Το πνεύμα του 1989 και η αποδόμηση του πολιτικού μονισμού

07:49 30/1/2013 - Πηγή: Matrix24

Προς τα τέλη του 20 αιώνα όλοι ξέρουμε ότι η μεγάλη πρωταγωνίστρια του αιώνα ήταν η ΕΣΣΔ τόσο για την Επανάστασή της όσο και για τα θλιβερά συμβάντα που ακολούθησαν τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και την τελική της πτώση. Εξάλλου η πτώση του « Τείχους» το 1989 – πιθανότατα του πιο γελοίου τείχους της παγκόσμιας Ιστορίας - αφύπνισε τα χειμαζόμενα κεντρο-ανατολικά και κεντρο-δυτικά κράτη προς τον δυτικό φιλελευθερισμό. Ούγγροι, Ρουμάνοι, Σέρβοι, Πολωνοί, Τσέχοι και πάει λέγοντας κεραυνοβολήθηκαν από τον έρωτα για τον δυτικό φιλελευθερισμό.

Ο Τσεχοσλοβάκος Κάρελ Κόζικ σε πείσμα του κλίματος αισιοδοξίας τόνιζε : « Δεν πίνουμε στην Ευρώπη, ανταλλάσσουμε τη μια σπηλιά με την άλλη. Για σπηλιά είναι κάτι παραπάνω από άνετη, φωτισμένη από διαφημίσεις πιο λαμπρές από τα αστέρια του ήλιου». Ξεφεύγοντας από το «άγριο» στρατόπεδο του σοσιαλισμού, οι κατακτημένες χώρες των κεντροανατολικών ευρωπαίων βιώνουν μιαν αλλόκοτη και διφορούμενη κατάσταση. Πριν απ’ όλα είχαν γίνει αντικείμενα τόσων κοινωνικών πειραμάτων ώστε, νιώθοντας πειραματόζωα, απεχθάνονταν ακόμη και τη λέξη πείραμα. Κερδίζοντας ξαφνικά την ελευθερία τους, δεν ξέρουν αν πρέπει να βλαστημήσουν τον «ανύπαρκτο σοσιαλισμό» ή τον «υπαρκτό καπιταλισμό».

Ο Φέρενς Φέχερ, (συγγραφέας του βιβλίου «Το Πνεύμα του 1989», μετ. Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου, Ύψιλον), ανήκει στη μικρή ομάδα διανοουμένων που έχουν πλήρη συνείδηση για το σιδηρούν προσωπείο του κομμουνισμού, για την κατάσταση της χώρας του (είναι Ούγγρος) και για μια ιντελλιγκέντζια που αργοπορούσε στα ζητήματα του αυτοελέγχου και αφύπνισης των συνειδήσεων. Προφανώς η χειραφέτηση της Πολωνίας και της Ουγγαρίας από το πανίσχυρο ολοκληρωτικό (σοβιετικό) σύστημα προηγήθηκε του 1989. Οι διανοούμενοι της κεντροανατολικής Ευρώπης εγκατέλειψαν πρόθυμα την προφητική τους γοητεία, ιδιαίτερα διότι είχαν δει το αποτέλεσμά της : ήταν εκείνη η κατάσταση πραγμάτων που η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε αποκαλέσει «δικτατορία των διανοουμένων». Θα αποδέχονταν την αμερικάνικη άποψη για τη μαζική δημοκρατία;

Η διάλυση του κράτους του Τίτο ή αλλιώς του Γιόζιπ Μπρόζ, ήταν η τραγική πλευρά του έργου των διανοουμένων. Ξέρουμε όλοι ότι υπήρχαν βαθιά ριζωμένες ιστορικές αιτίες για να διαλυθεί η τιτοϊκή Ομοσπονδία και να αναφανεί ένα απίθανο κράμα σταλινικού κομμουνισμού και αμετανόητου επιχώριου φασισμού. Ο Μιχαήλο Μάρκοβιτς έπαιξε τον ρόλο του Ζντάνοφ ενός μιλοσεβικού και αλλοπρόσαλλου μείγματος σταλινικού κομμουνισμού και τσέτνικης πρακτικής. Εξάλλου ο Ντόμπριζα Κόζικ ξεσήκωσε επί δεκαετίες τη συλλογική σέρβικη φαντασία για εκδίκηση και προληπτικά πλήγματα.

Διόλου παράδοξο ότι ο Γάλλος σχολιαστής Φρανσουά Φυρέ, έγραφε στην Debat : Μετά το 1989, όταν πια θα κατακάθιζε η σκόνη και θα διαλυόταν η σύγχυση, οι μετακομμουνσιτικές χώρες θα εμφανίζονταν ως χειραφετημένες, αλλά συνάμα σαν μια δράκα λαών που δεν θα είχαν προτείνει ούτε καν μια καινούργια ιδέα στο πολιτικό θησαυροφυλάκιο της Δύσης! Ο Φέχερ είναι αυστηρός επί τούτου : Το πνεύμα του 1989 έχει ερμηνευτικό χαρακτήρα. Όπως ακριβώς οι σημερινοί αποδομιστές δεν παράγουν νέα κείμενα αλλά μάλλον ερμηνεύουν και «αποδομούν» κάποια καθιερωμένα από το χρόνο κείμενα αντλώντας από αυτή την ερμηνεία νεοφανή νοήματα.

« Αυτό που προέκυψε από τον θάνατο της Ιστορίας μετά το 1989 είναι μια αντιφατική και τεταμένη κατάσταση στην περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης. Αφενός εμφανίστηκε μια νέα γενιά στην πολιτική σκηνή (όπως οι άκρως επιτυχημένοι «Νέοι Δημοκράτες» της Ουγγαρίας), η οποία δεν έχει καμιά αίσθηση της Ιστορίας. Βεβαίως αυτή η εσκεμμένη αδιαφορία κρύβει μιαν απωθημένη εχθρότητα προς την ανάμνηση της μεγάλης εκείνης μάστιγας, της Ιστορίας, που σκίαζε βαριά τα παιδικά τους χρόνια. Όποιος βλέπει τις ταινίες που γυρίστηκαν κάτω από την κάπως χαλαρότερη λογοκρισία της ύστερης περιόδου του Γιάννος Καντάρ – και του Γιαρουζέλσκι - μπορεί να παρακολουθήσει την ανάδυση αυτής της φαινομενικά κυνικής αλλά κατά βάθος απεγνωσμένης και πεισματικής αντίστασης στα ηθοπλαστικά κηρύγματα της Ιστορίας και των παιδαγωγών της. Αυτοί οι νέοι άνθρωποι έχουν φτάσει στον «απόλυτο ενεστώτα» της δημοκρατίας, στον «αμερικάνικο» χρόνο.»

Προφανώς μπορούμε να μιλήσουμε για μια συνεπή «πολιτική αρχαιολογία» η οποία αρέσκεται στην ανασκαφή των βασικών στρωμάτων της εθνικής Ιστορίας. Ασφαλώς η ιδέα του Έθνους-Κράτους είναι μια από τις σημαντικότερες στην εθνική ιδεολογία. Ο φυλετισμός, η καταγωγή και η ρίζα του Εύνους είναι ιδεολογήματα που υπνώττουν κάτω από τη βαριά ταφόπλακα του Έθνους-Κράτους. Πρόκειται για ιδεολογικές ομάδες που είναι στραμμένες προς το παρελθόν το οποίο το συντηρούν αλλά αδυνατούν να έρθουν σε συνεννόηση μαζί του. Αν πάρουμε ως παράδειγμα την καθημερινή ζωή της Σερβίας (χώρα σπαραγμένη από την ιστορική της συνείδηση, από την αίσθηση ότι την κατατρέχει ολόκληρος ο κόσμος) διαπιστώνουμε ότι κυριαρχεί μια κατάσταση αλλόκοτη, διχαστική, όπου άνθρωποι της ίδιας γενιάς ανήκουν σε χωριστούς κόσμους. Από τη μια μπορούμε να διακρίνουμε εκείνους που έχουν ως καταγωγή το 1389, ήτοι το Κοσσυφοπέδιο και την απώλεια της σερβικής αυτονομίας, και από την άλλη αυτούς που θεωρούσαν το τιτοϊκό καθεστώς ως στρεβλή είσοδο στη νεωτερικότητα αγνοώντας προκλητικά το Κοσσυφοπέδιο.

«Ένα από τα πολλά αινίγματα στα οποία ποτέ δεν έδωσε απάντηση το σχέδιο της Ιστορίας ήταν και τούτο : Τι μέλλει γενέσθαι μετά την Ιστορία; (η εκτίμηση του Μάρξ ότι βρισκόμαστε απλώς στο τέρμα της προϊστορίας δεν αποτελεί βέβαια απάντηση). Έχοντας θέσει εκ των προτέρων ένα σκοπό προς τον οποίο αναπότρεπτα προχωρούσε, η Ιστορία κόμισε την κυριαρχία του μέλλοντος επί του παρελθόντος και εισήγαγε το παρόν στη νεωτερικότητα (με την συνακόλουθη ανευθυνότητα που παρέχονταν στους «ιστορικούς πρωταγωνιστές» οι οποίοι όντας υποτίθεται εξουσιοδοτημένοι αντιπρόσωποι του σχεδίου, αισθάνονταν δικαιωμένοι για όλες τις υπερβάσεις τους και για όλους τους κοινωνικούς πειραματισμούς τους). Ενώ δεν αρνείται ποτέ τη δική της συνέχεια και, επιπλέον, κάνει μεγαλεπήβολες προσπάθειες να ενσωματώσει όλες τις αφηγήσεις πίσω της, προχωρώντας, «μόνιμο υλικό». Αυτή η ιδέα φαινόταν καθ’ εαυτήν να προτείνει τη «φυσικοποίηση» της Ιστορίας. Η ίδια η διαδικασία της Ιστορίας ήταν η άρνηση οτινοσδήποτε μονίμου στη φύση μας. Η επαγγελία, σιωπηρή είτε ρητή, ήταν πως μόλις ολοκληρωθεί η Ιστορία θα κάνουμε εντελώς διαφορετικά πράγματα από αυτά που συνήθως κάνουμε.»

Οι κεντρο-ανατολικοί λαοί που ανήκαν στο σιδηρούν παραπέτασμα, προϊόντος του χρόνου και ειδικά μετά το 1989, αντιμετώπισαν κατά πρόσωπο την «αποδόμηση του πολιτικού μονισμού» που ήταν μονολογικός και συγκεντρωτικός. Η απορία είναι προφανής : οι άνθρωποι θέλουν όντως καπιταλισμό ή ακόμα τον αρνούνται για διάφορους λόγους; Συγκεκριμένα οι άνθρωποι αποδέχονται τον σοσιαλισμό (αλλά όχι την επιστροφή του προτέρου συστήματος). Θέλουν την ιατρική περίθαλψη κοινωνικοποιημένη, την παιδεία ελεύθερη, τον πνευματικό πολιτισμό προστατευμένο από τις ολέθριες επιπτώσεις των διαδικασιών μια διευρυνόμενης αγοράς, θέλουν ίσες ευκαιρίες, κριτική παρέμβαση προκειμένου να επιβιώσουν επιχειρήσεις και εργοστάσια που νεκρώνονται, ζητούν την εγγύηση του κράτους για την αντιμετώπιση της ανεργίας και των συνεπειών της ανικανότητας για εργασία, βλέπουν τους νεόπλουτους με φθόνο και υποψία μάλλον παρά με θαυμασμό (μάλιστα στη Ρωσία πολλές φορές πυρπόλησαν ιδιωτικά μαγαζιά και ιδιωτικές εταιρείες).

Ένα ολόκληρο πλήθος σοσιαλισμών (γράφει ο Φέχερ), από τη μετριοπαθή κοινωνική δημοκρατική παραλλαγή του έως τους ποικίλους οχλοκρατικούς σοσιαλισμούς, βρίσκεται εδώ επί το έργο σε συνύπαρξη με τη «βούληση για καπιταλισμό». Οι κοινωνίες των κεντροανατολικών κρατών αισθάνονται ότι ο πολιτικός μονισμός που μας κληροδότησε ο 19 αιώνας έχει τελείως απαρχαιωθεί. Όσοι έχουν κάποιο πολιτικό ενδιαφέρον δεν θέλουν να στηρίζεται η δημοκρατία ούτε στον «σοσιαλισμό» ούτε στον «καπιταλισμό», καθότι η δημοκρατία οφείλει να παραμείνει το θεμέλιο της πολιτικής. Το 1989 μας δίδαξε ότι ο «καπιταλισμός» και ο « σοσιαλισμός» είναι φυσικά συστήματα τα οποία απαιτούν μάθηση και εκγύμναση.

«Το πρώτο πασιφανές γεγονός είναι ότι μετά το 1989 κανένα σχεδόν πολιτικό κόμμα που να μπορεί να ταυτιστεί με μια κοινωνική τάξη δεν εμφανίστηκε στην ευρύτερη περιοχή. Οι μεγάλες εξαιρέσεις στο θέμα αυτό είναι το πολωνικό Αγροτικό Κόμμα και οι Ρώσοι Αγροτιστές, οι αγροτικοί διάδοχοι του Κομμουνιστικου Κόμματος. Οι πολιτικές οργανώσεις που είχαν ταξική βάση δεν τα πήγαν καλά. Η Αλληλεγγύη , αυτή η συνοπτική μορφή ταξικής οργάνωσης, πριν γίνει η ιστορική στροφή του 1989, μπήκε σε έναν αυτοαναιρετικό κύκλο βαθμιαίας αποσύνθεσης σχεδόν αμέσως μετά τη νίκη της, και το μόνο που απέμενε τώρα πλέον δεν ήταν παρά να εξαφανιστεί ως σοβαρή πολιτική δύναμη. Όπως παρατηρήθηκε γενικά, τα αναδιοργανωμένα κοινωνικά δημοκρατικά κόμματα δεν προσέλκυσαν παρά μόνο ασήμαντο τμήμα ψηφοφόρων ακόμη και σε χώρες (όπως η Ουγγαρία, η Τσέχικη Δημοκρατία ή η Πολωνία) όπου είχε υπάρξει μια μακριά παράδοση κοινωνικής δημοκρατίας πριν από την υποχρεωτική συγχώνευση τους με τους κομμουνιστές. Η μόνη εξαίρεση είναι η Ανατολική Γερμανία καθότι τα πρόσφατα ανατολικογερμανικά κόμματα ακολούθησαν γενικά το δυτικογερμανικό μοντέλο».

Όπως συμπεραίνει ο μεταφραστής Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, μέχρι στιγμής η εικόνα της κεντροανατολικής Ευρώπης δεν εμπλουτίστηκε με αισιόδοξα χρώματα. Αντιθέτως, παρατηρούμε τη «νέα» Ευρώπη να διολισθαίνει στη λογική ενός «δημοκρατικού» ολοκληρωτισμού έχοντας ήδη υποσκάψει και αχρηστεύσει η ίδια όλες τις παραδοσιακές αξίες της και, στρέφοντας τα νώτα στην «παλαιά», να γίνεται ο χωροφύλακας της παγκόσμιας αυτοκρατορίας στην περιοχή - η «νέα» Ευρώπη είναι η αμερικανική Ευρώπη.