Γιατί κόβουμε βασιλόπιτα την Πρωτοχρονιά – Τι συμβολίζει το φλουρί

00:05 1/1/2025 - Πηγή: Emea.gr

Βασιλόπιτα ονομάζεται η πίτα που παρασκευάζεται σε ορισμένες χώρες, από τους χριστιανούς, παραμονές της Πρωτοχρονιάς και κόβεται λίγο μετά την αλλαγή του χρόνου. 

Το χαρακτηριστικό στοιχείο της είναι το φλουρί. Καθώς κόβεται η πίτα, τα κομμάτια αφιερώνονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα, ενώ η ανυπομονησία για το ποιος θα βρει το φλουρί δημιουργεί χαρά και ενθουσιασμό. Η εύρεση του φλουριού θεωρείται σημάδι τύχης και ευλογίας για το άτομο που το κερδίζει, κάνοντας την εμπειρία ακόμα πιο ξεχωριστή.

Στην

Αθήνα συνηθίζεται η λεγόμενη «πολίτικη» Βασιλόπιτα η οποία παρασκευάζεται κυρίως από αλεύρι, αυγά, ζάχαρη και γάλα, κατασκευάζεται σε διάφορα μεγέθη και είδη αλλά συνήθως είναι φουσκωτή, αφράτη και γλυκιά, η οποία μοιάζει στην υφή και τη γεύση με το τσουρέκι.

Σε άλλα μέρη επικρατούν άλλοι τρόποι κατασκευής με μπαχαρικά κ.α. Στη δυτική Μακεδονία αντί για την «πολίτικη» Βασιλόπιτα συχνά η βασιλόπιτα είναι μια τυρόπιτα ή πρασόπιτα.

Το βασικό κοινό γνώρισμα όλων ωστόσο, είτε είναι γλυκιές είτε αλμυρές, είναι πως στο εσωτερικό τους τοποθετείται νόμισμα, συνήθως κάποιο κοινό νόμισμα, ή σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και χρυσό – κωνσταντινάτο – ή ασημένιο. 

Στην επαρχία, ανάλογα με το έθιμο, στο εσωτερικό της βασιλόπιτας μπορεί να τοποθετηθεί κάποιο μικρό κομμάτι από άχυρο, κληματόβεργα ή ελιά, ή σε κτηνοτροφικές περιοχές, ένα μικρό κομμάτι τυρί, για καλή τύχη στην παραγωγή. Σε άλλα μέρη, αντί αυτού κατασκευάζουν μικρό στεφάνι από κληματόβεργες που όποιος το βρει στα χωράφια θα είναι τυχερός στα σπαρτά, ή στην ελαιοπαραγωγή ή στο κρασί κλπ.

Συχνά γράφεται πάνω στη βασιλόπιτα ο αριθμός του νέου έτους, είτε με ζάχαρη, είτε με ξηρούς καρπούς ή κάποιο γλάσο. 

Το ελληνικό έθιμο

Η Βασιλόπιτα στη χώρας μας  κόβεται σε οικογενειακή συγκέντρωση αμέσως με τον ερχομό του νέου έτους, κυρίως μετά από φαγοπότι, όπου και πολλές φορές ακολουθεί χαρτοπαιξία «για το καλό του καινούργιου χρόνου». Έτσι ακριβώς τα μεσάνυχτα και με το που αλλάξει ο χρόνος,  σβήνουν τα φώτα και μετά από ένα λεπτό ανάβουν ξανά και εύχονται όλοι χρόνια πολλά και ευτυχισμένο το νέο έτος.

Τότε ο νοικοκύρης του σπιτιού  αφού σταυρώσει τη βασιλόπιτα με το μαχαίρι τρεις φορές αρχίζει να τη κόβει σε κομμάτια, το κάθε ένα για τα άτομα που παρευρίσκονται στο τραπέζι, ενώ πρώτο κομμάτι είναι για το σπίτι, ή αντίστοιχα και του Χριστού, της Παναγίας ή ακόμα και του Άι Βασίλη και στη συνέχεια του σπιτονοικοκύρη, της σπιτονοικοκυράς και των άλλων παρισταμένων κατά τάξη συγγένειας και ηλικία με τελευταίο το κομμάτι του φτωχού ή πάλι του σπιτιού, χωρίς βέβαια να λησμονούνται τυχόν μετανάστες, ασθενείς και άλλα πρόσωπα της οικογένειας που για διάφορους λόγους δεν παρίστανται. Ανάλογα με την περίπτωση μπορεί να κοπεί κομμάτι «για την εταιρεία», «για το μαγαζί» κ.λ.π..

Το κόψιμο της Βασιλόπιτας γίνεται και τις άλλες ημέρες του «Δωδεκαήμερου» των εορτών, ενώ γραφεία, σύλλογοι και υπουργεία μπορεί να κόβουν βασιλόπιτες μέχρι και τον Φεβρουάριο. 

Σε πολλά νησιά με το ξημέρωμα της 1ης του Νέου Έτους αναλαμβάνει ο σπιτονοικοκύρης να καθαγιάσει την οικία κρατώντας είτε τμήμα της Βασιλόπιτας είτε του αντίστοιχου των Χριστουγέννων Χριστόψωμο και ένα κερί μπαινοβγαίνοντας στη πόρτα τρεις φορές λέγοντας «έξω τα κακά, μέσα τα καλά».

Ιστορία της βασιλόπιτας

Το έθιμο της βασιλόπιτας προέρχεται από εκείνο το τελούμενο στην αρχαία εορτή των «Κρονίων» (των ρωμαϊκών «Σατουρναλίων») που παρέλαβαν οι Φράγκοι, από τους οποίους και προήλθε η συνήθεια της τοποθέτησης νομίσματος μέσα στη πίτα και της ανακήρυξης ως «Βασιλιά της βραδιάς» αυτού που το έβρισκε. Κατά άλλο έθιμο, αντί νομίσματος, έβαζαν φασόλι και αυτόν που το έβρισκε τον αποκαλούσαν «φασουλοβασιλιά».

Το κόψιμο στις βασιλόπιτας είναι από τα ελάχιστα αρχέγονα έθιμα που επιβιώνουν. Σύμφωνα με τον καθηγητή Δημήτρη Λουκάτο αποτελεί εξέλιξη του γνωστού και λαϊκού εθίμου στις πρωτοχρονιάτικης πίτας. Στην αρχαιότητα υπήρχε το έθιμο του εορταστικού άρτου, τον οποίο σε μεγάλες αγροτικές γιορτές οι αρχαίοι Έλληνες πρόσφεραν στις θεούς.

Τέτοιες γιορτές ήταν τα Θαλύσια και τα Θεσμοφόρια. Χαρακτηριστικό στοιχείο στις βασιλόπιτας είναι ότι ο άνθρωπος δοκιμάζει την τύχη του με το κέρμα στις, προσπαθώντας να μαντέψει πώς θα του έρθουν τα πράγματα στη νέα χρονιά. Σε όποιον πέσει το φλουρί, στις θα είναι ο τυχερός και ευνοούμενος του νέου έτους! Η ορθόδοξη παράδοση συνέδεσε το έθιμο με τη Βασιλόπιτα.

Ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση

Πέρα όμως αυτού του φράγκικου εθίμου, που επικράτησε στην Ευρώπη, υπάρχει και μία θρησκευτική παράδοση που συνδέει και με την προσωπικότητα του Μεγάλου Βασιλείου. Κατά την θρησκευτική λοιπόν παράδοση κάποτε στη Καισαρεία της Καππαδοκίας στη Μικρά Ασία που επίσκοπος ήταν ο Μέγας Βασίλειος ήλθε να τη καταλάβει ο Έπαρχος της Καππαδοκίας με πρόθεση να τη λεηλατήσει.

Τότε ο Μέγας Βασίλειος ζήτησε από τους πλούσιους της πόλης του να μαζέψουν ότι χρυσαφικά μπορούσαν προκειμένου να τα παραδώσει ως «λύτρα» στον επερχόμενο κατακτητή. Πράγματι συγκεντρώθηκαν πολλά τιμαλφή. Κατά την παράδοση όμως είτε επειδή μετάνιωσε ο έπαρχος, είτε (κατ΄ άλλους) εκ θαύματος ο Άγιος Μερκούριος με πλήθος Αγγέλων απομάκρυνε τον στρατό του, ο Έπαρχος απάλλαξε την πόλη από επικείμενη καταστροφή.

Προκειμένου όμως ο Μέγας Βασίλειος να επιστρέψει τα τιμαλφή στους δικαιούχους, μη γνωρίζοντας σε ποιόν ανήκει τι, έδωσε εντολή να παρασκευαστούν μικροί άρτοι εντός των οποίων τοποθέτησε ανά ένα των νομισμάτων ή τιμαλφών και τα διένειμε στους κατοίκους την επομένη του εκκλησιασμού. Το γεγονός αυτό κατέληξε σε διπλή χαρά από της αποφυγής της καταστροφής της πόλης και συνεχίσθηκε η παράδοση αυτή κατά τη μνήμη της ημέρας του θανάτου του (εορτή του Αγίου και Μεγάλου Βασιλείου).