Ενα «κουτί με εργαλεία» για την εποχή του Τραμπ

06:11 10/3/2025 - Πηγή: Τα Νεα

Το πιο γνωστό του έργο είναι το Διαφορά και επανάληψη», (εκδ. Εκκρεμές). Πολύ δημοφιλή είναι επίσης τα βιβλία που έγραψε μαζί με τον ριζοσπάστη ψυχαναλυτή Φελίξ Γκουαταρί, τον οποίο γνώρισε το 1968 (Καπιταλισμός και σχιζοφρένεια, εκδ. Πλέθρον, Τι είναι φιλοσοφία;, εκδ. Καλέντης). Ποιες είναι όμως οι βασικές ιδέες που ανέπτυξε στην «ποπ φιλοσοφία» του, όπως την αποκαλούσε, με σκοπό να συνοδεύσουν μια νέα ματιά στο φιλοσοφικό, το κοινωνικό, το πολιτικό, το σεξουαλικό πεδίο;

Ο Ζιλ Ντελέζ, που συμπληρώνονται φέτος εκατό

χρόνια από τη γέννησή του και τριάντα από τον θάνατό του, αγαπούσε ιδιαίτερα το επίθετο «ενδιαφέρων». Οπως αναφέρει ο Αρνό Γκονζάγκ σε ένα σημείωμά του στο περιοδικό L’ Obs, ενδιαφέρον γι’ αυτόν ήταν οτιδήποτε ξέφευγε από τις καθιερωμένες αξίες και εισήγε κάτι καινούργιο και απρόβλεπτο. Αν ο Φουκώ ζητούσε «να σκεφτόμαστε διαφορετικά», ο Ντελέζ χρησιμοποιούσε τις λέξεις «το νέο», «γραμμές διαφυγής», «απεδαφοποίηση». Σ’ αυτόν βρίσκει σήμερα καταφύγιο μια νεολαία που αρνείται τον εγκλεισμό της στις ταυτότητες του φύλου – και κατηγορήθηκε ως woke. Τη φιλοσοφία του μελετούν όσοι αρνούνται να παρηγορηθούν με αιώνιες και πανάρχαιες αλήθειες.

Αντίθετα με τον Πλάτωνα, ο Ντελέζ δεν ενδιαφέρεται για την ουσία των πραγμάτων, αλλά για όλα αυτά που αναδύονται, αναπτύσσονται και αντιτάσσονται σε οτιδήποτε «έχει ανάγκη από τη δυστυχία για να ασκήσει την εξουσία του» (Λογική του νοήματος, εκδ. Εκκρεμές). Η σχέση του με τον κόσμο καθορίζεται από μια φράση του Κίρκεγκωρ: «Το δυνατό, το δυνατό, αλλιώς ασφυκτιώ». Δεν έχει ψευδαισθήσεις: γνωρίζει ότι η παγκοσμιοποίηση μπορεί να γεννήσει μια ανάγκη για σύνορα, όπως κι ότι το κίνημα #MeToo μπορεί να προκαλέσει αρνητικές αντιδράσεις σαν την επαναδιεκδίκηση της αρρενωπότητας. Αν ζούσε σήμερα, ίσως να μπορούσε να επεξεργαστεί μια ολοκληρωμένη απάντηση στον εφιάλτη που λέγεται Τραμπ. Ενα άλλο βασικό σημείο της σκέψης του Ντελέζ είναι η κατηγορηματική απόρριψη όλων εκείνων που στη φιλοσοφία ονομάζονται «υπέρβαση». Ολων εκείνων των εννοιών δηλαδή (η Αλήθεια, το Καλό, ο Ορθός Λόγος), που επιθυμούν να εντάξουν κάτω από την ίδια σημαία, την ίδια ταυτότητα, πράγματα εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους που, κατά τον φιλόσοφο, καλό είναι να παραμείνουν διαφορετικά. Οι υπερβάσεις γεννούν Εκκλησίες, δόγματα, ηγέτες, εργαλεία κυριαρχίας. Σε αυτές, ο Ντελέζ αντιτάσσει τον «πλουραλισμό», δηλαδή την ποικιλία πραγμάτων που δεν μπορούν να συγχωνευθούν, και τις «πολλαπλότητες», δηλαδή τα κινήματα που αναδύονται εδώ κι εκεί στην κοινωνία και «συντονίζονται» μεταξύ τους.

Μια άλλη λέξη-κλειδί της θεωρίας του είναι τα «ριζώματα», οριζόντια δίκτυα δηλαδή που το καθένα τους μπορεί να συνδεθεί με οποιοδήποτε άλλο με τρόπο ανοιχτό και δημιουργικό. «Μα είναι προφανές ότι φαντάστηκε το Διαδίκτυο πριν την ώρα του!», παρατηρεί ο γάλλος ιστορικός Φρανσουά Ντος που έγραψε την κοινή βιογραφία του Ντελέζ και του Γκουαταρί. Τα «ριζώματα» περιγράφουν επίσης το πλήθος των εναλλακτικών κινημάτων που δίνουν σε όλο τον κόσμο τις δικές τους μάχες χωρίς να προσπαθούν να συγκροτήσουν ένα ενιαίο κίνημα.

«Είμαστε επιθυμητικές μηχανές» γράφουν ο Ντελέζ και ο Γκουαταρί στον Αντι-Οιδίποδα. Να άλλος ένας περίεργος όρος, που πρέπει να κατανοηθεί ως κήρυξη πολέμου σε μια ψυχαναλυτική (λακανική) ανάγνωση που αποδίδει την επιθυμία σε μια έλλειψη, μια απογοήτευση, έναν ευνουχισμό. Λάθος, αναφωνούν οι δύο συγγραφείς, θυμίζοντας ένα εμβληματικό σύνθημα του Μάη του ’68 («Πάρτε τις επιθυμίες σας για πραγματικότητα») και ορίζοντας την επιθυμία ως ένα θετικό προϊόν του υποσυνείδητου, μια χαρούμενη δημιουργία, που δεν αποσκοπεί στην κάλυψη ενός κενού, αλλά στην ολοκλήρωση.

Αυτόν τον ορισμό προσπάθησε να εκφράσει ο γνωστός και στη χώρα μας χορογράφος Ανζελέν Πρελζοκάζ με το θέαμα Ντελέζ/Χέντριξ που έστησε το 2021. Εκεί, οι χορευτές ακολουθούσαν τη φωνή του Ντελέζ στις θρυλικές διαλέξεις που έδινε κάθε Τρίτη στο Πανεπιστήμιο της Βενσέν. «Τον θαύμαζα πολύ», λέει ο χορογράφος, «και με τον χορό προσπαθώ να μοιραστώ την ιδέα ότι η χαρά είναι μια ενέργεια, μια δύναμη που μπορεί να μεταμορφώσει το πραγματικό». Να ένα χρήσιμο μήνυμα σε μια εποχή που κινδυνεύουμε να μας καταπιεί ο ζόφος.