Το μεγάλο παιχνίδι των συνειρμών…

08:53 26/6/2014 - Πηγή: Ysterografa

Μουντιάλ του 2014 και η καρδιά της παγκοσμιοποιημένης επικαιρότητας χτυπά στα γήπεδα της φυσικής κοιτίδας του ποδοσφαίρου, της λατινοαμερικάνας τροφού του αγγλογέννητου αθλήματος, της Βραζιλίας. Τα μείζονα ζητήματα, όπως η οικονομική ύφεση και η αναζωπύρωση των συγκρούσεων στο Ιρακ, έχουν περάσει αυτόματα σε δεύτερη μοίρα, λες και η παγκόσμια κοινή γνώμη συμμετέχει σε μια καθολική συνομωσία, σε μια ομαδική ψύχωση που μεταθέτει κάθε άλλο ενημερωτικό αλλά και ρεαλιστικό ενδιαφέρον για μετά από το σφύριγμα της λήξης των αναμετρήσεων.

Και μέσα σε όλα αυτά, η Εθνική μας να νικά την Ακτή του Ελεφαντοστού και να προκρίνεται για πρώτη φορά στην ιστορία της στους 16 ενός Παγκοσμίου Κυπέλλου, σκαλίζοντας στολίδια από ελεφαντόδοντο στα θερινά όνειρα της χειμαζόμενης από την κρίση κοινωνικοοικονομικής ζωής της πατρίδος μας. Σκοράρει ο Σαμαράς στο 93’ και η φιλντισένια πρόκριση ξυπνά χρυσές μνήμες από το Euro 2004, τότε που η κρίση βρισκότανε πέρα από τα φαντασιακά όρια του μέσου Έλληνος, ο οποίος πανηγύριζε ανυποψίαστος –και εν μέσω της σπατάλης του μετά-σημιτικού ευδαιμονισμού- σε ρυθμούς Eurovision και επερχόμενης Ολυμπιάδος….

Και είναι απόλυτα φυσικό αυτό που συμβαίνει, μια και το ίδιο το ποδόσφαιρο δεν είναι παρά μια ομαδική φαντασίωση, ένα παιχνίδι συνειρμών, ονείρων και αναμνήσεων που σου προσφέρει την ταυτόχρονη δυνατότητα της έντονης συμμετοχής και της ασφαλούς αποστασιοποίησης. Μια μοναδική οδός εκφόρτισης των ενστίκτων, των παρορμήσεων, των προσωπικών μας απογοητεύσεων και προσδοκιών. Και πάνω απ’ όλα αυτά -ή καλύτερα, λόγω όλων αυτών- το ποδόσφαιρο είναι ένα μεγάλο παιχνίδι ευχαρίστησης, είναι και παραμένει «το σημαντικότερο από τα ασήμαντα της καθημερινής μας ζωής»

Ήταν, θυμάμαι στο mundial του 2002, όταν, βλέποντας τους Άγγλους στρατιώτες στο Αφγανιστάν να πανηγυρίζουν τη νίκη της Εθνικής τους ομάδας, μέσα σ’ ένα αντίσκηνο, μου ήρθε στο μυαλό η ταινία «Ο άνθρωπος που θα γινόταν Βασιλιάς» η υπόθεση της οποίας διαδραματίζεται επίσης στο Αφγανιστάν. Στην ταινία αυτή οι άνδρες μιας ημιάγριας φυλής παίζουν ‘κυνηγώντας’ έφιπποι έναν στρογγυλό σάκο που περιέχει το κεφάλι του βασιλιά των αντιπάλων. Η ανατριχιαστική αυτή σκηνή υποδηλώνει την αρχέγονη καταβολή του ποδοσφαίρου, που το εμπνεύστηκαν οι δυτικοί αποικιοκράτες –και συγκεκριμένα οι Άγγλοι- παρακολουθώντας παρόμοιες εκδηλώσεις ιθαγενών. Η ιδέα του αγώνα ανάμεσα σε ομάδες ανθρώπων με στόχο την επικράτηση, το αδιάκοπο τρέξιμο των κυνηγών πίσω από το θήραμα, η κοπιώδης ανάδειξη του ‘καλύτερου’ αποτελούν το ψυχοκοινωνικό, αλλά και το ιστορικό ( ή καλύτερα το πρό-ιστορικό) υπόστρωμα ανάπτυξης του ποδοσφαίρου.

Καθώς το τρέξιμο και ο αγώνας αποσυνδέονται από τον κίνδυνο και την ανάγκη και γίνονται ‘χάριν παιδιάς’, για την ευχαρίστηση, γεννιέται το ποδόσφαιρο. Ένα μεγάλο παιχνίδι φαντασιώσεων και συνδηλώσεων. Ένας συνειρμικός δίαυλος ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη γονιδιακή μνήμη των αταβιστικών μας καταβολών και παρορμήσεων. Μια ασφαλής απενοχοποίηση των επιθετικών ενστίκτων, της ανταγωνιστικότητας και της αποτυχίας. Και φυσικά ένας ατελείωτος, μεγάλος συνειρμός. Μια ασύγκριτη ευκαιρία διαλεκτικής αλληλεπίδρασης και ταύτισης με τις ομάδες, με τους πρωταγωνιστές, με τα αποτελέσματα.

Το ποδοσφαιρικό γήπεδο μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε χώρο όπου ο κοινωνικά, οικονομικά ή εθνικά αδύνατος κερδίζει τον δυνατό. Οι ποδοσφαιρικοί αγώνες μπορούν εύκολα να μετατραπούν σε δρώμενα όπου εκφορτίζονται ιστορικές διαφορές και αποκαθίστανται κοινωνικές αδικίες. Κι όλα αυτά ανέξοδα, με τίμημα το πάτημα του τηλεκοντρόλ ή το μαγικό χαρτάκι του εισιτηρίου. Χωρίς πόλεμο, χωρίς επανάσταση, τις περισσότερες φορές και χωρίς ουσιαστική σύνδεση με την πραγματικότητα.

Από το ‘χέρι του θεού’ όπου ο Μαραντόνα αποκαθιστά την εθνική ταπείνωση των Φώκλαντ, μέχρι τις εμφανίσεις της Σκωτίας και της Ουαλίας, όπου οι φανέλες είναι η μόνη ευκαιρία για να φανεί κάπου το εθνόσημο, το ποδόσφαιρο εκφράζει τη μοναδική του δυνατότητα να βρίσκεται σε αποκλειστική, αμφίδρομη σχέση με το συλλογικό ασυνείδητο των φιλάθλων όλου του κόσμου. Από τον πρωτόγονο άνθρωπο που από τροφοσυλλέκτης μετατρέπεται σε κυνηγό με το άγριο ποδοβολητό του πίσω από το θήραμα, μέχρι τον Σκωτσέζο επιθετικό που ‘καλπάζει’ προς την περιοχή των Άγγλων λες και θέλει να εκδικηθεί για την καταπνιγμένη εξέγερση του Ουίλιαμ Ουάλλας, προβάλλει ανάγλυφα το μυστικό της μαγείας του ποδοσφαίρου· η ικανότητά του να προκαλεί άπειρους συνειρμούς. Γι’ αυτό μαγεύει, γιατί περιφρονεί αυθάδικα την πραγματικότητα, γιατί λογοδοτεί μόνο στο ασυνείδητο, στις αναμνήσεις και στις φαντασιώσεις των οπαδών του, ή καλύτερα των υπηκόων του, ή –ας μας συγχωρεθεί η βαρύτητα της έκφρασης- των πιστών του.

Γιατί το ποδόσφαιρο, κάθε τέσσερα χρόνια, παίρνει τις διαστάσεις ‘θεσμού’, παγκόσμιας ‘θρησκείας’ με κοινή γλώσσα, ιστορία και κώδικα. επι-κοινωνίας. Και σαν τέτοιο φαινόμενο έχει ανάγκη απ’ τους δικούς του ‘μύθους’, ‘βασιλιάδες’ και ‘θεούς’. Ο Πελέ ήταν ο βασιλιάς του. Ο άνθρωπος που γνώρισε την καθολική αναγνώριση στους αγωνιστικούς χώρους και την τιμητική μεταχείριση όταν έπαψε να αγωνίζεται· αμερικανικό πρωτάθλημα, πρεσβευτής της FIFA, Υπουργός Αθλητισμού στη Βραζιλία. Ο Μαραντόνα ήταν ‘ο άνθρωπος που θα γινόταν Βασιλιάς’. Προτίμησε όμως να παραμείνει…θεός στις ομαδικές ψυχώσεις όλων των Αργεντίνων, όλων των απανταχού περιθωριοποιημένων που συγκρούονται με το κατεστημένο –έστω και μόνον μέσα από τις ψευδαισθήσεις των ναρκωτικών. Οι βασιλιάδες όταν χάνουν τον θρόνο τους μπορούν –ενίοτε- να γίνουν πρεσβευτές καλής θελήσεως ή διαφημιστές προϊόντων. Για τους θεούς όμως η μοίρα είναι πιο σκληρή, όπως ήταν και για τον Σον Κόνερυ στην προαναφερθείσα ταινία, όπου οι ιθαγενείς τον θεοποίησαν, θέλανε να τον στέψουν βασιλιά και τελικά τον σκότωσαν όταν ανακαλύψανε ότι μάτωνε κι εκείνος όπως όλοι οι κοινοί θνητοί. Έτσι και στο ποδόσφαιρο οι θεοί δεν συνταξιοδοτούνται, αλλά αποκαθηλώνονται και το θεοκτόνο παιχνίδι των συνειρμών συνεχίζεται.

Γι’ αυτό δημιουργούνται οι μεγάλες ομάδες, οι μεγάλοι παίκτες και τα είδωλα. Για να μπορεί ο κάθε φίλαθλος να βλέπει την προσωπικότητά του να προτυπώνεται και να εξεικονίζεται στον τρόπο παιχνιδιού της αγαπημένης του ομάδας. Για να νιώθει τα κοινωνικά και εθνικά χαρακτηριστικά του να ταυτίζονται με το αγωνιστικό στυλ των ινδαλμάτων του. Για να εκτονώνει τον φόβο, την πίκρα και την ελπίδα του στο αποτέλεσμα ενός αγώνα. Για να αποκαθηλώνει τις εξιδανικεύσεις του ανώδυνα.

Ναι, το ποδόσφαιρο είναι -στη βαθύτερη ουσία του- άθλημα σκληροτράχηλο. Βάναυσο σαν τα μαρκαρίσματα των Αργεντίνων αμυντικών, που μπλέκουν τα πόδια τους στον βηματισμό των αντίπαλων επιθετικών, σαν σε χορευτικές φιγούρες του ταγκό. Είναι όμως και γοητευτικό, νοσταλγικό σαν τις συγχορδίες της Κομπαρσίτα στο μπαντονεόν, γεμάτο συναισθήματα και αναμνήσεις… ‘Αυτό το ματς το έβλεπα με τον πατέρα μου…’, ‘Εκείνο τον αγώνα τον είδα με τα παιδιά στην παραλία, λίγο μετά τις πανελλήνιες…’ ΄Τη νίκη μας επί των Τσέχων, των Γάλλων και των Πορτογάλων ως νεόκοπος αγροτικός ιατρός και τη νίκη μας επί των «Ελεφάντων», λίγο μετά τις εξετάσεις ειδικότητας’.

Γιατί, όπως έγραψε κι ο Jeffrey Eugenides, “ότι ξεχνούν οι άνθρωποι, τα κύτταρα το θυμούνται, το σώμα – αυτός ο ελέφαντας…” Γιατί όσο και αν μας λύγισε η κρίση, τα κύτταρά στους ινιακούς λοβούς και στους συνειρμικούς φλοιούς όλων των φιλάθλων Ελλήνων θυμούνται ακόμη τις παραληρηματικές εκφορτίσεις των δυναμικών τους, όταν στους χιλιάδες, έκπληκτους, ελληνικούς αμφιβληστροειδείς του 2004 σχηματίζονταν τα γκολ του Χαριστέα ή η ντρίπλα του Ζαγοράκη στον Ζινταν. Και το μεγάλο παιχνίδι των συνειρμών παραμένει οικουμενικά ευχάριστο, μπορώντας όμως να γίνει και απίστευτα σκληρό, σαν τα πρωτόγονα παιχνίδια των ιθαγενών. Ξαπλώνοντας απαρηγόρητα στο χορτάρι τον τερματοφύλακα της Cote d’ Ivoire, μετά την ευστοχία του ελληνικού επανορθωτικού λακτίσματος. Μια ολόκληρη χώρα να πανηγυρίζει ξέφρενα, μαζί με την Εθνική Ομάδα, προσδοκώντας έστω και στο 93’ ένα κερδισμένο εθνικό πέναλτυ, μια γενικευμένη και συλλογική επανορθωτική εμπειρία της κρίσης…έστω και «στα χασομέρεια»…στις καθυστερήσεις του εθνικού μας αγώνα ανάκαμψης.

Και το παιχνίδι συνεχίζεται….Απάνθρωπο και θεοκτόνο, όταν αποκαθηλώνει τα είδωλά του. Οδυνηρό όταν μέσα από τις αλλαγές του προσδιορίζεις τον χρόνο που περνάει. Γλυκόπικρο όταν βλέπεις τους αγωνιζόμενους ποδοσφαιριστές να είναι πια μικρότεροι από εσένα και να μην μπορείς να ονειρευτείς πως όταν μεγαλώσεις θα τους μοιάσεις. Γιατί έχεις ήδη μεγαλώσει και το μόνο που μένει ίδιο είναι τα ματωμένα σου γόνατα στις αλάνες του χρόνου…..

Χρίστος Χ. Λιάπης

Ψυχίατρος, Διδάκτωρ Παν/μίου Αθηνών

ch;[e-mail]

Twitter: @chliapis