«Άιντε και ντε»: Το τραγούδι του Γιάννη Πουλόπουλου και του Γιάννη Ρίτσου για την σιδηροδρομική τραγωδία στην Λάρισα το 1972

16:59 2/3/2023 - Πηγή: Enikos

Συγκλονισμένη ολόκληρη η χώρα από την τραγωδία στα Τέμπη, θρηνεί για τα θύματα της μοιραίας σύγκρουσης. Μία χώρα που έχει δοκιμαστεί πολλές φορές από εθνικές τραγωδίες πληρώνοντας, κάθε φορά, βαρύ τίμημα στην άσφαλτο, στον αέρα αλλά και στις σιδηροδρομικές ράγες. Ένας λαός που δεν ξεχνά τις θυσίες του και κουβαλάει σαν ουλές στο σώμα του τις πληγές που μπορεί να έχουν κλείσει, αλλά δεν έχουν σβήσει.

Άλλωστε και η τέχνη φροντίζει πολλές φορές να μην ξεχασθούν από την εθνική μνήμη (μας) και να μείνουν χαραγμένες οι μαύρες

σελίδες, λες και είναι φάροι αναμμένοι που θα πρέπει να διώχνουν τα καράβια από τα βράχια και να σταματάνε τα τρένα από την πορεία τους προς τον θάνατο.

Η σιδηροδρομική τραγωδία που βιώνει σήμερα η Ελλάδα δυστυχώς δεν είναι η μοναδική, σίγουρα είναι η μεγαλύτερη. Αν και όταν θυσιάζονται ανθρώπινες ζωές δεν υπάρχει… τραγωδιόμετρο. Η Ελλάδα, μαθημένη από τα χτυπήματα της μοίρας αλλά και τις δικές της αβλεψίες, έκλαψε πάνω από τις σιδηροδρομικές ράγες το 1968 και το 1972 όταν έγιναν δύο φρικιαστικά δυστυχήματα με αμαξοστοιχίες στο Δερβένι και στη Λάρισα αντίστοιχα.

Για το δυστύχημα του 1972 εκτός από τους συγγενείς των θυμάτων φρόντισε και ο εθνικός μας ποιητής Γιάννης Ρίτσος να μην ξεχασθεί. Άλλωστε όταν έχουμε προβλήματα, στην τέχνη προστρέχουμε όπως έχει ειπωθεί….

Συντετριμμένος, ο Γιάννης Ρίτσος, όπως ολόκληρη η χώρα, έγραψε το ποίημα Άιντε και ντε. Η φιλία του με τον αξέχαστο συνθέτη Νίκο Μαμαγκάκη δημιούργησε ένα «ιδιόμορφο» Βαλς – Ζεϊμπέκικο που λειτούργησε σαν μαχαιριά στα πλευρά της Ελλάδας, που δεν θα άφηνε την τραγωδία στην Λάρισα να ξεχασθεί. Θα έκανε έναν λαό να αιμορραγεί κάθε φορά που θα ακουγόταν η φωνή του Γιάννη Πουλόπουλου που επιλέχθηκε για να το «ντύσει».

Το τραγούδι συμπεριλήφθηκε στον δίσκο του Νίκου Μαμαγκάκη «11 λαϊκά τραγούδια του Γιάννη Ρίτσου» που κυκλοφόρησε από τη LYRA το Νοέμβρη του 1972, με τραγουδιστές τον Γιάννη Πουλόπουλο και τη Μαρία Δουράκη.

Ο σπουδαίος συνθέτης, όπως διαβάζουμε στο ogdoo.gr (Θανάσης Γιώγλου), στην επανέκδοση του δίσκου σε cd το 1995 σε σχετικό σημείωμά του ανέφερε για την συνεργασία του με τον Γιάννη Ρίτσο στην οποία περιλαμβάνεται και το Άιντε και ντε:

«Με τον Ρίτσο με συνέδεε μεγάλη φιλία και αλληλοεκτίμηση. Όταν κάποτε του ζήτησα να μελοποιήσω στίχους του, μου υποσχέθηκε ότι θα γράψει ειδικά για μένα. Την εποχή εκείνη, εγώ ήμουν πολύ ερωτευμένος. Ο Ρίτσος το ήξερε – κάναμε πολύ παρέα τότε – κι έτσι έκανε για μένα αυτούς τους ερωτιάρικους στίχους. Βέβαια μου ‘φερε τελικά λιγότερα τραγούδια απ’ όσα χρειάζονταν για το δίσκο. Κι έτσι εγώ ύστερα συμπλήρωσα με το «Άιντε και ντε» που είναι παρμένο απ’ τους «Πλανόδιους μουσικούς», μια μεγάλη ποιητική συλλογή του, την οποία αργότερα μελοποίησα ολόκληρη χωρίς ποτέ να την εκδώσω. Το «Άιντε και ντε» το θεωρώ πολύ μεγάλο τραγούδι. Το υπόλοιπο υλικό επηρεάστηκε πολύ από το κοινό κλίμα που είχαν οι στίχοι. (…) Εγώ διάλεξα τον Πουλόπουλο και η εταιρεία τη Δουράκη, μια φωνή της εποχής εκείνης. Θυμάμαι που προσπαθούσα να πω στον Πουλόπουλο πες το κι έτσι. Μου λέει «εγώ μαέστρο, ό,τι και να μου πεις, όπως μπορώ θα τα πω». Δίκιο είχε. Είχε πια μια σταμπιλαρισμένη φωνή. Είχε φτιάξει το κεφάλαιο δικό του. Δεν μπορούσες να επενδύσεις περισσότερο πάνω του. Η «βιοτεχνία» του ήταν πια κλειστή και δεν έβγαινε από τα όρια. Έτσι κι αλλιώς όμως ήταν πολύ καλός. Φοβερά ιδιόρρυθμη φωνή και τίμιος τραγουδιστής».

Στη βιογραφία του Νίκου Μαμαγκάκη που κυκλοφόρησε το 2006 σε επιμέλεια του Πάνου Χρυσοστόμου, ο συνθέτης παραθέτει ένα περιστατικό με τον Γιώργο Μητσάκη, που σχετίζεται με το «Άιντε και ντε»:

«Θυμάμαι τον Γιώργο Μητσάκη, με τον οποίο είχαμε μια πολύ καλή σχέση. Με αγάπαγε, νομίζω, και μου έλεγε για κάποιους στίχους: «Πολύ τολμηρός, βρε αδερφέ μου Νίκο, πολύ τολμηρός». Εγώ του έλεγα: «Τι εννοείς τολμηρός;» Και απαντούσε: «Ε, να, τώρα, ο μηχανοδηγός με το μικρό μουστάκι του;» Κι εγώ του έλεγα: «Αυτό τι σε πειράζει εσένα, Γιώργο μου; Ή μήπως είναι λάθος ο δρόμος;» Και αμέσως μετά του είπα: «Ξέρεις τίνος είναι αυτοί οι στίχοι, Γιώργο; Του Ρίτσου!» Και κείνος εντυπωσιάστηκε! «Αμάν, αμάν, αδερφέ μου Νίκο!».

Μια προσεκτική ανάγνωση των στίχων του Γιάννη Ρίτσου μπορεί να σε κάνουν να ανατριχιάσεις ακόμη κι αν δεν ξέρεις πως συνέβη το φρικτό δυστύχημα της Λάρισας το 1972. Δυστυχώς 51 χρόνια αργότερα, μοιάζει τόσο επίκαιρο, που ίσως θα μπορούσε να περιγράφει την μοιραία σύγκρουση στα Τέμπη. Η αιματοβαμμένη ιστορία πάνω στις ράγες επαναλαμβάνεται όχι σαν φάρσα, αλλά σαν εθνική τραγωδία και η τέχνη φροντίζει, όπως και σε πολλές ακόμη περιπτώσεις, να μην ξεχασθεί…

Διαβάστε τους στίχους του Γιάννη Ρίτσου:

Άιντε και ντε
άιντε και ντε
άιντε και ντε
άιντε ντε
άιντε και ντε

Άιντε το τραίνο πήγαινε
όρθιος ο μηχανοδηγός
με το κασκέτο του στραβά
καλό τιμόνι κουμαντάριζε
μες στη καπνιά
μες στη βραδιά

με μπλούζα σαν λυκοπροβιά
ασίκης μηχανοδηγός
με το μικρό μουστάκι του
καλό τιμόνι οδήγαγε
το τραίνο για τον ουρανό
άιντε και ντε…

Κι όλο στον ουρανό το τραίνο πήγαινε
άιντε και νύχτωνε
πίσω του δάσος ορφανό
άφηνε μιαν ουρά καπνό
στο ματωμένο δειληνό
άιντε ντε
Άιντε και ντε…

μες στην πετσέτα το ψωμί και το κρομμύδι
ώρα για σχόλασμα παιδιά
ένας σπουργίτης μοναχά
τα ψίχουλα τσιμπολογά
άιντε και ντε…
Άιντε και ντε…

άιντε τα τραίνα βούλιαξαν
ένα μονάχο καταμόναχο
έξω απ’ τις ράγες πήγαινε
με τους νεκρούς του θερμαστές
και τους νεκρούς εισπράκτορες
μια μαλακιάν ουρά καπνό
άφηνε μες στον ουρανό
μεγάλο δάσος ορφανό
μια μαλακιάν ουρά καπνό
στο μαραμένο δειληνό

άιντε και ντε…
Άιντε και ντε…
κάψα και σίδερο

Να μια, να δυο, να κι άλλη μια
λοστοί ξηνάρια και σφυριά
κι ο δυναμίτης στη βραχόπετρα
στα μάτια σου πέτρα μουγκή
στα μάτια σου πέτρα σκληρή
σπίτι δεν έχτισες εσύ
με τη δουλειά σου τη βαριά
χτίσ’ το λοιπόν με την βαρυά
να δυο, να τρεις να κι άλλη μια
κι ο κόκορας λαλεί μακρυά
άιντε και ντε…

Το χρονικό της τραγωδίας στον Δοξαρά Λάρισας (16/1/1972)

Λίγα χρόνια  έπειτα από το σιδηροδρομικό δυστύχημα στο Δερβένι (1968) , το 1972, στη Θεσσαλία, δύο τρένα συγκρούστηκαν μετωπικά μεταξύ των σιδηροδρομικών σταθμών του Δοξαρά (Λάρισας) και των Ορφανών (Καρδίτσας) με αποτέλεσμα 21 (ή 19 σύμφωνα με άλλες πηγές) άνθρωποι να χάσουν τη ζωή τους και δεκάδες να τραυματιστούν.

Το ένα τρένο είχε ξεκινήσει στις 13.30 από Θεσσαλονίκη με προορισμό την Αθήνα, ενώ το άλλο, στις 9:30 από Πειραιά με προορισμό τη Θεσσαλονίκη.

Δύο Πειραιώτες μηχανοδηγοί, οι Πολίτης και Σταματίου παρέλαβαν τη ντιζελάμαξα ALCO.A323 και κατευθύνθηκαν στον σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης. Εκεί, η Α323, μπαίνει επικεφαλής του τρένου που πριν λίγο είχε φτάσει με μικρή καθυστέρηση από το Μόναχο. Τελικός προορισμός για την υπερταχεία απολύτου προτεραιότητας «Ακρόπολις Εξπρές», ήταν η Αθήνα.

Στις 13:30, το «Ακρόπολις», ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη και με μεγάλη καθυστέρηση έφτασε στη Λάρισα, όπου έκανε μία σύντομη στάση και συνέχισε την πορεία του. Λίγα λεπτά αργότερα, ο σταθμάρχης Παλαιοφαρσάλου, δίνει εντολή αναχώρησης στην αμαξοστοιχία 121, Πειραιά-Θεσσαλονίκης, γνωστότερη σαν «πόστα».

Επρόκειτο για ένα τρένο που έκανε στάση σε όλους τους σταθμούς. Πίσω από την ντιζελομηχανή της, βρισκόταν ένα βαγόνι-ταχυδρομείο ιταλικής κατασκευής, δύο επίκουρες κλειστές φορτάμαξες και δύο επιβατάμαξες. Στη μία από αυτές, επέβαιναν 30 στρατιώτες του Πυροβολικού που από τη Θήβα πήγαιναν με μετάθεση σε μονάδες της Βόρειας Ελλάδας.

Η διασταύρωση των δύο τρένων, προγραμματίστηκε να γίνει είτε στο σταθμό των Ορφανών, είτε στον σταθμό του Δοξαρά.

Οι δύο σταθμάρχες, Νικόλαος Γκέκας των Ορφανών και Δημήτριος Παπαδόπουλος του Δοξαρά, διαφωνούσαν μεταξύ τους, καθώς ο ένας ήθελε να γίνει η διασταύρωση στον σταθμό του άλλου. Τη διαφωνία τους κλήθηκε να επιλύσει ο ρυθμιστής κίνησης των τρένων Γεώργιος Χαλιώτης, από την Αθήνα. Οι συνεννοήσεις μεταξύ των τριών υπαλλήλων του ΟΣΕ δεν είχαν αποτέλεσμα, καθώς δεν υπήρχαν σύγχρονα συστήματα επικοινωνίας.

Το «Ακρόπολις» πέρασε κανονικά από τον Δοξαρά χωρίς να σταματήσει καθώς είχε προτεραιότητα ενώ και ο Γκέκας έδωσε εντολή να ξεκινήσει η «πόστα» από τα Ορφανά.

Τα δύο τρένα μόνο με ένα θαύμα δεν θα συγκρούονταν. Στο μεταξύ, ο βοηθός μηχανοδηγός της 121 έχοντας δεχτεί παράπονα από τον προϊστάμενο της «πόστας» ότι υπήρχε πρόβλημα θέρμανσης, άφησε τη θέση του και πήγε στο μηχανοστάσιο να δει την ατμογεννήτρια. Έτσι, ο μηχανοδηγός που καθόταν δεξιά δεν είχε ορατότητα προς τα αριστερά, απ’ όπου ερχόταν η υπερταχεία.

Έχει γραφτεί ότι οι μηχανοδηγοί της Α323, άκουγαν στο ραδιόφωνο την αναμετάδοση του αγώνα ποδοσφαίρου Πανιώνιου-Ολυμπιακού, που διεξαγόταν εκείνη τη μέρα και πιθανότατα ήταν απορροφημένοι.

Ένας βοσκός, από ένα γειτονικό ύψωμα βλέποντας τα δύο τρένα να πλησιάζουν μεταξύ τους έβγαλε την κάπα του και έκανε νόημα στους μηχανοδηγούς του «Ακρόπολις». Αυτοί νόμισαν ότι τους χαιρετάει και ανταπέδωσαν τον χαιρετισμό.

Δευτερόλεπτα μετά, το «Ακρόπολις», με ταχύτητα 100 χλμ/ώρα και η Α121 συγκρούστηκαν μετωπικά. Η ντιζελομηχανή του «Ακρόπολις» συνέθλιψε τη μηχανή της «πόστας» ενώ και τα τρία πρώτα βαγόνια της έγιναν συντρίμμια.

Στον παγωμένο θεσσαλικό κάμπο μέσα στο χιονόνερο 21 άνθρωποι άφησαν την τελευταία τους πνοή και περισσότεροι από 40 τραυματίστηκαν. Η νέα σιδηροδρομική τραγωδία συγκλόνισε ολόκληρη τη χώρα.