«Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου» από τον Κωστή Παλαμά

07:10 5/9/2013 - Πηγή: Παρασκηνιο

Σαν σήμερα 5 Σεπτεμβρίου το 1899 ο Κωστής Παλαμάς ολοκλήρωσε το ποίημά του «Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου».

Ο Κωστής Παλαμάς ήταν απόγονος μιας παλαιάς οικογένειας που εμφανίσθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα. Γενάρχης της υπήρξε ο Παναγιώτης Παλαμάρης.

Γεννήθηκε στην Πάτρα το 1859. Σε ηλικία 7 χρονών έμεινε

ορφανός και από τους δύο γονείς. Σε ηλικία μόλις 16 χρονών αρχίζει σπουδές νομικής, ακολουθώντας το επάγγελμα του πατέρα του.

Το 1876 έρχεται στην Αθήνα όπου και γράφεται στη Νομική Σχολή της Αθήνας. Γρήγορα όμως θα εγκαταλείψει τη Νομική, και έτσι αποφασίζει να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία. Παρά το ότι θα ασχοληθεί με τη ΝΕΑ ελληνική λογοτεχνία, το πρώτο του έργο, που θα δημοσιευτεί το 1876 με τίτλο “Ερώτων ‘Eπη” θα γραφτεί σε υπερκαθαρεύουσα.
Το 1886 θα κυκλοφορήσει η πρώτη του συλλογή στη δημοτική και το 1889 δημοσιεύεται ένα από τα καλύτερα έργα του, ο “Ύμνος της Αθηνάς”, ο οποίος θα βραβευτεί στο Φιλαδέλφειο ποιητικό διαγωνισμό. Αυτό είναι και το πρώτο του βραβείο. Εισηγητής του διαγωνισμού αυτού ήταν ο Νικόλαος Πολίτης.
Το 1892 δημοσιεύει τη συλλογή “Τα μάτια της ψυχής μου”, η οποία βραβεύτηκε και αυτή, το 1890. Το 1897 γίνεται γραμματέας του Πανεπιστημίου Αθηνών, δουλειά για την οποία αμοιβόταν αρκετά καλά, και έτσι απέκτησε την οικονομική άνεση για να συνεχίσει το έργο του.
‘Ενα χρόνο αργότερα, το 1898, δημοσιεύει δύο ποιητικές συλλογές, το “‘Αστυ” και τον “Τάφο”. Ακολουθεί μια περίοδος έμπνευσης και ο Παλαμάς γράφει το 1900 τους “Χαιρετισμούς της Ηλιογέννητης”, το 1904 την “Ασάλευτη Ζωή”, το 1907 τον “Δωδεκάλογο του Γύφτου”, το 1910 την “Φλογέρα του Βασιλιά” και το 1919 “Τα Δεκατετράστιχα”, τα οποία δημοσιεύονται και στην Αλεξάνδρεια.
Το 1925 παίρνει το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών και με την ίδρυση της Ακαδημίας των Αθηνών γίνεται και ένα από τα βασικά στελέχη της. Το 1928 δημοσιεύει τους “Δειλούς και σκληρούς στίχους” (Σικάγο) και το 1930 ή, κατά άλλους, το 1931 γίνεται πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών.

Στη Σκιά του Ποιητή

Αλησμόνητη θα μου μείνει η τραγική εκείνη ημέρα, που ανάμεσα σε γνωστούς και αγνώστους μου πνευματικούς ανθρώπους της Πατρίδας μας βρέθηκα κι εγώ στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών μπροστά στο νεκρό μεγάλο μας Ποιητή. Ήταν η πιο γνήσια Ελληνική στιγμή, που έζησα μέσα στη δίνη της ξένης κατοχής. Σαν απείραχτο απ’ το χρόνο και την καταστρεπτική μανία του πολέμου το Αθηναϊκό Κοιμητήρι έμενε μια γνήσια Ελληνική γωνιά, λες κι ήθελε να πλαισιώσει με λίγη Ελληνική ομορφιά την τελευταία σκηνή από τη δραματική παρουσία του Ποιητή.
Ο Σικελιανός και ο Σκίπης με τα συμβολικά τους λόγια αποχαιρετώντας τον Μεγάλο Έλληνα, που έφευγε κάτω από τις σκοτεινές μορφές των κατακτητών φρουρών, έδωσαν εξ ονόματος ολοκλήρου του Έθνους τον όρκο ότι και τώρα, όπως και πάντα στο παρελθόν, όπως και πάντα στο Μέλλον η Ελλάδα θ’ αγωνιστεί για να σώσει την ελευθερία της και να διατηρήσει την αξιοπρέπεια της. Μια υπόσχεση στη σκιά του Ποιητή, πως θα συνεχίζαμε το μήνυμα του ’40.
Τα δάκρυα μου σμίξανε με τα δάκρυα των παλαιών φίλων του Ποιητή, κι εκείνη την ώρα αισθανόμουν σαν απέραντη ορφάνεια πνευματική να σκέπαζε το Έθνος μας με το θάνατο του Κωστή Παλαμά, σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή του. Γιατί ο Παλαμάς δεν υπήρξε για την Ελλάδα ένας από τους πολλούς Ποιητές της. Υπήρξε μαζί με το Σολωμό ο βαθύτερος Εθνικός της Ποιητής και ο σημαντικώτερος πνευματικός οδηγός της επί μισό περίπου αιώνα. Ο πιο ενθουσιώδης και ο πιο βαθυστόχαστος ποιητής της νεώτερης Ελλάδας, που σε κάθε κρίσιμη στιγμή του Έθνους έδωσε το «παρών» και αγωνίσθηκε για τα Εθνικά Ιδανικά, πρωτοπόρος πάντα και μαζί λάτρης του παρελθόντος.

…Η μακροχρόνια αφοσίωση του στη Λογοτεχνία από το 1876, που δημοσίευσε το πρώτο του ποίημα στο «Αττικόν Ημερολόγιον», μέχρι το θάνατο του ανέδειξε το πολυσύνθετο ταλέντο του, που είχε σαν αποτέλεσμα να τον καθιερώσει σαν ένα από τους πολυγραφότερους, αλλά και στοχαστικώτερους λογοτέχνες της Νεώτερης Ελλάδας: Πεζογράφος – θάνατος Παλληκαριού – θεατρικός συγγραφέας – Η Τρισεύγενη – Κριτικός – Τα Πρώτα Κριτικά κ.ά. – Δημοσιογράφος – «Ακρόπολις», «Εφημερίς», «Εμπρός» με συνεργασίες και σ’ όλες τις εφημερίδες και τα περιοδικά του καιρού του, αλλά κατ’ εξοχήν Ποιητής, λυρικός και επικός – Τραγούδια της Πατρίδος μου, Τα μάτια της ψυχής μου, Ίαμβοι και Ανάπαιστοι, Ο Τάφος, Η ασάλευτη ζωή, Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου, Η φλογέρα του Βασιλιά, Οι καημοί της λιμνοθάλασσας, Τα Σατιρικά Γυμνάσματα, Η πολιτεία και η μοναξιά, Βωμοί, Δειλοί και Σκληροί στίχοι κ.ά., κι έκλεισε μέσα στην ψυχή και το έργο του την πιο συγκλονιστική περίοδο της νεωτέρας μας Ιστορίας, όταν το Έθνος αγωνιζόταν να αποκτήσει συνείδηση της αξίας και της αποστολής του και ν’ απελευθερώσει τους υπόδουλους, κατακτώντας τον σκλαβωμένο Ελληνικό χώρο.

Για να καταλάβαμε καλύτερα τον τιτανικό ηγετικό μαζί και αναγεννητικό ρόλο που έπαιξε ο ποιητής στην πνευματικήν αναγέννηση της Πατρίδας μας από τις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα, πρέπει να γνωρίζομε την κατάσταση της Ελλάδας την εποχή που άρχισε τις πρώτες του πνευματικές αναζητήσεις: Στη γλώσσα; Η ανεδαφική καθαρεύουσα των Φαναριωτών, που ήταν αδύνατο να πλησιάσει το λαό μας. Στη Λογοτεχνία; .αγονη μίμηση, όταν δεν ήταν αντιγραφή Γαλλικών ιδίως ρωμαντικών προτύπων. Αυτός ο νοσηρός νεορρωμαντισμός, όπως ξαπλώθηκε τότε στην Ελλάδα, που τόσο έβλαψε τη λογοτεχνική παραγωγή της εποχής παρασύροντας τους Έλληνες Λογοτέχνες μακριά από την πηγή κάθε ομορφιάς κι αλήθειας τον Ελληνικό χώρο και την Ελληνική ζωή μέσα στη νέκρα και την ψευτιά αφύσικων ανθρώπων, παράξενων γεγονότων κι εξωφρενικών πράξεων. κατά το τέλος του 19ου αιώνα ξεπερνάει κάθε προηγούμενο όριο τόσο, που διώχνοντας κάθε Ελληνικό στοιχείο δείχνει τη νεοελληνική Λογοτεχνία σαν άτεχνη παράφραση της Γαλλικής. «Η μίμηση παραμόρφωσε τόσο την επίδραση, ώστε να γεννιούνται απ’ αυτήν αληθινά τέρατα, ακόμη και στη γλώσσα.

Επειδή η λογοτεχνία αυτή στην καθαρεύουσα μιμήθηκε και το ύφος και το συντακτικό της Γαλλικής και έμπασε στην καθαρεύουσα το πλήθος των Γαλλισμών, η γλώσσα και το ύφος ταιριάζανε και με το πνεύμα», γράφει ο ιστορικός της Νεοελλ. Λογοτεχνίας Ηλ. Βουτιερίδης. Στην πνευματική ζωή; Ο συντηρητισμός και ο στείρος Λογιωτατισμός. Στην πολιτική; Ο ολέθριος κομματισμός και η πολιτικομανία, που διασπούσε επικίνδυνα τις δυνάμεις του Έθνους σε κρίσιμες στιγμές της ιστορίας του. Αυτός ο κομματικός διχασμός, ο ατομικισμός, η απειθαρχία, η μοιρολατρεία, η προγονοπληξία, η ξενομανία, που πήγαζε απ’ αυτήν και που οφείλεται βέβαια και στο φιλόξενο πνεύμα του λαού μας, αλλ’ αυτό τον καιρό έχει αποκορυφωθεί από υπολογισμό πως οι φιλέλληνες θα βοηθήσουν την Ελλάδα ν’ απελευθερώσει τους υπόδουλους της, εμποδίζουν την Ελλάδα ν’ αξιοποιήσει τις δικές της δυνατότητες, ν’ αντιμετωπίσει θετικά και ρεαλιστικά τα προβλήματα της, να στηριχτεί στις δικές της δυνάμεις για τη δημιουργία ενός νέου Ελληνισμού, και την οδηγούν στον άτυχο πόλεμο του ’97.

Εάν μελετήσαμε προσεκτικά το έργο του Κ. Παλαμά, θα διαπιστώσαμε αμέσως πως ο ποιητής μέσα σ’ αυτό το πνευματικό, πολιτικό, κοινωνικό χάος προσπαθεί να θεμελιώσει και να πυργώσει μιαν ανώτερη Ελλάδα, γεμάτην αξιοπρέπεια και δύναμη, ελεύθερη από κάθε είδους σκλαβιά, στηριγμένη πάνω στη δική της αξία και ομορφιά.
Για να υψώσει όμως το μεγαλειώδες (όπως ήταν στην ψυχή του Ποιητή) οικοδόμημα, έπρεπε πρώτα να γκρεμίσει τα εμπόδια, να εξαφανίσει τις ανασταλτικές προσπάθειες του άγονου συντηρητισμού, να λυτρώσει τον Ελληνικό λαό από τη μοιρολατρεία και τις προλήψεις. Έτσι στον ανίλεον αυτόν αγώνα του αυτός ο αλύγιστος γκρεμιστής οιστρηλατείται από το όραμα ενός υψηλού πνευματικού πολιτισμού, του οποίου θα γίνει ο κτίστης:

Η συμβολή του Κωστή Παλαμά στα ελληνικά γράμματα

Ο Κωστής Παλαμάς, κορυφαίος ποιητής αλλά και πεζογράφος και ιστορικός και έγκυρος κριτικός της λογοτεχνίας μας, θεατρικός συγγραφέας και παράλληλα δημοσιογράφος και ιδρυτικό μέλος της ΕΣΗΕΑ και της Ακαδημίας Αθηνών, της οποίας διετέλεσε πρόεδρος το 1931, γεννήθηκε στην Πάτρα το 1859 από γονείς Μεσολογγίτες. Όταν έμεινε πεντάρφανος, στην τρυφερή ηλικία των έξι ετών, εγκαταστάθηκε στο Μεσολόγγι μαζί με τον μεγαλύτερο αδερφό του, στο σπίτι του λόγιου θείου του Δημητρίου Παλαμά που ανέλαβε την προστασία και την ανατροφή των δύο ορφανών ανιψιών του. Στο Μεσολόγγι ο Παλαμάς πέρασε τα κρίσιμα παιδικά και εφηβικά χρόνια του, γνώρισε από κοντά την φύση που τον γοήτευε είτε με την ήμερη ομορφιά της λιμνοθάλασσας είτε με την τραχιά όψη των γύρω ρουμελιώτικων βουνών, συγχρόνως όμως βίωσε έντονα και το πρόσφατο ιστορικό παρελθόν που διατηρούσαν ακόμη ζωντανά στη μνήμη τους οι κάτοικοι της Ιεράς Πόλεως.

Το 1875 έρχεται στην Αθήνα και γράφεται στη Νομική Σχολή, ύστερα όμως από το δεύτερο έτος εγκατέλειψε τις σπουδές του και αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στη λογοτεχνία. Ωστόσο η φοιτητική του ζωή, αν και σύντομη, τον έφερε σε επαφή με δύο συμφοιτητές του, τον Γεώργιο Δροσίνη και τον Νίκο Καμπά, που όπως και ο ίδιος αγαπούσαν με πάθος την ποίηση και ενδιαφέρονταν γι αυτήν περισσότερο από όσο για τις πανεπιστημιακές παραδόσεις. Οι συζητήσεις τους είχαν ως μόνιμο θέμα την κατάσταση της ελληνικής ποίησης την εποχή εκείνη, όπου επικρατούσε ο ρομαντισμός και μεσουρανούσε ο Αχιλλέας Παράσχος, και έκλειναν με την ίδια πάντα διαπίστωση, διατυπωμένη από τον ίδιο τον Παλαμά: «Ποιητική κίνηση δεν υπήρχε στην Αθήνα.

Η ποίηση τρισαθλία. Καιρός να σπαρθή μια κάποια νέα ποιητική ζωή, με άλλη σκέψη, με άλλη φόρμα».
Και αυτό ακριβώς κατόρθωσε ο Παλαμάς. Με τα άρθρα του και τις κριτικές του, κυρίως όμως με την ποιητική του πράξη δημιούργησε μια βαθιά τομή στην πορεία της νεοελληνικής ποίησης και επηρέασε αποφασιστικά την εξέλιξή της. Βγάζοντας την ποίησή μας από το αδιέξοδο όπου την είχαν οδηγήσει οι τελευταίοι εκπρόσωποι του αθηναϊκού ρομαντισμού, διηύρυνε το περιεχόμενο και τη θεματική της προς κάθε κατεύθυνση, καθιέρωσε τη χρήση της δημοτικής πριν από το Ταξίδι του Ψυχάρη και ανανέωσε ριζικά την ποιητική μορφή, αξιοποιώντας στο έπακρο τις δυνατότητες που του πρόσφερε ολόκληρη η ελληνική λογοτεχνική παράδοση, από τον Όμηρο, τον Πίνδαρο και τον Ρωμανό τον Μελωδό ως τον Σολωμό και τον Κάλβο, που ανακάλυψε και καθιέρωσε, και ως το δημοτικό μας τραγούδι.

Συγχρόνως πραγματοποιεί ένα τεράστιο άνοιγμα προς τις λογοτεχνίες της Ευρώπης και επωφελείται από όσα είχαν κατακτήσει για λογαριασμό της ποίησης όλα τα σύγχρονά του λογοτεχνικά ρεύματα της Ευρώπης, ο Παρνασσισμός, ο Ρεαλισμός, ο Συμβολισμός. Αναδείχτηκε έτσι ο Παλαμάς σε θεμελιωτή, αρχηγό και αναγνωρισμένο δάσκαλο της Σχολής του 1880. Θα πρέπει να περιμένουμε ως το 1930 για να έχουμε ανάλογη ριζική αλλαγή στα ποιητικά μας πράγματα.

Ο Παλαμάς δεν είναι μόνον ο εθνικός ποιητής των σχολικών εορτών ούτε και ο λόγος του ταυτίζεται, όπως συχνά αλλά άστοχα λέγεται, με τον βερμπαλισμό και τη μεγαληγορία. Η λυρική ποίησή του με τους χαμηλόφωνους τόνους και μια επιγραμματική λιτότητα ύφους, η φιλοσοφούσα διάθεσή του και ο πανανθρώπινου και διαχρονικού ενδιαφέροντος στοχασμός του, ο καταλυτικός σατιρικός του λόγος που καυτηριάζει την παθολογία της νεοελληνικής κοινωνίας και τα αρνητικά σημεία της ψυχολογίας του νεοέλληνα, αλλά και η οξυδέρκεια του κριτικού του πνεύματος, η βαθιά θεωρητική του σκέψη για την φύση της λογοτεχνικής δημιουργίας, η νηφαλιότητά του που του επέτρεψε να συνδυάσει στο έργο του μιαν αδιαμφισβήτητη ελληνικότητα με το άνοιγμα προς την ευρωπαϊκή και την παγκόσμια ακόμη λογοτεχνία, είναι πλευρές της παλαμικής δημιουργίας και παρουσίας που αξίζει να μελετηθούν και να προβληθούν περισσότερο.