ΚΡΗΤΗ: 100 από την ένωση

21:00 30/11/2013 - Πηγή: Παρασκηνιο

Της Μαρίας Σπαντιδάκη

Μια Κυριακή ηλιόλουστη ήταν η μέρα εκείνη του 1913, που σήμανε την Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα και το αιματοβαμμένο όνειρο γίνηκε επιτέλους πραγματικότητα. Κυριακή 1η Δεκέμβρη του 1913, ήταν η μέρα που ελληνική σημαία κυμάτισε στο λιμάνι των Χανίων και το αίμα των παιδιών της εύρισκε δικαίωση.

Η ιστορία της Κρήτης,

στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, είναι μια διαρκής επανάσταση. Από την πρώτη επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770 μέχρι και την τελευταία στον Θέρισο, το 1905, πάγιο αίτημα ήταν η απελευθέρωσή της και η Ενωσή της με την Ελλάδα. Η Κρήτη δεν ελευθερώθηκε τον Νοέμβριο του 1898, με την αποχώρηση του τελευταίου Τούρκου στρατιώτη. Ελευθερώθηκε το 1913, με την Ενωση. Μέχρι τότε και ο Σουλτάνος ήταν εκεί ως επικυρίαρχος και οι δυνάμεις της Ευρώπης, επίσης. Εκείνες είχαν τον στρατιωτικό και πολιτικό έλεγχο μέχρι την αποχώρησή τους, το 1909.

Μέχρι τότε, στα χρόνια του αγώνα των Κρητών, ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στην καταπιεστική πολιτική των Οθωμανών ήταν να παρεμβαίνουν ή να παραμένουν ουδέτεροι… Σε απλά ελληνικά, πάνω στον δικό μας τόπο και στη δική μας δυστυχία, έκαναν «παιχνίδι για λογαριασμό τους». Απέτρεπαν την κλιμάκωση των εις βάρος μας σφαγών, μέχρι και πάλι να ξαναρχίσουν. Σε κάποιες περιπτώσεις, δεν έκαναν ούτε αυτό. Απλώς τις παρακολουθούσαν ή ακόμα και τις υπαγόρευαν με τη στάση τους.… Αυτό που σίγουρα έκαναν ήταν να εμποδίζουν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Για τον λόγο αυτόν, άλλωστε, την εξαίρεσαν και από το Πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1830, που όριζε τα σύνορα του νέου ελληνικού κράτους. Αντί να τη συμπεριλάβουν στην επικράτεια της Ελλάδας, επέτρεψαν να γίνει δωράκι του Σουλτάνου, στον Τουρκαλβανό αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μωχάμετ Αλη, για τις… υπηρεσίες του εις βάρος της Ελληνικής Επανάστασης. Μεσολαβούντος του τουρκοαιγυπτιακού πολέμου το 1839, επανήλθε στην κυριαρχία του τον Δεκέμβριο του 1840.
Από τον έναν τύραννο στον άλλον, η ταλαίπωρη Κρήτη και παράλληλα με τον Σουλτάνο στους Ευρωπαίους, που την ήθελαν «Μικράν Ελβετίαν». Αυτόνομα καντόνια, δηλαδή… Γι’ αυτό ο καθένας τους είχε πιάσει και από έναν νομό: Γάλλοι στα Χανιά, Ρώσοι στο Ρέθυμνο, Αγγλοι στο Ηράκλειο, Ιταλοί στο Λασίθι.

Η Αγγλία, ως η μεγαλύτερη τότε ναυτική δύναμη, στόχευε στη διατήρηση της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και μέσω αυτής στον έλεγχο στρατηγικών σημείων της ανατολικής Μεσογείου, συνεπώς και της Κρήτης. Η Ρωσία, με τη συμπαράσταση της Γαλλίας, επεδίωκε να χρησιμοποιήσει το Κρητικό Ζήτημα ως αντιστάθμισμα απέναντι στην Ελλάδα, για τις ευνοϊκές ρυθμίσεις που προωθούσε υπέρ των Σλάβων της Βαλκανικής, αλλά και των συμφερόντων της στη Μαύρη Θάλασσα. Σε αντάλλαγμα, θα υποστήριζε τα σχέδια του Ναπολέοντα Γ΄ για προσάρτηση στη Γαλλία της Ρηνανίας, του Λουξεμβούργου και του Σάαρ. Μόνο που τα σχέδιά τους χάλασε η Αγγλία, που δεν ήθελε με τίποτα να κινδυνέψει ο δρόμος της προς την Ινδία.
Στις Δυνάμεις συγκαταλεγόταν και η Αυστρο-Ουγγαρία. Απεχώρησε νωρίτερα, όπως και η Γερμανία, που παραιτήθηκε της… προστασίας μας, αφού πρώτα βομβάρδισε κι εκείνη τους επαναστάτες του Ακρωτηρίου και αφού πέτυχε να επηρεάσει τον Σουλτάνο να κηρύξει τον πόλεμο κατά της Ελλάδας. Αφορμή, η αποστολή στρατιωτικής βοήθειας στην Κρήτη, την 1η Φεβρουαρίου του 1897. Η κήρυξη του ατυχούς εκείνου πολέμου των 30 ημερών υπέκρυπτε την άσκηση πίεσης προς την Ελλάδα, για τα χρήματα που ζητούσαν επιμόνως ιδιώτες Γερμανοί ομολογιούχοι, από το 1894. Σαν χθες… σαν σήμερα… Μόνο που το μέτωπο του πολέμου δεν είναι στη… Μελούνα, αλλά στα σπίτια μας και στις ψυχές μας… Η Γερμανία, όπως και στη… Μικρασιατική εκστρατεία όχι μόνο ενεθάρρυνε την κήρυξη αυτού του πολέμου, αλλά τον οργάνωσε κιόλας. Στον στρατό των Τούρκων, που παρατάχθηκε απέναντί μας στη θεσσαλική μεθόριο, ήταν και ένα ολόκληρο γερμανικό εκπαιδευτικό σώμα υπό τον στρατηγό Φον Ντερ Γκολτς, αλλά και ο σύμβουλος του Τούρκου αρχηγού, Εμέτ Πασά, ο Γερμανός στρατηγός Φον Γρούμβκοφ. Ο πόλεμος αυτός, με δεδομένη την πτώχευση της χώρας το 1893, είχε ως αποτέλεσμα εκτός από τη βαριά ήττα, και την ακόμα βαρύτερη πολεμική αποζημίωση των 4.000.000 τουρκικών λιρών, να μας οδηγήσει -όπως και τώρα- στα χέρια του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Απαίτηση της Γερμανίας ήταν η επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Η δύσμοιρη Ελλάδα, που ποτέ δεν έπαψε να έχει γύρω της αλλά και εντός της Λαιστρυγόνες και Κύκλωπες, αναγκάστηκε να εκχωρήσει ό,τι είχε και δεν είχε. Αλάτι, πετρέλαιο, καπνό, σπίρτα, τσιγαρόχαρτο, τη σμύριδα της Νάξου, τον φόρο κατανάλωσης καπνού, τα τέλη χαρτοσήμου, τους δασμούς του τελωνείου Πειραιά, ακόμα και τα… τραπουλόχαρτα και να πληρώνει μέχρι το… 1981. Αναπόφευκτοι οι συνειρμοί…

Οπως γράφουν κάποιοι ιστορικοί, στο παρασκήνιο αυτού του πολέμου, «σκοτεινές δυνάμεις» της εποχής, με έρεισμα τον αγώνα του κρητικού λαού, διείσδυσαν στην «Εθνική Εταιρεία» που είχε ιδρυθεί στην Αθήνα το 1894, με σκοπό να βοηθήσει το Κρητικό Ζήτημα και… χρηματοδοτώντας τη σύντομα την κατέστησαν όργανο των ανθελληνικών τους σχεδίων. Ως όργανό τους πλέον και με το πρόσχημα της βοήθειας προς τον δοκιμαζόμενο κρητικό λαό, εξανάγκασαν την τότε κυβέρνηση με κάθε μορφής εκβιασμούς να στείλει εκστρατευτικό σώμα στην Κρήτη, παρά τις επίμονες κυβερνητικές αρνήσεις, γνωρίζοντας ότι αυτό θα σήμαινε πόλεμο. Κάτω από τις πιέσεις τύπου και του λαού που οργάνωνε αυτή η εταιρεία, την 1η Φεβρουαρίου 1897, το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα με αρχηγό τον συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο, τέσσερα πλοία και 1.200 οπλίτες και αξιωματικούς, αναχώρησε για την Κρήτη προκειμένου να την καταλάβει. Την ίδια ήμερα, οι στόλοι των Μεγάλων Δυνάμεων είχαν καταπλεύσει στην Κρήτη, είχαν αποβιβάσει αγήματα στο νησί, είχαν υψώσει τις σημαίες τους στο φρούριο δίπλα στην τουρκική κι έτσι ο Τιμολέων Βάσσος κατευθύνθηκε στο Κολυμπάρι… Στις 7 και 8 Φεβρουαρίου, έδωσε δύο νικηφόρες μάχες στις Βουκολιές και στα Λειβάδια, αλλά οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν του επέτρεψαν να κινηθεί προς τα Χανιά. Στη συνέχεια, λόγω ακριβώς του ελληνοτουρκικού πολέμου τον Απρίλιο, ανεκλήθη στην Αθήνα και το όνειρο για την Ενωση, για άλλη μια φορά, χάθηκε.

Οπως προκύπτει από τ’ αρχεία, ούτε ο πρωθυπουργός Δηληγιάννης, ούτε ο βασιλιάς Γεώργιος Α’, αλλά ούτε και ο συνταγματάρχης Βάσσος ήθελαν την αποστολή του Σώματος αυτού στην Κρήτη, φοβούμενοι την πρόκληση πολέμου με την Τουρκία, τον οποίο, τελικά, και δεν αποφύγαμε και χρυσοπληρώσαμε… Οταν ο Γεώργιος Α’ κάλεσε τον Βάσσο να του ανακοινώσει την αποστολή του στην Κρήτη, ο τελευταίος εξέφρασε ζωηρές αντιρρήσεις προς τον βασιλέα, χαρακτηρίζοντάς την «ως λίαν επικίνδυνον περιπέτειαν». Στις αντιρρήσεις αυτές ο βασιλεύς απάντησε ως εξής: «Με εκβιάζουν και με καθιστούν συνένοχο πράξεως, ήτις θα μας οδηγήσει εις καταστροφάς (βλ. Σπύρου Μαρκεζίνη -ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, Τόμος 6ος, σελ. 132). Ομως, η προβοκατόρικη αυτή… εταιρική ομάδα δούλεψε καλά. Περί τους 2.500 ατάκτους έστειλε στη Μεθόριο, αλλά και εντός του οθωμανικού εδάφους. Στόχος τους, να προκληθεί οπωσδήποτε ο πόλεμος του 1897. Με τελική αφορμή την κατάληψη του υψώματος Ανω Ανάληψη ή Νεζερού από τους ατάκτους αυτούς ξέσπασε ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, με τις γνωστές συνέπειες.

Ο πόλεμος τελείωσε με την ήττα μας. Ο στόχος τους επετεύχθη και η εταιρεία… εξηφανίσθη. Οταν λίγο μετά άρχισαν διαδηλώσεις και ταραχές, εταιρεία και χρηματοδότες… έγιναν άφαντοι. Ο διαμοιρασμός της καταρρέουσας οθωμανικής αυτοκρατορίας, για τον οποίο κάποιοι… αδημονούσαν, θα ’παιρνε καιρό ακόμη. Η φτωχή Ελλάδα είχε μπει στον ντορβά του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου, οι ανησυχούντες Γερμανοί ομολογιούχοι θα έπαιρναν πίσω τα λεφτά τους και… το έργο, ως δοκιμασμένη πρακτική, με ελαφρές παραλλαγές, πάντα στο ντουλάπι τους για χρήση… Τα πράγματα άλλαξε για μας ο Α΄ και Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος, που μάλλον είχε διαφύγει ως πρόβλεψη στη σκοτεινή παρέα…
Το Κρητικό Ζήτημα, μεταξύ των ετών 1895-1898, βρισκόταν πλέον στην τελευταία φάση του. Το 1895, οι Τούρκοι έσφαζαν τους Αρμένιους και στην Κρήτη, φοβούμενοι πως έρχεται η σειρά τους, άρχισαν να οργανώνονται… Ωστόσο, οι Τουρκοκρητικοί, που έχουν χάσει από τη διοίκηση του Καραθεοδωρή πασά προνόμια, εξοργισμένοι, πέρασαν σε φοβερές βιαιοπραγίες εναντίον των χριστιανών. Τρομοκρατία, σφαγές, κρεμάλες και φυλακίσεις ήταν καθημερινότητα στο νησί. Οι Κρήτες δεν είχαν άλλη επιλογή, από το να πάρουν και πάλι τα όπλα. Ο Μανούσος Κούνδουρος, ο Σφακιανός επαναστάτης, συγκρότησε τη Μεταπολιτευτική Επιτροπή, με στόχο να αυτονομηθεί η Κρήτη και όταν οι συνθήκες θα ευνοούσαν, να γίνει η Ενωση με την Ελλάδα. Το ψήφισμα που πρότεινε, παρά τις αντιρρήσεις, εγκρίθηκε, αλλά η τουρκική πλευρά το είδε ως πράξη επαναστατική και ένα νέο όργιο καταδιώξεων και σφαγών άρχισε στο νησί.
Η σφαγή των Χανίων στις 24 Ιανουαρίου 1897, που έγινε υπό τα βλέμματα των Μεγάλων Δυνάμεων, που δεν εμπόδισαν τον οθωμανικό όχλο να τους σφάξει και να κάψει τα σπίτια τους, δεν άφηνε περιθώρια αναβολής. Τα γεγονότα ήταν τρομακτικά. Ζωντανούς πέταξαν οι Τούρκοι τους αρτοποιούς των Χανίων στους φούρνους…
Ανδρες των Μεγάλων Δυνάμεων στην πυρπολημένη πόλη των Χανίων το 1897… ποζάρουν στα ερείπια
Μετά τη σφαγή των Χανίων από τους Οθωμανούς, ακολούθησε ο βομβαρδισμός από τους… Ευρωπαίους. Την 1η Φεβρουαρίου 1897, όπως προανέφερα, οι Μεγάλες Δυνάμεις εμπόδισαν τον Τιμολέοντα Βάσσο να προσεγγίσει στο λιμάνι των Χανίων, απέκλεισαν ολόκληρη την Κρήτη, απείλησαν στρατιωτικά την Ελλάδα και στις 9 Φεβρουαρίου βομβάρδισαν και τους επαναστάτες στο στρατόπεδό τους στο Ακρωτήρι, με πρόσχημα την ύψωση της ελληνικής σημαίας την οποία και κατέρριψαν. Οταν ο επαναστάτης Σπύρος Καγιαλές έκανε το σώμα του ιστό και ύψωσε εκ νέου τη σημαία, ο βομβαρδισμός σταμάτησε…
Στις 25 Αυγούστου 1898, ήρθε η σφαγή του Ηρακλείου, συνέπεια της στάσης των «προστάτιδων» και με αφορμή τη μετάβαση των εξουσιών, στην Υπατη Αρμοστεία. Οι Τούρκοι, μαζί με τους Κρήτες, έσφαξαν και 17 Αγγλους στρατιώτες, μεταξύ των οποίων και τον Αγγλο υποπρόξενο, Λυσίμαχο Καλοκαιρινό, και ο αγγλικός στόλος ολοκληρώνοντας την καταστροφή… βομβάρδισε το Ηράκλειο. Το γεγονός αυτό επέσπευσε και την πολυπόθητη λύση. Αντίστοιχοι Τουρκοκρητικοί απαγχονίστηκαν, άλλοι φυλακίστηκαν και, στις 2 Νοεμβρίου 1898, οι Τούρκοι στρατιώτες έφυγαν απ’ το νησί. Τον Δεκέμβριο ορίστηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις Υπατος Αρμοστής Κρήτης ο πρίγκιπας Γεώργιος της Ελλάδας. Απολυταρχικός και καταπιεστικός, επέμεινε στην αυτονομία, αντικρούοντας οποιαδήποτε διαδικασία έφερνε κοντά την Ενωση. Με τον Βενιζέλο, που ήταν σύμβουλός του, ήταν σε μόνιμη διαμάχη. Και η διαμάχη αυτή, στις 10 Μαρτίου 1905, έγινε σύγκρουση με την επανάσταση στον Θέρισο, που δεν οδήγησε μεν στην Ενωση, αλλά έφερε πολιτικές ελευθερίες αναγκάζοντας τον πρίγκιπα να παραιτηθεί.
Το 1908 υπήρξε καθοριστικό έτος. Το διεθνές κλίμα ευνοούσε και αναπτέρωνε τις ελπίδες. Οι ισορροπίες στα Βαλκάνια άλλαζαν. Μόλις έγινε γνωστό ότι η Αυστροουγγαρία προσαρτούσε τη Βοσνία και Ερζεγοβίνη και η Βουλγαρία ανακήρυττε ανεξάρτητο βασίλειο, προσαρτώντας και την Ανατολική Ρωμυλία, οι Κρήτες θεώρησαν ότι ήταν η ευκαιρία που περίμεναν και στις 24 Σεπτεμβρίου οργανώνουν πολιτικό κίνημα, με ογκώδεις διαδηλώσεις. Το σχέδιο που υπήρχε μεταξύ Κρήτης και Ελλάδας ήταν να κηρυχθεί η Ενωση σε μεγάλο συλλαλητήριο και στη συνέχεια οι εξελίξεις να επικυρώνονταν από την κρητική Βουλή. Η διαδικασία πέτυχε, προκαλώντας πολιτικά τετελεσμένα στο νησί.
Οι Μεγάλες Δυνάμεις, μην μπορώντας να κάνουν διαφορετικά, δέχτηκαν τις εξελίξεις. Αναγνωρίζοντας επιτέλους το δικαίωμα αυτοδιάθεσης στο νησί, απεχώρησαν το καλοκαίρι του 1909. Ομως, η Ενωση και πάλι δεν επιτεύχθηκε, γιατί η Τουρκία απειλούσε ξανά με πόλεμο. Τα πράγματα άλλαξαν για μας με την κήρυξη του Α΄ Βαλκανικού πολέμου, το 1912 και τη νικηφόρα συμμετοχή μας. Μεταξύ των εδαφών που παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα με τη συνθήκη του Μαΐου του 1913 στο Λονδίνο ήταν και η Κρήτη, της οποίας η παραχώρηση οριστικοποιήθηκε μετά τον Β΄ Βαλκανικό, με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου τον Αύγουστο του ιδίου έτους. Με την πρώτη Συνθήκη του Λονδίνου, η Κρήτη είχε παραχωρηθεί από την Οθωμανική Αυτοκρατορία προς… όλους τους νικητές του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου. Με τη δεύτερη, η Κρήτη παρεχωρείτο μόνο στην Ελλάδα. Η Ενωση με τη μητέρα-πατρίδα ήταν πια γεγονός.