Επιστροφή στο κράτος

18:27 22/1/2025 - Πηγή: Τα Νεα

Για δεκαετίες η παγκοσμιοποίηση παρουσιάστηκε ως αναπόδραστη ιστορική διαδικασία. Τα έθνος-κράτος αντιμετωπίστηκε ως παρωχημένη θεσμική μορφή. Η προτεραιότητα των διεθνών αγορών έναντι των εθνικών αποφάσεων συνδυάστηκε με τη νεοφιλελεύθερη «ορθοδοξία» και την αντίληψη ότι οι αγορές αποφασίζουν πιο ορθολογικά από τα εθνικά κοινοβούλια. Η λογική ενός παγκόσμιου συστήματος διακυβέρνησης με τους δικούς του θεσμούς και τη δική του ιεραρχία προτάθηκε σε διάφορες παραλλαγές. Εκφραση αυτής της τάσης και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση

με την απεμπόληση πλευρών εθνικής κυριαρχίας, συμπεριλαμβανομένου του εθνικού νομίσματος.

Ωστόσο, υπήρξαν σημαντικές ρωγμές σε αυτό το αφήγημα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, παρότι δύναμη που τροφοδότησε τη ρητορική περί παγκοσμιοποίησης, ιδίως μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, διεκδίκησαν εξαρχής ηγετικό ρόλο στην όλη διαδικασία με χαρακτηριστικά πιο κοντά σε αυτά της αυτοκρατορίας με αυτές στην κορυφή παρά μιας «παγκόσμιας διακυβέρνησης», ενώ ποτέ δεν απεμπόλησαν την υπεράσπιση των δικών τους συμφερόντων, κάτι που υπογραμμίζει ιδιαίτερα η επανεκλογή Τραμπ. Η παγκόσμια κρίση του 2008 απέδειξε ότι ο νεοφιλελευθερισμός ως οικονομική στρατηγική κάθε άλλο παρά εξασφαλίζει την απεριόριστη οικονομική ανάπτυξη. Η επιδείνωση των αμερικανορωσικών σχέσεων από τα μέσα της δεκαετίας του 2010, με επίκεντρο την επέκταση του ΝΑΤΟ και τη ρωσική αντίδραση, με αποκορύφωμα τη στρατιωτική επιχείρηση στην Ουκρανία, και η κλιμάκωση του ανταγωνισμού με την Κίνα οδήγησαν σε έναν κόσμο πολύ πιο διαιρεμένο. Διάφορα κινήματα εμφανίστηκαν, συχνά αντιφατικής πολιτικής κατεύθυνσης, με κοινά στοιχεία την υπεράσπιση του δικαιώματος στην ανάκτηση της εθνικής κυριαρχίας και την σε βάρος τους πολεμική συλλήβδην για «λαϊκισμό».

Το μεγάλο ερώτημα είναι εάν η λύση είναι να διασωθεί ή αναμορφωθεί η «παγκοσμιοποίηση» ή εάν απαιτείται μια νέα διεθνής αρχιτεκτονική που θα επαναφέρει τα κράτη ως βασικές μονάδες. Αυτό το ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει ο Βόλφγκανγκ Στρεκ, ομότιμος διευθυντής του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ για τη μελέτη των κοινωνιών, στο βιβλίο του «Taking Back Control? States and State Systems after Globalism» (Να πάρουμε πίσω τον έλεγχο; Κράτη και κρατικά συστήματα μετά τον παγκοσμισμό) που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Verso.

Προς την «υπερπαγκοσμιοποίηση»

Για τον Στρεκ υπήρξε μόνο μια σχετικά σύντομη περίοδος, ανάμεσα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τα τέλη της δεκαετίας του 1970 όπου υπό το βάρος και των προπολεμικών εμπειριών δοκιμάστηκε μια περισσότερο δημοκρατική λογική και τα κράτη προσπάθησαν να τηρήσουν τους όρους ενός κοινωνικού συμβολαίου με τις κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένων των πιο πληβειακών και λαϊκών στρωμάτων, με έμφαση στον ρόλο του κράτους, στις παρεμβάσεις στην οικονομία, στη χρηματοδότηση του κράτους από την προοδευτική φορολογία, και στη διαμόρφωση μεγάλων κομματικών παρατάξεων που εκπροσωπούσαν ευρύτερα κοινωνικά συμφέροντα και όχι μόνο τις καπιταλιστικές ελίτ. Ακολούθησαν η «νεοφιλελεύθερη επανάσταση» και η επιτάχυνση της τάσης για παγκοσμιοποίηση που πήρε τα χαρακτηριστικά μιας «υπερπαγκοσμιοποίησης», που αποτελούσε και την προβολή σε παγκόσμια κλίμακα της αμερικανικής εκδοχής πολιτικής οικονομίας. Παρότι παρέμεινε ιδεολογικό σημείο αναφοράς, ήδη από την κρίση του 2008 η παγκοσμιοποίηση έφτασε σε ένα όριο που έγινε πολύ πιο εμφανές μετά την πανδημία και τον πόλεμο στην Ουκρανία.

Τάση αποπολιτικοποίησης

Η παγκοσμιοποίηση ως ιδεολογία και στρατηγική συμπεριλάμβανε κατά τον Στρεκ έναν νέο ορισμό της δημοκρατίας που πλέον δεν την αντιμετώπιζε ως έναν κατά βάση πληβειακό θεσμό, που εξασφάλιζε τη δυνατότητα των κοινωνικών στρωμάτων που δεν ανήκαν στις ελίτ να βελτιώνουν τη θέση τους επηρεάζοντας τις πολιτικές αποφάσεις, αλλά ως «ηθική στάση» και ως «σύστημα αξιών», αποτελώντας την κανονιστική επικύρωση της αποδυνάμωσης των εθνικών κρατών. Αυτό ενίσχυσε μια τάση συνολικότερης αποπολιτικοποίησης που αποτυπώθηκε και στην πολιτική ταύτιση των κεντροδεξιών και κεντροαριστερών κομμάτων.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση είναι για τον Στρεκ το κατεξοχήν παράδειγμα των ορίων και των αντιφάσεων που είχε ο συνδυασμός ανάμεσα στην παγκοσμιοποίηση και τον νεοφιλελευθερισμό. Ενα σχέδιο εξαρχής ασαφές (αφού, όπως επισημαίνει, ποτέ δεν συζητιέται ποια μορφή θα αποκτήσει τελικά), κινούμενο πέρα από τη λογική και του υπερκράτους και της αυτοκρατορίας και με μόνη δυνατότητα να περάσει από την οικονομική στη γεωπολιτική ολοκλήρωση το να αποκτήσει μια στρατιωτική υπόσταση, κάτι που όμως ούτως ή άλλως γίνεται μέσα από το υπό αμερικανική ηγεμονία ΝΑΤΟ.

Για τον Στρεκ αυτό που παρουσιάστηκε ως «παγκόσμια διακυβέρνηση» στο πλαίσιο μιας φιλελεύθερης παγκόσμια τάξης οδηγεί αναπόφευκτα σε αδιέξοδα. Ως τεχνοκρατική ουτοπία ή διαχείριση του κόσμου από φορείς όπως οι κεντρικές τράπεζες καταλήγει στην ακύρωση κάθε έννοιας δημοκρατίας, την ώρα που αντικειμενικά ο ρόλος και η ισχύς των ΗΠΑ παραπέμπουν σε μια φιλελεύθερη αυτοκρατορία. Σε κάθε περίπτωση, σημαίνει τη συνεχή υπονόμευση κάθε δημοκρατικής λειτουργίας, την ώρα που έχει αποτύχει και στο ζήτημα της ειρήνης και στο ζήτημα της αντιμετώπιση των παγκόσμιων απειλών όπως η κλιματική αλλαγή.

Η σημασία των «μικρών κρατών»

Απέναντι σε αυτό ο Στρεκ προτείνει να ξανασκεφτούμε τη σημασία των «μικρών κρατών». Αντί για αυτό που συνηθίσαμε να λέμε παγκοσμιοποίηση, με όλα τα αδιέξοδα και τους κινδύνους, ένας κόσμος δημοκρατικών εθνικών κρατών μπορεί να εξασφαλίσει τη λειτουργία της δημοκρατίας, τους αναγκαίους φραγμούς απέναντι στην ανεξέλεγκτη περιπλοκότητα των παγκόσμιων αγορών, την αναδιανομή και την κοινωνική δικαιοσύνη, την κοινωνική συνοχή, την επίλυση προβλημάτων σε περιφερειακό επίπεδο και έναν αποτελεσματικότερο «οριζόντιο» συντονισμό για την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προκλήσεων.

Δημοκρατία και κυριαρχία

Ο Στρεκ υπογραμμίζει ότι η δημοκρατία ως πραγματική θεσμική διαδικασία που εξασφαλίζει τη συμμετοχή και εκπροσώπηση των κοινωνιών, επιβάλλει συμβιβασμούς στο κεφάλαιο και διαμορφώνει την αναγκαία συλλογική πολιτική βούληση μπορεί να λειτουργήσει μόνο στο πλαίσιο των εθνικών κρατών και υπό την προϋπόθεση της εθνικής κυριαρχίας. Γιατί όπως επισημαίνει μπορεί να υπάρξει κυριαρχία χωρίς δημοκρατία, όπως σίγουρα δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατία χωρίς κυριαρχία.