«Μαύρες Διαθήκες»: γράφει ο Νικήτας Σινιόσογλου

12:12 23/2/2019 - Πηγή: ΕΡΤ

ΕΝΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Δώδεκα σκέψεις για τις «Μαύρες Διαθήκες. Δοκίμιο για τα όρια της ημερολογιακής γραφής»

1/ Οι «Μαύρες Διαθήκες» είναι μια καταβύθιση στη σκοτεινή πλευρά της ημερολογιακής και της εξομολογητικής γραφής. Την αφορμή δίνουν τα ημερολόγια του Μάρτιν Χάιντεγκερ (1889-1976) και του Καρλ Σμιτ (1888-1985), που υπήρξαν οι πιο σπουδαίοι διανοούμενοι του Τρίτου Ράιχ. Το βιβλίο έχει δύο μέρη: το πρώτο είναι δοκιμιακό, όπου καταγράφω κριτικές σκέψεις για τη διάθλαση του φασισμού στην

ημερολογιακή γραφή του Σμιτ και του Χάιντεγκερ· το δεύτερο είναι ημερολογιακό και έχει γραφεί σε πρώτο πρόσωπο. Οι «Μαύρες Διαθήκες» είναι λοιπόν ένα δοκίμιο για την ημερολογιακή γραφή που καταμεσής τρέπεται στο αντικείμενό του, καθώς γίνεται το ίδιο ημερολόγιο.

2/ Ενώ μεταπολεμικά η φιλοσοφία και η πολιτική, η τέχνη και η τεχνική –εν ενί λόγω ο κόσμος όλος– άλλαζε και προχωρούσε στην αντίθετη κατεύθυνση από τη δική τους, ο Σμιτ κι ο Χάιντεγκερ παρέμεναν ως το τέλος εχθροί της φιλελεύθερης και ορθολογικής Δύσης: φοβικοί και παρανοϊκοί όταν κάνουν λόγο για τον «εξεβραϊσμό» της Ευρώπης· εμμονικοί με μια μυθολογική σχεδόν ιδέα περί εντοπιότητας και καταγωγής· και απολύτως αντίθετοι σε ό,τι ονομάζουμε σήμερα «παγκοσμιοποίηση» (πόσο μάλλον απέναντι στην ιδέα ενός άϋλου εικονικού κόσμου, όπως αυτός που αναπαράγει τώρα το κείμενο τούτο). Η εμπλοκή του Καρλ Σμιτ και του Χάιντεγκερ με τον ναζισμό με απωθεί, το ίδιο και η φιλοσοφική κοσμοαντίληψή τους, ακόμη και ο τρόπος με τον οποίο βλέπουν τον κόσμο και φιλοσοφούν. Αλλά με γοητεύουν τα όρια της ανθρώπινης έκφρασης − ειδικά τα ημερολόγια τούτα είναι μεταιχμιακά έργα, πολύ ακραία από άποψη υφολογική, στοχαστική και, κυρίως, ψυχική.

Ερνστ Γιούνγκερ [Ernst Jünger] & Καρλ Σμίτ [Carl Schmitt]3/ Η απομόνωση που βίωσαν ο Σμιτ και ο Χάιντεγκερ σε έναν κόσμο ολοένα πιο καπιταλιστικό, νεωτερικό και μετα-νεωτερικό ευθύνεται ίσως για τις πολύ ανοίκειες τροπές του λόγου στα ημερολόγιά τους, καθώς μνησίκακοι καταδύονται στον εαυτό τους, και σε βάθη τρομακτικά. Κι ενώ οι ιδέες τους με απωθούν πάντα, αναγνωρίζω πως μου ασκούν μιαν έλξη από ιστορική, φιλοσοφική και λογοτεχνική άποψη.

4/ Διαβάζοντας τον Σμιτ και τον Χάιντεγκερ μου είχε κάνει εξαρχής εντύπωση η απέχθειά τους για την περιπλάνηση και την ανεστιότητα, που είναι γι’ αυτούς κατεξοχήν «εβραϊκές» ιδιότητες. Κι ήθελα να είναι αυτός ο άξονας του βιβλίου μου, αλλά δεν είχα βρει ακόμη τον τρόπο.

Μάρτιν Χάιντεγκερ [Martin Heidegger]5/ Ώσπου, το καλοκαίρι του 2017 βρέθηκα στη Σιγκαπούρη, προκειμένου να μιλήσω για τα ημερολόγια του Σμιτ και του Χάιντεγκερ, και για τις υπόγειες συνάψεις της φιλοσοφίας τους με τον ναζισμό. Η Σιγκαπούρη, χάρη στην ξέφρενη οικονομική ανάπτυξη που γνωρίζει, τυχαίνει να είναι για πολλούς ένα case study συναρπαστικών πειραματισμών, όπου η σύγχρονη τεχνολογία ωθεί στο περιθώριο των ιδεών τις έννοιες της εντοπιότητας και της παράδοσης. Βρισκόμουν σε έναν τόπο που θα ήταν ο εφιάλτης του Σμιτ και του Χάιντεγκερ, γυροβολούσα σε έναν ρευστό τόπο που κι αυτός με τραβούσε μέσα του σε μια περιδίνηση ισχυρή, όπου γλώσσα, μνήμη, παράδοση, καταγωγή και ρίζες κάθε λογής γίνονταν πολύ σχετικά πράγματα.

6/ Κατάλαβα πως εκεί και τότε θα έβρισκα την πρώτη ύλη για το βιβλίο μου. Παρέτεινα τη διαμονή μου, αποφασισμένος να περιπλανηθώ στην αλλόκοτη μεγαλούπολη, τυπικό δείγμα κατά Χάιντεγκερ και Σμιτ της διαβόητης «νεωτερικότητας» − ήθελα να νιώσω στο πετσί μου την αγωνία που περιγράφουν στα ημερολόγιά τους, τη σχετικοποίηση Ανατολής και Δύσης, την απονοηματοδότηση του χώρου, τη Βαβέλ των γλωσσών και το ξερίζωμα από τον τόπο και την ιστορία. Άλλωστε, η αστική περιπλάνηση είναι ο τρόπος που έχω επιλέξει για να σχετίζομαι με την ιστορία, την πολιτική και τον εαυτό.

7/ Περιδιαβαίνοντας στη Σιγκαπούρη και νιώθοντας ολότελα ξένος έγινα ό,τι αποστρέφονταν ο Σμιτ και ο Χάιντεγκερ: ανέστιος, άρριζος, εντελώς παραδομένος στις δυνάμεις της φιλελεύθερης οικονομίας (μήπως αυτές δεν κινούν σε κάποιον βαθμό και τις ακαδημαϊκές επισκέψεις;). Βρισκόμουν με το ένα πόδι εκτός ιστορίας, πάντως εκτός οικείου πεδίου ή τόπου. Κι όμως, ενώ αντιλαμβανόμουν καλύτερα τη δική τους οπτική γωνία, την αγωνία τους μάλλον για ρίζωμα και δεδομένα σημεία αναφοράς, δεν ένιωσα ούτε στιγμή πως ο κόσμος μας είναι χειρότερος από τον δικό τους.

8/ Κι έτσι στους δρόμους της Σιγκαπούρης γεννήθηκε το δικό μου ημερολόγιο· ένα ημερολόγιο δηλαδή σε διάλογο με τα ημερολόγια του Σμιτ και του Χάιντεγκερ, που τους ένιωθα εκών άκων συνοδοιπόρους και πλάνητες. Αλλά ενώ εκείνοι αδιαφορούν για την καθημερινή ζωή και για τα απλά αντικείμενα, εγώ τα ζητούσα επίμονα, για να κινώ τη σκέψη μου. Γι´ αυτό και το ημερολόγιό μου διαφέρει από τα δικά τους, μολονότι υπήρξαν και υπάρχουν στιγμές που είδα τον κόσμο της νεωτερικότητας μέσα από το δικό τους πρίσμα.

9/ Ένα παράδειγμα: Σήμερα το πρωί στην οθόνη του υπολογιστή μου είδα το διαφημιστικό μήνυμα μιας εταιρείας υψηλής τεχνολογίας, που μου έλεγε το εξής:

«Από το 5G [ταχύτητες μεταφοράς δεδομένων] μέχρι τις απίθανες οθόνες, δημιουργούμε το μέλλον της τεχνολογίας, για να μπορείς να δημιουργήσεις το αύριο».

Ένα τέτοιο μέλλον –δηλαδή το παρόν που ήδη ζούμε– ήταν ό,τι τρόμαζε τον Μάρτιν Χάιντεγκερ και τον Καρλ Σμιτ: ένα σύμπαν εξαϋλωμένο χωρίς εντοπιότητα ή ιστορία, και απανθρωποποιημένο εντέλει, το οποίο εκδιπλώνεται εξίσου στη Σιγκαπούρη ή στην Αθήνα.

10/ Πώς συνδέεται η φιλοσοφία του Χάιντεγκερ με τις πολιτικές επιλογές του; Το φιλοσοφικό έργο του Χάιντεγκερ απορρέει από τον αγώνα του να υπερβεί τη φιλοσοφική παράδοση της Δύσης, προκειμένου να μας αποκαλύψει τον αληθινό στοχασμό, που προσπαθεί να τον περιγράψει με τη δική του ορολογία, σχεδόν οραματικά. Αυτό το εγχείρημα πραγματοποιείται την εποχή που οι ναζί επιδιώκουν την εγκαθίδρυση ενός νέου κρατικού ιδεώδους. Οι ναζί επιδίωκαν να κλείσουν τους λογαριασμούς με το κράτος δικαίου και την κοινοβουλευτική δημοκρατία, ο Χάιντεγκερ με την ιστορία της φιλοσοφίας. Οι πορείες τους τέμνονται ιστορικά αλλά και ιδεολογικά, και ο Χάιντεγκερ το αντιλαμβάνεται αμέσως: «Η εθνικοσοσιαλιστική επανάσταση στοχεύει στην ολοκληρωτική μεταμόρφωση του γερμανικού μας Dasein», θα πει το 1933. Το νόημα είναι πως η αναμόρφωση του κράτους δεν είναι διόλου άσχετη με την ανάδειξη της «αυθεντικής» φιλοσοφίας. Για τον Χάιντεγκερ, ο εθνικοσοσιαλισμός ήταν η ευκαιρία να μας αποκαλυφθεί επιτέλους «η αλήθεια του Είναι» στο επίπεδο της πολιτικής, ώστε να αναδυθεί στο προσκήνιο της γερμανικής Ιστορίας. Πίστεψε ότι οι ναζί θα καταφέρουν να φέρουν στην επιφάνεια το αυθεντικό «Είναι», ώστε να σώσουν την Ευρώπη από την παρακμή του (νεωτερικού) πολιτισμού της. Στην περίπτωσή του Χάιντεγκερ, όσο και σε εκείνην του Καρλ Σμιτ, φιλοσοφία και πολιτικός βίος αλληλεπιδρούν.

11/ Όπως η ναζιστική ιδεολογία, έτσι κι η σκέψη του Χάιντεγκερ περιφρονεί εντελώς τον καθ’ έκαστον άνθρωπο, το άτομο και το πρόσωπο. «Το άτομο καθεαυτό δεν μετράει διόλου. Η μοίρα του λαού μας [όπως εκδιπλώνεται] στο Kράτος του, αυτό είναι τα πάντα», έγραψε ο Χάιντεγκερ τον Δεκέμβριο του 1933. Εδώ βρίσκει κανείς τη διασύνδεση της φιλοσοφίας με τις φασιστικές πεποιθήσεις − την απαλοιφή της προσωπικής στάσης: Der Einzelne, wo er auch stehe, gilt nichts. Das Schicksal unseres Volkes in seinem Staat gilt alles. Γι’ αυτό και λέει πολλά πως ο ειδικός μελετητής του Χάιντεγκερ Günter Figal παραιτήθηκε από τη θέση του προέδρου της Εταιρείας Μάρτιν Χάιντεγκερ, όταν δημοσιεύθηκαν τα Τετράδια του Χάιντεγκερ, το 2015. Έπραξε με γνώμονα την ατομική ευθύνη – μια έννοια που απουσιάζει εντελώς από την χαϊντεγκεριανή οντολογία.

12/ Ξαναδιαβάζοντας τις «Μαύρες Διαθήκες» νιώθω πως κατά βάθος το θέμα που με απασχόλησε δεν είναι άλλο από την εγγύτητα και την απόσταση. Η μακρινή Σιγκαπούρη υπήρξε ο καθρέφτης της εμπειρίας μου στην Ελλάδα. Έπειτα, ήρθα εγγύτερα σε δύο στοχαστές με τους οποίους διαφωνώ ιδεολογικά και φιλοσοφικά, γράφοντας γι’ αυτούς σε πρώτο πρόσωπο και μελετώντας τους στις έσχατες στιγμές τους, στα μεταπολεμικά τους ημερολόγια. Αλλά στο τέλος μένει παντού και πάντα μια απόσταση απαραμείωτη που ποτέ δεν αίρεται, και μια απώθηση που ποτέ δεν θεραπεύεται.

Νικήτας Σινιόσογλου
photo credit: ©Ελένη Ωνάσογλου

Το νέο βιβλίο του Νικήτα Σινιόσογλου Μαύρες Διαθήκες. Δοκίμιο για τα όρια της ημερολογιακής γραφής κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Κίχλη (σελ.: 240, τιμή: €14,50).

Μακέτα εξωφύλλου: Μάρω Αβραμοπούλου

Την εισαγωγή και εκτενή αποσπάσματα του βιβλίου μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Ο Νικήτας Σινιόσογλου γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Μονάχου και Κέμπριτζα (PhD). Διετέλεσε British Academy Postdoctoral Fellow στο τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Cambridge (2008-2011) και Leverhulme Trust Early Career Fellow στο King’s College London (2011-2013). Είναι εντεταλμένος ερευνητής στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών) και έχει διδάξει σε ελληνικά και βρετανικά πανεπιστήμια.

Έχει εκδώσει τα βιβλία: Αλλόκοτος Ελληνισμός: Δοκίμιο για την οριακή εμπειρία των ιδεών (Αθήνα: Εκδόσεις Κίχλη 2016, Βραβείο Δοκιμίου του περιοδικού Αναγνώστης), Plato and Theodoret: The Christian Appropriation of Platonic Philosophy and the Hellenic Intellectual Resistance (Cambridge University Press 2008), Radical Platonism in Byzantium: Illumination and Utopia in Gemistos Plethon (Cambridge University Press 2011). Δοκίμια και αφηγηματικά κείμενά του έχουν δημοσιευθεί στα περιοδικά Athens Review of Books, Νέα Εστία, Δευκαλίων, Μανδραγόρας, Οδός Πανός, (δέ)κατα. Γράφει για την αστική περιπλάνηση και για τα όρια δοκιμιακού και λογοτεχνικού λόγου. Έχει μεταφράσει το βιβλίο Η Γραφομηχανούλα / Nietzsche ex Machina που αποτελείται από ένα διήγημα του Siegfried Kracauer με θέμα τον έρωτα ενός άντρα για μια γραφομηχανή, από έξι επιστολές του Νίτσε που αφορούν την περιπέτεια του φιλοσόφου με μια από τις πρώτες γραφομηχανές στην ιστορία και συνοδεύεται από ένα σύντομο δοκίμιό του για τα κείμενα αυτά, προσπαθώντας να απαντήσει στο ερώτημα – τι μπορεί να σημαίνει η παροξυσμική, ερωτική σχέση για μια γραφομηχανή;

Παρουσίαση του βιβλίου Αλλόκοτος Ελληνισμός από τον συγγραφέα στη «Βιβλιοθήκη του Πρώτου» μπορείτε να ακούσετε εδώ.

www.ert.gr