Δ. Ποτηρόπουλος: Το κέντρο της Αθήνας στερείται ταυτότητας

19:18 24/10/2022 - Πηγή: BankWars

Για τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που πρέπει να έχουν οι αστικές αναπλάσεις που προγραμματίζονται στην Αθήνα, αλλά και για το τι θα μπορούσε να γίνει και για τον τρόπο που προσεγγίζει τον σχεδιασμό των project του μιλάει μεταξύ άλλων στο capital.gr ο Δημήτρης Ποτηρόπουλος Αρχιτέκτονας, επικεφαλής του γραφείου Potiropoulos+Partners.

– Ποια αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά πιστεύετε ότι

πρέπει να έχουν οι αστικές αναπλάσεις που προγραμματίζονται στην πρωτεύουσα; Μπορούν να αλλάξουν την Αθήνα, που εδώ και τόσα χρόνια στερείται τοπόσημων και αρχιτεκτονικών καινοτομιών; 

Δεν είναι τόσο απλή η συζήτηση αυτή…

Η ιστορικότητα των κέντρων τους, και κατά συνέπεια η δυνατότητα ανάκλησης της μνήμης, είναι αυτό που συνήθως μας γοητεύει στις ευρωπαϊκές πόλεις. Το ότι δηλαδή η πόλη έχει κάτι να μας διηγηθεί, προσφέροντας στον επισκέπτη ένα μοναδικό ταξίδι στο χρόνο. Η έννοια του ιστορικού κέντρου αποτελεί θεμελιώδες γνώρισμα κάθε βιώσιμου πολεοδομικού σχηματισμού για λόγους θεσμικούς, πολιτισμικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς.

Στον αντίποδα όλων αυτών το πρόβλημα του κέντρου της Αθήνας είναι ακριβώς ότι στερείται ταυτότητας, καθώς αναπτύχθηκε χωρίς ισχυρό ιστορικό πυρήνα. Η ελληνική πρωτεύουσα δεν είναι σε θέση να μας ταξιδέψει στο παρελθόν της, η ιστορική μνήμη είναι αδύναμη, σχεδόν κάθε απτό ίχνος της έχει, ή κινδυνεύει να χαθεί. Το πρόβλημα βέβαια είναι παλιό. Ήδη στην πρώτη περίοδο της πόλης μας μετά το 1833 κατεδαφίστηκαν εκατοντάδες υστεροβυζαντινές εκκλησίες, μοναδικό αποτύπωμα της μετακλασικής ιστορικής μνήμης. Τα λίγα αξιόλογα δημόσια κτίρια που ανεγέρθηκαν -όπως η Βουλή, τα Ανάκτορα, η Ακαδημία, το Πανεπιστήμιο, η Βιβλιοθήκη και το Αρχαιολογικό Μουσείο- δεν στάθηκαν ικανά να συγκροτήσουν ένα συνεκτικό και αναγνωρίσιμο αστικό κέντρο.

Πολύ αργότερα, στη μεταπολεμική Αθήνα, το κύριο βάρος της οικοδόμησης αφέθηκε στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Το σύστημα της αντιπαροχής γιγαντώθηκε, ενώ ο ρόλος του κράτους περιορίστηκε σε μικρής κλίμακας έργα ή σε διορθωτικές παρεμβάσεις. Με μαζικό τρόπο, νεοκλασικά και παραδοσιακά κτίρια θυσιάστηκαν στο βωμό της οικοπεδοποίησης. Το πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας μετά τη δεκαετία του ’70 πολύ λίγο θυμίζει πλέον την Αθήνα του Μεσοπολέμου, ο δε σημερινός άναρχος αστικός σχηματισμός των περίπου τεσσάρων εκατομμυρίων κατοίκων είναι ουσιαστικά μια σύγχρονη “μετάπολη” που καμία σχέση δεν έχει με τις υπόλοιπες ιστορικές πόλεις της Ευρώπης.

Αυτό που θέλω να πω είναι ότι τα προβλήματα της Αθήνας, και κάθε ελληνικής πόλης, δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο μέσα από μεγάλες ή μικρότερες επενδύσεις του ιδιωτικού τομέα. Απαιτούνται πρωτοβουλίες σε επίπεδο κράτους, και βέβαια ριζική αλλαγή της συλλογικής μας νοοτροπίας. Ο Jack Lang είχε πει ότι “Η αρχιτεκτονική δεν είναι έκφραση μιας κοινωνίας αλλά των εξουσιών που την διοικούν”, ενώ τη δεκαετία του ’80, ο Lebbeus Woods διατύπωσε τη θέση ότι η αρχιτεκτονική πρέπει να αντιμετωπίζεται ως πολιτική πράξη.

– Κάτι που θα μπορούσε να έχει γίνει και δεν έγινε στην Αθήνα; Μια χαμένη “ευκαιρία” που θεωρείτε ότι θα έπρεπε να έχουμε αξιοποιήσει;

Αρνούμενος να δεχτεί τη μίζερη πραγματικότητα της μεταπολεμικής Αθήνας, ο οραματιστής Τάκης Ζενέτος αγωνίστηκε με πάθος για την υλοποίηση πρωτοποριακών στόχων, όπως ήταν η χρήση της προηγμένης τεχνολογίας, επίσης της προκατασκευής, η εξοικονόμηση ενέργειας, ο ηλιασμός και η ηλιοπροστασία,η ηλεκτρονική πολεοδομία κ.ά. Με τη γόνιμη φαντασία του δημιούργησε ορόσημα ποιοτικής αρχιτεκτονικής και ένα τέτοιο ορόσημο ήταν αναμφισβήτητα το εργοστάσιο του Φιξ, που εκπροσωπούσε ένα από τα σπουδαία ευρωπαϊκά δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής σε αστικό περιβάλλον. Μέχρι που γκρεμίστηκε σημαντικό μέρος του, περίπου το μισό κτίριο, προκειμένου να διευκολυνθούν τα έργα του υπό κατασκευή τότε μετρό.

Στην περίπτωση Φιξ, η περίφημη Tate Modern του Λονδίνου θα μπορούσε να είχε λειτουργήσει για μας ως αυτονόητο παράδειγμα. Η Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης Τate δημιουργήθηκε στο κτίριο που παλαιότερα στεγαζόταν ο Σταθμός Παραγωγής Ενέργειας Bankside – έργο του Giles Gilbert Scott, που μεταξύ άλλων είχε σχεδιάσει και το γνωστό κόκκινο λονδρέζικο τηλεφωνικό θάλαμο. Το εργοστάσιο του Bankside έκλεισε  το 1981, ενώ το 1993 η Tate ανακοίνωσε ότι ο πρώην Σταθμός θα φιλοξενούσε στο εξής την συλλογή μοντέρνας τέχνης. Το κτίριο τροποποιήθηκε, με σεβασμό στην ιστορία του και πρωτοτυπία όσον αφορά στη σύγχρονη επέμβαση από τους ελβετούς αρχιτέκτονες Herzog & de Meuron. Σήμερα είναι η πιο δημοφιλής Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης της Αγγλίας και το τρίτο δημοφιλέστερο Μουσείο της.

Το εμπνευσμένο έργο του Τάκη Ζενέτου, πλήρες, άθικτο, στην αρχική του μορφή και διάσταση, θα μπορούσε κάλλιστα να είχε αποτελέσει τη χωρική αφορμή για τη δημιουργία ενός αθηναϊκού κέντρου μοντέρνας τέχνης, γιατί όχι παγκόσμιας εμβέλειας, εφάμιλλο της Tate Modern. Όμως, ως μικρόνοες κλωτσήσαμε τη μεγάλη αυτή ευκαιρία, απαξιώνοντας ταυτόχρονα ένα από τα πιο σημαντικά νεότερα μνημεία της αρχιτεκτονικής μας ιστορίας.

– Πώς μπορεί να αντιστραφεί η κατάσταση της Αθήνας;

Θα αναφερθώ στο παράδειγμα της Ολλανδίας, αρχίζοντας από το Ρότερνταμ, μία από τις πλέον πολυπολιτισμικές ευρωπαϊκές πόλεις και γνωστή για την υψηλού επιπέδου σύγχρονη αρχιτεκτονική της. Στην πιο μοντέρνα πόλη της Ολλανδίας, εύκολα κάποιος αντιλαμβάνεται τι σημαίνει επένδυση στο μέλλον. Η νέα περίοδός της χρονολογείται από τις αρχές της δεκαετίας του ’90, όταν αποφασίστηκε η εκτεταμένη ανάπλαση της ζώνης του λιμανιού, η οποία μοιάζει σήμερα με γιγάντια έκθεση επώνυμης σύγχρονης αρχιτεκτονικής.  Η νέα εποχή συμπαρέσυρε ολόκληρο το πολεοδομικό συγκρότημα του Ρότερνταμ, που αναδείχθηκε σε μοντέλο-πρότυπο ανάπτυξης και παράλληλα σε πεδίο αδιάκοπου αρχιτεκτονικού πειραματισμού.

Οι Ολλανδικές πόλεις ξεχειλίζουν από σύγχρονες αρχιτεκτονικές πραγματοποιήσεις, υπάρχει διάχυτη η αίσθηση της κίνησης προς το μέλλον, ο επισκέπτης είναι αποδέκτης μίας βαθιάς αλλαγής στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή η σύγχρονη αρχιτεκτονική. Το κράτος επενδύει δυναμικά τόσο στις αναπλάσεις όσο και στις υποδομές, επενδύει και στην αρχιτεκτονική επιλέγοντας αναπτύξεις που έχουν πολλαπλασιαστικά οφέλη. Τα θέματα που απασχολούν τον αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό στην Ολλανδία -αναφέρομαι ειδικότερα στην κεντρική της διοίκηση- απέχουν παρασάγγας από τις παρωχημένες αντιλήψεις και τους ρηχούς προβληματισμούς των δικών μας αρμοδίων. Εξετάζουν σε βάθος τα πραγματικά και μετρήσιμα στοιχεία, όπως είναι η αστική οικιστική μονάδα, η αστική πυκνότητα, η σχέση ανάμεσα στην πόλη και την φύση, κ.ο.κ.

Δεύτερο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι Ιταλοί. Περί το 2000, η τότε ιταλική κυβέρνηση έδωσε στη δημοσιότητα ένα φιλόδοξο σχέδιο νόμου με τίτλο “Νόμος-Πλαίσιο για την Αρχιτεκτονική Ποιότητα”, που διαπραγματευόταν θεσμικά την πολιτισμική σημασία της αρχιτεκτονικής και την σχέση της με την κοινωνία και το περιβάλλον. Μεταξύ άλλων, το σχέδιο νόμου, που δυστυχώς έμεινε στα χαρτιά, προέβλεπε την αναγνώριση εκ μέρους της πολιτείας της ιδιαίτερης αξίας ενός σύγχρονου αρχιτεκτονικού έργου, την βράβευση δημόσιων ή ιδιωτικών αρχιτεκτονημάτων, μαθήματα στα σχολεία σχετικά με την περιβαλλοντική, πολεοδομική και αρχιτεκτονική κουλτούρα κ.α.

Αν θέλετε, ας συγκρίνετε όλα αυτά με την κατάσταση του δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος στην χώρα μας, με τους ελληνικούς οικοδομικούς κανονισμούς και τις διαδικασίες αδειοδότησης στις Πολεοδομίες, με τις συνεχείς νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων, και βγάλτε τα συμπεράσματά σας…

– Η Potiropoulos+Partners υπογράφει μια σειρά από εμβληματικά projects στην περιοχή της “Αθηναϊκής Ριβιέρας”, όπως το κτίριο διαμερισμάτων και μεζονετών “CUBE-2” στον Άλιμο. Ποια είναι η κεντρική “ιδέα” του σχεδιασμού του;

Η φύση είναι ο τελικός υποδοχέας των ανθρώπινου παραγόμενου έργου αλλά και της ίδιας μας της ύπαρξης, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του κύκλου της ζωής αντιπροσωπεύοντας μία αρχετυπική, σταθερή και αδιαπραγμάτευτη αξία. Δουλεύοντας με μία φόρμα διαδοχών του πλήρους και του κενού, ο κτιριακός όγκος στο Cube-2, παρά το μέγεθός του, φαίνεται σαν να αιωρείται. Προκύπτει έτσι μία γεωμετρικά αυστηρή αλληλουχία προβόλων-κήπων, σε ελαφριά στροφή μεταξύ τους στην βάση και στην στέψη τους, που δίνουν την εντύπωση ότι κινούνται μέσα στη φύση, και αντίστοιχα ότι η φύση κινείται μέσα σ’ αυτούς. Η μονολιθική αρχική χειρονομία διαρρηγνύεται όταν το κέλυφος “σπάει” σε “φέτες”.

Ως οργανωτικό εργαλείο, η γεωμετρία προσεγγίζεται στην αρχιτεκτονική μέσα από δύο διαφορετικές ερμηνείες. Αυτήν της αυτο-αναλογίας και αυτο-ομοιότητας, που προϋποθέτει επανάληψη, και εκείνη της αυτο-διακοπής, που με την σειρά της συγκροτείται ως μία συνεχόμενη ασυνέχεια. Στην πρώτη περίπτωση παράγει μια αρχιτεκτονική γλώσσα εμπλουτισμένη με φιλοσοφικά, συντακτικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, ενώ στην δεύτερη, της συνεχούς ασυνέχειας, λειτουργεί μαθηματικά εισάγοντας ρυθμό και κίνηση. Στο Cube-2 η γεωμετρία κρατήθηκε καθαρή και επεμβαίνει για να διαμορφώσει μέσω της αρχιτεκτονικής τάξης, της υλικότητας και της διάδρασης με το φυσικό φως ένα κοινό λεξιλόγιο, που αφενός συνδέει δυο κυβοειδή πρίσματα σε ένα ενιαίο σύνολο εκλεπτύνοντας τις αναλογίες του στην οριζόντιο, ενώ αφετέρου επιτρέπει την διείσδυση του πράσινου στα ενδιάμεσα κενά.

Cube 2 – Αειφορικό συγκρότημα διαμερισμάτων και κατοικιών στον Άλιμο

– Πώς προσεγγίζετε τον σχεδιασμό των project σας; Από πού αντλείτε έμπνευση;

Ο Matisse έλεγε: “Δεν ζωγραφίζω πράγματα, ζωγραφίζω μόνο την διαφορά μεταξύ των πραγμάτων”. Πιστεύουμε ότι αρχιτεκτονική είναι η σύνθεση της διαφοράς μεταξύ των πολλών εναλλακτικών και ορίων που θέτει η πραγματικότητα της δουλειάς μας. Εξάλλου δημιουργία σημαίνει διαφορά.

Τρείς είναι οι βασικοί άξονες προβληματικής που συνυπάρχουν στον σχεδιασμό μας: Ο πρώτος δίνει έμφαση στο νοηματικό περιεχόμενο της “ιδέας”, στην σημειολογική της διάσταση. Παράλληλα θέτει ως καθοριστικό αίτημα την σκηνοθεσία του αρχιτεκτονικού χώρου, με την έννοια της θεατρικότητας. Tη μετατροπή της υλικής υπόστασης του κτιρίου σε βιωματική χωρική εμπειρία. O δεύτερος σχετίζεται με τον ρόλο του κτιρίου ως αστικού “κρίκου”, που είναι ικανός να ενισχύσει τις επιμέρους περιοχές της πόλης συνδέοντάς τες μέσα από την ίδια την χωρική τους δυναμική.O τρίτος στοχεύει στην καταδήλωση της ατομικότητας της αρχιτεκτονικής έκφρασης μέσω της εκφραστικότητας του ίδιου του αρχιτεκτονικού αντικειμένου.

Ως προς την έμπνευση, αφορμές υπάρχουν πολλές.  Μπορεί να είναι η ίδια η λειτουργία του κτιρίου, το τοπίο, ένα βιβλίο που σχετίζεται ή και όχι με το project, ένα κινηματογραφικό έργο, ακόμη μία εικόνα, ένα μουσικό κομμάτι, ένα ποίημα…κ.ο.κ.

Active materiality – Συγκρότημα Παραθεριστικών Βιλών στο Πόρτο ΧέλιProject X – – Ερευνητικό, Εκπαιδευτικό, Συνεδριακό και Αθλητικό Κέντρο της ELPEN A.E. στο Επιχειρηματικό Πάρκο Σπάτων

– Η πρωτοτυπία είναι ζητούμενο στον τρόπο που συνθέτετε;

Η εμμονική αναζήτηση της πρωτοτυπίας είναι μάταιη, ανούσια, όχι όμως η διερεύνηση “νέων” δρόμων. Προϋπόθεση της πρωτοτυπίας, ή καινοτομίας πιο σωστά, είναι να μπορούμε να απαλλαγούμε από ιδεοληψίες, από τις συνήθειες και τους αυτοματισμούς μας, απ’ ότι μας είναι εύκολο. Να θέλουμε να πειραματιστούμε.

Να εξηγήσω όμως με ποιόν τρόπο: Θεμελιώδης αρχή της νεωτερικότητας είναι η αυτοδιάθεση και αυτονομία του υποκειμένου που ορίζει την ταυτότητά του μέσω της σχέσης της ετερότητας. Ως ιδέα η νεωτερικότητα οφείλει τη διάρκειά της στην αυτοαμφισβήτησή της, στην συνεχή επανερμηνεία του παρελθόντος. Κατάφερε να κερδίσει τη μάχη με την παράδοση από την στιγμή που έγινε αποδεκτό ότι το ιστορικά κληρονομημένο δεν μας προσφέρεται τελεσίδικα, αλλά υπόκειται πάντοτε σε επανεξέταση και αναθεώρηση. Η νεωτερικότητα εμπεριέχει την “κουλτούρα του ρίσκου”, μία έννοια που δεν συναντάται σε συντηρητικές κοινωνίες γιατί προϋποθέτει πολλαπλότητα επιλογών και όχι ανεξέταστη αποδοχή.

Το νεωτερικό στοιχείο, με την έννοια της έρευνας, είναι πράγματι ένα από τα ζητούμενα στη δουλειά μας. Η προβληματική που προσπαθούμε να αναδείξουμε αφορά στην υποχρέωση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής να επαναπροσδιορίσει τη σχέση της με το “design προβολής” και την τεχνολογία, να εξετάσει πάλι τα “ουσιώδη” μέσα από τα αρχετυπικά χαρακτηριστικά που συγκροτούν (ή θα έπρεπε να συγκροτούν) τα κτίρια και τις πόλεις προκειμένου να συμβάλει στον εκσυγχρονισμό του ίδιου του πυρήνα της αρχιτεκτονικής σκέψης.

– Πώς ευημερεί ο άνθρωπος μέσα στα κτίριά σας;

Στόχος μας είναι να ανεβαίνουμε συνεχώς επίπεδα επινοητικότητας ―έτσι παραμένει κανείς δημιουργικός― και το αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας να βελτιώνει τη ζωή του χρήστη με έναν πολύπλευρο και αυθεντικό τρόπο. Δεν προσφέρουμε μέσα από τον σχεδιασμό μας μόνον έναν αντικατοπτρισμό της παρούσας στιγμής, θέλουμε να διερευνούμε αυτό που θα συμβεί “αύριο” προκειμένου να μπορούμε να ικανοποιήσουμε νέες ανάγκες. Αν “σκοπός της τέχνης είναι να δώσει στη ζωή σχήμα”, σκοπός της αρχιτεκτονικής είναι να δίνει στην ύλη ζωή. Μας απασχολεί η εμπειρία που εισπράττει κανείς συνολικά από την ποιητική του χώρου και των υλικών. Σημασία για μας έχει η αξία των βιωμάτων που μπορεί να προκαλέσει η αρχιτεκτονική, όπως αντίστοιχα σημασία έχει ο βιωμένος χρόνος στη ζωή και όχι ο χρόνος γενικά και αόριστα.

Tableau blanc – Κτίριο γραφείων στη Λ. Συγγρού

– Τι σημαίνει για εσάς επιτυχία; Έχετε βραβευτεί επανειλημμένα σε εθνικούς και διεθνείς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, ενώ έχετε τιμηθεί με σημαντικές διεθνείς διακρίσεις. 

Επιτυχία είναι να σου αρέσει αυτό που κάνεις, και επίσης ο τρόπος που το κάνεις.

– Τι είναι περισσότερο η αρχιτεκτονική για εσάς, Τέχνη ή Επιστήμη;

Είναι και τα δυο, αλλά επειδή πρόκειται για δημιουργία θα πρέπει να την αντιληφθούμε περισσότερο ως τέχνη παρά ως “μαθηματική εξίσωση”.

*Ο Δημήτρης Ποτηρόπουλος είναι Αρχιτέκτονας, επικεφαλής του γραφείου Potiropoulos+Partners (www.potiropoulos.gr/)

Πηγη: capital.gr