Εφηβεία

13:29 30/3/2025 - Πηγή: Τα Νεα

Στην πιο πολυσυζητημένη, ίσως, σκηνή της πιο πολυσυζητημένης τηλεοπτικής σειράς των ημερών – της «Εφηβείας» – ο αστυνομικός που ερευνά τον φόνο μιας μαθήτριας επισκέπτεται το σχολείο της και προσπαθεί, μάταια, να μιλήσει με τους συμμαθητές της, για να καταλάβει το ακατανόητο «γιατί» του φόνου. Κάποια στιγμή, ο γιος του αστυνομικού, μαθητής στο ίδιο σχολείο, τον παίρνει παράμερα και – επειδή, λέει, ντρέπεται να τον βλέπει να μην καταλαβαίνει τίποτε – προσπαθεί να τον μυήσει στη σκοτεινή σημειολογία των συμβόλων του Instagram και

στους φονικά μισογυνικούς κώδικες της σοσιαλμιντιακής «ανδρόσφαιρας».

Η σκηνή θεωρήθηκε εικονογράφηση ενός νέου τύπου χάσματος ανάμεσα σε γενιές που ζουν σε διαφορετικά συμβολικά σύμπαντα. Λειτούργησε, επίσης, ως ισχυρό επιχείρημα σε μια εν εξελίξει οικουμενική εισαγγελική αγόρευση εναντίον των social media. Τα οποία όλο και συχνότερα βρίσκονται στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Και όχι απλώς για έναν εφηβικό φόνο.

Δεν ήταν πάντα έτσι. Στα πρώτα χρόνια της ζωής της η κοινωνική δικτύωση υμνήθηκε ως δώρο στη δημοκρατία κι ένα νέο σύνορο για την ελευθερία του λόγου. Ο δημόσιος διάλογος εμπλουτίστηκε εντυπωσιακά και η κοινωνία των πολιτών απέκτησε ένα πανίσχυρο εργαλείο επικοινωνίας και κινητοποίησης. Στις εκτός της δημοκρατικής επικράτειας χώρες ο ρόλος της δικτύωσης ως πεδίου οργάνωσης της αντίστασης σε αυταρχικά καθεστώτα, από το Ιράν ως την Τυνησία κι από την Ταχρίρ στο Κάιρο ως τη Μεϊντάν του Κιέβου, αποδείχθηκε εντυπωσιακά αποτελεσματικός.

Το 2016 ήταν η χρονιά όπου το αφήγημα για τα social άρχισε να αλλάζει. Ο ρόλος τους στην καμπάνια του Brexit ήταν το πρώτο σήμα συναγερμού. Η διαφημιστική δαπάνη υπέρ της εξόδου στο Facebook ήταν διπλάσια από ό,τι υπέρ της παραμονής. Στο Instagram και στο Twitter οι «leavers» ήταν διπλάσιοι από τους «remainers» και πέντε φορές πιο δραστήριοι σε αναρτήσεις. Και δεν ήταν μόνο θέμα αριθμών. Τα απλά και συγκινησιακά φορτισμένα μηνύματα υπέρ της εξόδου νικούσαν κατά κράτος τις πολύπλοκες, γεμάτες οικονομικά στοιχεία και στατιστικές αναλύσεις υπέρ της παραμονής. Το Brexit είχε κερδίσει 5-0 στην ψηφιακή σφαίρα πριν κερδίσει με μόλις 52-48 στην κάλπη.

Δεύτερο και ισχυρότερο σήμα συναγερμού η εκλογική νίκη Τραμπ λίγους μήνες αργότερα. Εκ των υστέρων μελέτες έδειξαν ότι τον τελευταίο προεκλογικό μήνα οι ψευδείς ειδήσεις κατέλαβαν πολλαπλάσιο χώρο στα social από ό,τι οι πραγματικές και διαδίδονταν με πολλαπλάσια ταχύτητα. Οι μελέτες ανέδειξαν ένα διπλό πρόβλημα. Αφενός, ότι η αρχιτεκτονική των social media, οι περίφημοι αλγόριθμοι, προορισμένοι να μαγνητίζουν την προσοχή του χρήστη επί όσο γίνεται περισσότερο χρόνο, ευνοούν αυτόματα τις πιο τοξικές, φανατικά διχαστικές, ακόμη και εξωφρενικά ψευδείς αναρτήσεις. Μια fake είδηση έχει 70% μεγαλύτερη πιθανότητα διάδοσης, από μια αληθινή. Αφετέρου, και ακριβώς για αυτό, οι πλατφόρμες δεν έχουν φίλτρο (ούτε κίνητρο να αποκτήσουν) απέναντι σε οργανωμένους εισβολείς – από τις φάρμες του μακαρίτη Πριγκόζιν στην Αγία Πετρούπολη ως τα trolls από τη Βόρεια Μακεδονία.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, στην Ευρώπη κυρίως, αναπτύχθηκε μια ισχυρή πίεση υπέρ μιας δημόσιας ρύθμισης επί της ιδιωτικής, κερδοσκοπικής λειτουργίας των κολοσσιαίων εταιρειών που ελέγχουν τις πλατφόρμες των social. Αλλά η δεύτερη εκλογική νίκη του Τραμπ απειλεί να αντιστρέψει το ρεύμα. Ο πλουσιότερος άνθρωπος στον κόσμο και χρηματοδότης του προέδρου κατήργησε πρώτος κάθε φίλτρο και έφερε την πλατφόρμα του, το Χ, σε ένα πρωτοφανές επίπεδο τοξικότητας. Γύρω του σχηματίστηκε μια νέα συμμαχία πανίσχυρων δισεκατομμυριούχων υπέρ της γενικευμένης απορρύθμισης. Τα αποτελέσματα είναι ήδη ορατά. Τα Μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που υμνήθηκαν ως μέσα ελέγχου και λογοδοσίας των ισχυρών, ελέγχονται από τους ισχυρότερους των ισχυρών και χρησιμοποιούνται για τη διαρκή επαύξηση της ισχύος τους. Και οι φωνές αντίστασης ακούγονται όλο και απελπισμένες.

Στις αρχές του χρόνου, στο φόρουμ του Νταβός, ο πρωθυπουργός της Ισπανίας ανακοίνωσε, σε δραματικό τόνο, ότι δεν θα εκφωνήσει την προγραμματισμένη ομιλία του για την πορεία της οικονομίας της χώρας του. Θα μιλήσει για αυτό που θεωρεί μεγαλύτερο κίνδυνο για τη δημοκρατία: τα social media. Ο φιλιππικός του κατέληγε σε τρεις προτάσεις ευρωπαϊκής πολιτικής. Την κατάργηση της ανωνυμίας και της ψευδωνυμίας στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Τον έλεγχο των δημόσιων Αρχών επί των αλγορίθμων και την επιβολή διαφάνειας στη λειτουργία τους. Και τέλος, την προσωπική, αστική και ποινική ευθύνη των ιδιοκτητών των social media, για ό,τι δημοσιεύουν, όπως ισχύει για τους εκδότες των εφημερίδων. Τις ιδέες του προσυπέγραψε ο δημιουργός του Παγκόσμιου Ιστού, ο Tim Berners-Lee, με μια έκκληση «να γκρεμίσουμε τα τείχη» που οι ισχυρές πλατφόρμες έχουν χτίσει γύρω τους και φυλακίζουν τα data μας. Να αποκαταστήσουμε τη χαμένη «ψηφιακή κυριαρχία» μας ως πολίτες.

Είναι, προφανώς, θέμα δημοκρατίας. Με μια έννοια είναι θέμα εφηβείας, επίσης. Εφηβείας του Μέσου, πρώτα. Τα social media δεν είναι η πρώτη επανάσταση στις τεχνολογίες της επικοινωνίας που έχει σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις. Συνέβη με την τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Και η μεγάλη προτεσταντική επανάσταση του Λούθηρου δεν θα ήταν εφικτή, αν δεν είχε προηγηθεί η επανάσταση του Γουτεμβέργιου. Μόνο που τώρα η αλλαγή γίνεται με ρυθμό τόσο ραγδαίο που η ρυθμιστική παρέμβαση δυσκολεύεται να προλάβει να την οδηγήσει σε μια έλλογη ενηλικίωση.

Εφηβείας των χρηστών, έπειτα. Εκείνοι που χρησιμοποιούν τα social ως Μέσα Ενημέρωσης είναι προπάντων οι νεότεροι. Στην Ευρώπη, σύμφωνα με το πρόσφατο Ευρωβαρόμετρο, ένα 40% των άνω των 40 χρησιμοποιούν τα social media για την ενημέρωσή τους. Στις ηλικίες 15-24 τα social χρησιμοποιεί ως κύρια πηγή ενημέρωσης το 66%. Και στην Ελλάδα, όπου τα εφηβικά χρόνια βρίσκουν τρόπο να παρατείνονται, τις πλατφόρμες των social επιλέγουν ως βασική πηγή ενημέρωσης το 77% των νέων, το 69% των ηλικιών 25-39 και το 60% των ανθρώπων μέσης ηλικίας, 40-54. Την ομιλία του, ο Πέδρο Σάντσεθ πρέπει οπωσδήποτε να τη μεταφράσει και στα ελληνικά.