Εποχή μετάβασης

17:08 17/4/2025 - Πηγή: Τα Νεα

Η επανερχόμενη εκτίμηση περί «τέλους της παγκοσμιοποίησης» με αφορμή τις επιλογές που θέλει να πάρει η αμερικανική κυβέρνηση υπό τον Ντόναλντ Τραμπ, μπορεί ίσως να μην είναι ακριβής ως προς την αναλυτική της διάσταση, καθώς προεξοφλεί το τέλος μιας δυναμικής που ποτέ δεν ξεδιπλώθηκε με τόσο απόλυτο τρόπο, όμως αποτυπώνει την αίσθηση ότι ζούμε ένα «τέλος εποχής», ακόμη και εάν δεν μπορούμε να διακρίνουμε την κατεύθυνση που θα πάρουν τα πράγματα.

Στην ιστορία του καπιταλισμού οι μεγάλες ιστορικές τομές και οι μεταβάσεις προς νέες διαρρυθμίσεις, όχι μόνο οικονομικές όσο και γεωπολιτικές,

πάντα συνδύαζαν τις μακρόχρονες διεργασίες, τη «μακρά διάρκεια» της ανάδυσης νέων μορφών κοινωνικής οργάνωσης, με τη συμπύκνωση των αντιφάσεων, την επιτάχυνση των εξελίξεων και πολύ συχνά την όξυνση των ανταγωνισμών και των πολιτικών συγκρούσεων. Κάτι που αναπόφευκτα γεννά και το ερώτημα εάν έχουμε μπροστά μας μια τέτοια φάση συστημικής μετάβασης.

Ολα αυτά κάνουν ιδιαίτερα καλοδεχούμενη την έκδοση στα ελληνικά, έστω και με καθυστέρηση, ενός κλασικού βιβλίου που ασχολείται ακριβώς με τη μακρά διάρκεια της ιστορικότητας του καπιταλισμού. Το βιβλίο αυτό είναι «Ο μακρύς εικοστός αιώνας. Χρήμα, εξουσία και οι απαρχές της εποχής μας» του Τζοβάνι Αρίγκι, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Εστία σε μετάφραση του Γιώργου Καράμπελα. Το πρωτότυπο είχε κυκλοφορήσει το 1994 και η δεύτερη έκδοσή του το 2010, λίγο μετά τον θάνατο το συγγραφέα το 2009, και είχε εξαρχής χαιρετιστεί ως μια ιστορική σύνθεση μεγάλης πνοής.

Διαδοχή «μακρών αιώνων»

Ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου θέτει το περίγραμμα της έρευνας του Αρίγκι: μια προσπάθεια να ανασυγκροτηθεί η ιστορία του καπιταλισμού, ως μια διαδοχή «μακρών αιώνων» που κατάληξη έχει την πρωτοκαθεδρία του αμερικανικού καπιταλισμού. Ουσιαστικά, αυτό που εξετάζει ο Αρίγκι είναι πώς διαμορφώνονταν ιδιαίτερα καθεστώτα καπιταλιστικής συσσώρευσης, στον συνδυασμό τους με συγκεκριμένες μορφές διεύρυνσης των χρηματοπιστωτικών πρακτικών, αλλά και ιστορικές εκδοχές κρατικών και διακρατικών μορφών οργάνωσης όπως και ηγεμονικών σχέσεων, που δείχνουν τη συνύπαρξη μιας οικονομικής και μιας εδαφικής λογικής.

Ετσι εξετάζει πώς αναδύεται ο ιταλικός καπιταλισμός στις ιταλικές πόλεις-κράτη ήδη από τον 13ο αιώνα, στη Φλωρεντία, τη Βενετία και τη Γένοβα, παράλληλα με την εμφάνιση και των νεωτερικών χρηματοπιστωτικών πρακτικών, πώς μετά αναδύεται για ένα διάστημα η ολλανδική ηγεμονία, πριν αναγκαστεί να παραχωρήσει τη θέση της στην ηγεμονία του βρετανικού καπιταλισμού και τελικά να αναδυθεί η ηγεμονία των ΗΠΑ.

Σε αυτή την εξέλιξη ο Αρίγκι βλέπει έναν μετασχηματισμό της καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας «από ένα σύστημα στο οποίο τα δίκτυα συσσώρευσης ήταν πλήρως εμπεδωμένα και υπαγόμενα στα δίκτυα εξουσίας, σε ένα σύστημα στο οποίο τα δίκτυα εξουσίας είναι πλήρως εμπεδωμένα και υπαγόμενα στα δίκτυα συσσώρευσης».

Μόνο που αυτό έγινε μέσα από αλλεπάλληλους κύκλους συσσώρευσης που περιλάμβαναν και επεκτάσεις της υλικής παραγωγής και διογκώσεις της χρηματοπιστωτικής σφαίρας.

Με αυτόν τον τρόπο μπορούσε ο Αρίγκι να διατυπώσει μερικές βασικές θέσεις για την παγκόσμια οικονομία στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Η πρώτη ήταν ότι η χρηματοπιστωτική επέκταση δεν ήταν νέο φαινόμενο αλλά επαναλαμβανόμενη τάση του υπαρκτού καπιταλισμού από τις ιστορικές απαρχές του. Η δεύτερη ήταν ότι οι χρηματοπιστωτικές επεκτάσεις δεν αποτελούν απλώς επαναλαμβανόμενα φαινόμενα αλλά στιγμές που διευκολύνουν τη θεμελιώδη αναδιοργάνωση του καθεστώτος συσσώρευσης. Και η τρίτη ήταν ότι η χρηματοπιστωτική επέκταση του τέλους του εικοστού αιώνα σφραγιζόταν από μια διακλάδωση οικονομικής και στρατιωτικής εξουσίας, καθώς η στρατιωτική μονοκρατορία των ΗΠΑ μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ συνδυάστηκε με δυναμικές καπιταλιστικής οικονομικής ανάπτυξης και χρηματοπιστωτικής επέκτασης πολύ πέρα από τις ΗΠΑ, πρωτίστως στις ασιατικές οικονομίες.

Τα τρία σενάρια

Με χαρακτηριστική διορατικότητα ο Αρίγκι εκτιμά ότι αυτό που φάνηκε να αναδύεται στα τέλη του 20ού αιώνα ως αναβίωση μιας παγκόσμιας αυτορρυθμιζόμενης αγοράς ήδη από τότε συνδυάστηκε με μια εκτεταμένη καταστροφή «περιττών κοινοτήτων», και την κλιμακούμενη βία που ακολούθησε τη διάλυση της μεταψυχροπολεμικής παγκόσμιας τάξης. Ο Αρίγκι το 1994 έβλεπε τρία σενάρια: στο πρώτο σενάριο τα παλαιά «δυτικά» κέντρα διατηρούν την πρωτοκαθεδρία, σταματώντας ουσιαστικά τη δυναμική της καπιταλιστικής ιστορίας. Στο δεύτερο το κεφάλαιο της ανατολικής Ασίας καταλαμβάνει την ηγετική θέση σε μια κοινωνία παγκόσμιας αγοράς που θα οδηγούσε τελικά σε μια παρακμή του καπιταλισμού όπως τον ξέραμε. Στο τρίτο θα είχαμε μια επιστροφή στο συστημικό χάος που υπήρχε και στην ίδια αφετηρία του καπιταλισμού. Το 2009 ο Αρίγκι υπογράμμιζε ακόμη περισσότερο την κρίση της αμερικανικής ηγεμονίας μετά την αποτυχία του Σχεδίου για έναν Νέο Αμερικανό Αιώνα και την αυξανόμενη βαρύτητα της Κίνας (με την οποία θα ασχοληθεί στο Adam Smith in Beijing του 2007), παρότι σημείωνε ότι η πρόκληση παρέμενε ένα διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης, οικολογικά βιώσιμο και με μια διαφορετική θέση του παγκόσμιου Νότου, που το θεωρούσε εφικτό, χωρίς να υποτιμά το ενδεχόμενο μιας νέας περιόδου συστημικού χάους.

Δεκάξι χρόνια μετά, είναι σαφές ότι τα πράγματα τελικά κινήθηκαν πολύ περισσότερο στην κατεύθυνση του συστημικού χάους, τόσο με την αυξημένη γεωπολιτική πόλωση που συνδυάζεται, σε μια εκρηκτική αντίφαση, με την αυξανόμενη βαρύτητα των μη δυτικών οικονομία, όσο, και με το υπαρκτό ενδεχόμενο οι ΗΠΑ να κάνουν επιλογές συνειδητής απεμπόλησης του όποιου ηγεμονικού ρόλου διατηρούν ακόμη.