημονική εκδοχή της, αλλά αυτή θέτει διαρκώς ερωτήματα ως προς τη φιλοσοφική προσέγγισή της, ως προς το στοχασμό του κάθε ανθρώπου, ως προς τη σχέση της με τη σκέψη και τη συνείδηση, ως προς το συνολικό στερέωμα των άπειρων και άγνωστων μορφών της και κυρίως ως προς το μελλοντικό της ταξίδι!

Η ζωή μάς εμπεριέχει και δεν πρόκειται να δημιουργήσουμε το μεθοδολογικό σχήμα «παρατηρητή – παρατηρούμενο». Και έτι περαιτέρω, δεν υπάρχει οριστική γνώση αλλά διαρκώς εξελισσόμενη μαζί με το δικό μας ταξίδι. Άλλωστε, απ’ εδώ δεν εκπηγάζει και μια όψη της ομορφιάς της ζωής και της γνώσης;

[i] Παπαβασιλείου Θ. (2002), Αβιοτικός σχηματισμός οργανικών ουσιών: Μοριακός κανιβαλισμός και ενεργειακές απόχες, Ουτοπία, τ. 50, σ. 31

[ii] Παπαβασιλείου, ο.π., σ. 34

[iii] Παπαβασιλείου, ο.π, σ. 33

[iv] Αλμυράντης Γ. (2002), Η ανάδυση της ζωής. Σύμπτωση ή αυτοοργάνωση; Ουτοπία, τ. 50, σ. 41, 42, 43

Νίκος Τσούλιαςζωήβιολογική εξέλιξη