Να πάρουμε την απειλή στα σοβαρά

00:31 16/2/2025 - Πηγή: Τα Νεα

Στην αρχή παρακολουθούσαμε την άνοδο διαφόρων ακροδεξιών και λαϊκιστικών κομμάτων στη μία μετά την άλλη χώρα της Ευρώπης. Υστερα ήρθε ο Τραμπ και τώρα περιμένουμε στις 23 Φεβρουαρίου τη Γερμανία όπου θα ενισχυθεί ένα κόμμα που φλερτάρει με το ναζιστικό παρελθόν. Τι άλλο χρειαζόμαστε για να κατανοήσουμε ότι ο κόσμος που ξέραμε δεν υπάρχει πλέον και ότι βασικές σταθερές του έχουν σχετικοποιηθεί ή καταπέσει; Ως τώρα αντιλαμβανόμασταν τις εξελίξεις με ένα καθησυχαστικό σχήμα: υπάρχει ένας σταθερός πλειοψηφικός κορμός στις δυτικές κοινωνίες, πιστός στη φιλελεύθερη δημοκρατία και στην ενότητα της

Δύσης, αλλά δέχεται πιέσεις από μια Ακροδεξιά που ανεβαίνει λόγω του Μεταναστευτικού και των υπερβολών της woke κουλτούρας. Υπόρρητη ελπίδα ήταν ότι η ακροδεξιά πίεση θα ήταν περαστική και ότι απέναντί της υπήρχε μια συμπαγής πλειοψηφία που εκφραζόταν από τα λεγόμενα συστημικά κόμματα, τις εμπεδωμένες δημοκρατικές πολιτικές κουλτούρες και από τον καθιερωμένο τρόπο άσκησης της Πολιτικής.

Από καιρό όμως φαινόταν ότι ο καθησυχασμός σκόνταφτε στην επίμονη και αυξανόμενη διάδοση του φαινομένου. Οι ειδικοί μελετητές μάς προειδοποιούσαν. Η Ακροδεξιά εγκαταστάθηκε σταθερά στα πολιτικά συστήματα της Ευρώπης είτε ως κυβερνητικός εταίρος είτε ως ουσιαστικός παράγοντας του κομματικού ανταγωνισμού. Παλαιότερες αναλύσεις που έλεγαν ότι κάποιες χώρες είναι απρόσβλητες από τον «ιό» της Ακροδεξιάς λόγω Ιστορίας (ναζιστικό παρελθόν ή δικτατορίες όπως στη Νότια Ευρώπη) αποδεικνύονται λαθεμένες. Εξάλλου, η συμπερίληψη των ακροδεξιών κομμάτων σε κυβερνήσεις συνεργασίας δεν τα αποδυνάμωσε εκλογικά, και όταν αυτό συνέβη όπως στην Αυστρία, η υποχώρηση υπήρξε πρόσκαιρη. Αντιθέτως γενικότερο ήταν το συμπέρασμα ότι η συμπερίληψή τους ενίσχυσε την επιρροή της ρητορικής και του πολωτικού λόγου τους στην ευρύτερη κοινή γνώμη (C. Mudde, G. Greilinger, Social Europe, 11/10/2014). Αιχμή του ακροδεξιού λόγου ήταν η αντίθεση στους μετανάστες, κέρδιζαν όμως εκλογικά και σε χρόνους όπου δεν υπήρχε μεταναστευτική κρίση και σε περιοχές όπου δεν υπήρχε μετανάστης ούτε για δείγμα. Η περίπτωση του Ορμπαν στην Ουγγαρία ή του AfD στην Ανατολική Γερμανία το αποδεικνύει.

Αρα; Αρα η άνοδος της Ακροδεξιάς δεν ήταν μονοθεματική, δεν αφορούσε μόνο το Μεταναστευτικό. Αντιθέτως, είναι αποτέλεσμα των βαθύτερων αλλαγών που έχουν επέλθει στις δυτικές κοινωνίες και στις αντιλήψεις των πολιτών τους. Σαν να άνοιξαν τα καπάκια που τις συγκρατούσαν και βγαίνουν στην επιφάνεια αντιδραστικές, συντηρητικές, αντιπολιτικές ή γενικώς οργισμένες αντιλήψεις οι οποίες κινούνταν στο περιθώριο των κοινωνιών μας. Προφανώς, δεν μιλάμε για κάποια διαδικασία εκφασισμού, ούτε οι άνθρωποι γίνονται φασίστες. Ξέρουμε άλλωστε από τη Χάνα Αρεντ την «κοινοτοπία του κακού», ή με άλλα λόγια, ότι ο τρόπος προσαρμογής των ανθρώπων σε μια νέα απεχθή «κανονικότητα» γίνεται με αγωγό την καθιερωμένη ρουτίνα, χωρίς δραματικές ατομικές ιδεολογικές επεξεργασίες και μεταστροφές. Τα καπάκια που σκέπαζαν τέτοιες αντιλήψεις ήταν καταρχάς το κοινωνικό κράτος και ο αντιφασισμός που έπλασαν τη μεταπολεμική Δύση κατά την αποκαλούμενη «χρυσή τριακονταετία» 1945-1973. Αργότερα, η κατάρρευση του κομμουνισμού ανανέωσε την ηγεμονία της Δύσης και του δημοκρατικού καπιταλισμού στη δεκαετία του 1990, δημιουργώντας και την αυταπάτη ότι η νίκη της Δημοκρατίας έναντι του αυταρχισμού ήταν παγιωμένη και διαρκής.

Σήμερα βρισκόμαστε αλλού. Η επικράτηση του Τραμπ και των συντηρητικών δυνάμεων στις ΗΠΑ επικυρώνει ό,τι η βαθμιαία άνοδος της ευρωπαϊκής Ακροδεξιάς προμήνυε. Ενας κόσμος έχει τελειώσει και ένας καινούργιος ξεμυτίζει. Στη νέα εποχή η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν έχει τον αέρα της Ιστορίας στα πανιά της, διεθνώς υποχωρεί, ενώ στο εσωτερικό των δυτικών κοινωνιών υποβαθμίζεται η ποιότητά της. Σε παγκόσμιο επίπεδο εξάλλου, από οικονομική, ιδεολογική, δημογραφική άποψη, η ισχύς της Δύσης μειώνεται. Είναι σαφές ότι έχουμε εισέλθει σε μια εποχή αβεβαιότητας, διάχυτης ανασφάλειας οικονομικής, πολιτισμικής, ταυτοτικής. Αποτέλεσμα, η αυξανόμενη διεθνής γεωπολιτική ένταση και η πολιτική-κοινωνική πόλωση σε εθνικό επίπεδο. Ή αλλιώς, το παλιό πεθαίνει αλλά το καινούργιο δεν έχει γεννηθεί ακόμα. Είμαστε στην «εποχή των τεράτων» παρότι τα «τέρατα» έχουν συχνά γκροτέσκα παρουσία και συμπεριφορά. Είμαστε στην εποχή που «ο ανορθολογισμός έγινε δημοφιλής», όπως έλεγε ο Τόμας Μαν στον Μεσοπόλεμο.

Ο Τραμπ είναι ταυτόχρονα προϊόν και παραγωγός της νέας διεθνούς αταξίας και των δομικών αλλαγών των δυτικών κοινωνιών. Θεωρώ πιθανότερο να αποδειχτεί ότι η προεδρία του μεσοπρόθεσμα αποδυναμώνει τις ΗΠΑ παρά τις «κάνει πάλι μεγάλες» και ως εκ τούτου θα ενισχυθούν οι αντιστάσεις από τα μέσα. Σε κάθε όμως περίπτωση, δεν πρόκειται για ένα διάλειμμα αταξίας μετά από το οποίο η φιλελεύθερη δημοκρατία και η Δύση θα επανέλθουν στην «παλαιά κανονικότητα». Σήμερα συζητάμε ποια είναι τα πιθανά σενάρια της νέας περιόδου που έχει ανοίξει. Ενας κόσμος ολιγαρχών; αναρωτιόμουν εδώ στην ίδια στήλη («ΝΕΑ», 25/1/2015). Μια εποχή αυτοκρατοριών; (ΗΠΑ, Κίνα, Ρωσία) ή νέου ιμπεριαλισμού και ιστορικού αναθεωρητισμού, όπως υποθέτουν άλλοι. Ενα πράγμα πάντως είναι σίγουρο. Η Ευρώπη, με πρώτη τη μαρτυρική Ουκρανία, είναι τα βέβαια θύματα του νέου σκηνικού. Η Ευρώπη βάλλεται εξωτερικά από τον τραμπισμό και υπονομεύεται εσωτερικά από τους ακροδεξιούς υπηρέτες του. Στόχος τους είναι η πλήρης αποδιάρθρωση της Ενωμένης Ευρώπης και η εξασφάλιση της εύνοιας του νέου ηγεμόνα σε διμερή διακρατική βάση – το οποίο αντικειμενικά σημαίνει με όρους υποτέλειας.

Μπορεί η ευρωπαϊκή Δημοκρατία και η Ενωμένη Ευρώπη να αντισταθούν; Ασφαλώς όχι αν οι βασικές πολιτικές δυνάμεις σε εθνικό επίπεδο μείνουν παθητικοί διαχειριστές του υπάρχοντος, και σε ευρωπαϊκό επίπεδο συνεχίσουν την πεπατημένη ενός ράθυμου οικονομίστικου ευρωπαϊσμού. Οσο παραμένουν ξέπνοοι λειτουργοί ενός φιλελεύθερου δημοκρατικού θεσμικού πλαισίου που έχει χάσει μεγάλο μέρος της κυριαρχικής ισχύος του, της ιδεολογικής του αίγλης και των πολιτικών εργαλείων, με πρώτο τα μαζικά κόμματα, που έδεναν τους θεσμούς με την κοινωνική βάση. Αυτές οι απώλειες αφήνουν τους πολίτες και κυρίως τα λαϊκά στρώματα, έρμαια στον λαϊκισμό και στους αλγόριθμους των νέων ολιγαρχών. Η αναπλήρωση των απωλειών δεν μπορεί παρά να γίνει σε ευρωπαϊκό επίπεδο, εκεί παίζεται πλέον το στοίχημα. Στη δυνατότητα και στην ταχύτητα με την οποία θα διαμορφωθεί ένα ισχυρό κέντρο πολιτικής διεύθυνσης της Ευρώπης με όσους διατίθενται καταρχάς, μια συνεκτικότερη αμυντική δομή, και μια συντονισμένη απάντηση στη διασπαστική πολιτική του Τραμπ και της ευρωπαϊκής Ακροδεξιάς.

Το στοίχημα μοιάζει από την αρχή χαμένο. Δύο μόνο παράγοντες το ευνοούν. Ο πρώτος είναι η επιτακτικότητα που επιβάλλεται από τον κίνδυνο μιας ιστορικών διαστάσεων περιθωριοποίησης. Ο δεύτερος είναι η εκρηκτική πολιτικοποίηση που προκαλεί η νέα εποχή σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Λέξεις όπως Δημοκρατία, Ευρώπη, διεθνείς κανόνες, διεθνιστική αλληλεγγύη, γίνονται ξανά διακυβεύματα. Θα μπορέσουν οι εμπεδωμένες πολιτικές κουλτούρες του δημοκρατικού συντηρητισμού, του φιλελευθερισμού, της σοσιαλδημοκρατίας, της δημοκρατικής Αριστεράς να ανατρέξουν στις «αγωνιστικές» καταβολές τους και να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων;

Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο