Χριστούγεννα στην Αθήνα πριν από έναν αιώνα

08:53 25/12/2021 - Πηγή: Huffington Post Greece

«Αυτή είναι η Αθήνα. Μια Φορντ, εξαιρετικό θέαμα, και ένας μικροπωλητής από τα Μεσόγεια με τον γαϊδαράκο του. Μουσικές δωματίου σε ωδεία, και αμανέδες σε ανατολίτικα καταγώγια. Πρόβλημα ύδρευσης παντού και σκόνη -ακόμη- άφθονη...»

Πώς ήταν η Αθήνα πριν από έναν αιώνα και για ποιόν λόγο «το 1921 ήταν μια συμβολική χρονιά» για τη μικρή πρωτεύουσα της Ελλάδας,

«μια χρονιά που αποχαιρετούσε δίχως να το γνωρίζει τον παλιό κόσμο»;

Η όψη της πλατείας Συντάγματος με τα καφενεία και τα ζαχαροπλαστεία, οι μεγάλοι εμπορικοί δρόμοι, ο δημόσιος στολισμός, η ανταλλαγή καρτ ποστάλ, τα παραδοσιακά ελληνικά Χριστούγεννα και τα Χριστούγεννα των αστών που ακολουθούσαν τη δυτική παράδοση. 

Με αφηγητή τον δημοσιογράφο και συγγραφέα Νίκο Βατόπουλο, η HuffPost κάνει έναν εορταστικό περίπατο στην Αθήνα του 1921 ακολουθώντας τη διαδρομή από «την πάνδημη βόλτα στο Ζάππειο ως την αγορά τροφίμων στην Αθηνάς, και από τα παιχνιδάδικα της Αιόλου και της Ερμού ως τους υπαίθριους πάγκους γύρω από το Δημοτικό Θέατρο και την Εθνική Τράπεζα στη σημερινή πλατεία Κοτζιά».

Γιατί όπως γράφει ο ίδιος στο τελευταίο βιβλίο του με τίτλο «Στο βάθος του αιώνα - Ένα αφήγημα για την Αθήνα» (εκδόσεις Μεταίχμιο) σε μία προσωπική εξομολόγηση για την αγαπημένη μικρή - μεγάλη πόλη, που παραμένει λουσμένη στο φως, ακόμη και στα μεγαλύτερα σκοτάδια της, «είναι φορές που επιζητώ αυτές τις πυκνές διαδρομές του νου, όχι τόσο για να κυλήσω προς τα πίσω όσο για να κατανοήσω όλον αυτό τον φόρτο συναισθήματος για έναν ευρύτατο χάρτη που με ορίζει. Και που μέσα σε αυτόν υπάρχουν όλα όσα με έφτιαξαν και όλα όσα με ωθούν για το παραπέρα. Η καλύτερη στιγμή είναι όταν ο χρόνος, ο παρελθών και ο μέλλοντας, συναιρούνται σε μία στιγμή, σε έναν ανεπαίσθητο κραδασμό, που τον ξέρεις μόνο εσύ, και αυτή η εντύπωση δεν έχει ανάγκη ούτε από χώρο ούτε από φως». 

Στην Αθήνα των 293.000 κατοίκων 

«Το 1921 ήταν μια συμβολική χρονιά για την Αθήνα. Ηταν η τελευταία ίσως χρονιά που η Αθήνα ζούσε ως μια μικρή πρωτεύουσα, μικρή αλλά πάντα με αναταράξεις και εντάσεις, μικρή αλλά διαρκώς επεκτεινόμενη. Ωστόσο, με κριτήρια αντικειμενικά ήταν μια σχετικά μικρή πρωτεύουσα με πληθυσμό περίπου 293.000 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 1920, αλλά από το 1922 και μετά ο πληθυσμός της σχεδόν διπλασιάστηκε λόγω των προσφύγων από τις χαμένες πατρίδες. Η επόμενη επίσημη απογραφή του 1928 έδειχνε μια Αθήνα με πληθυσμό που προσέγγιζε το μισό εκατομμύριο. Αυτό όμως που κυρίως είχε αλλάξει ήταν η καθημερινότητα της πόλης, η σύνθεση των πολεοδομικών και κοινωνικών ζητημάτων, η ανάπτυξη σε διάφορες ταχύτητες, η απόκτηση, σταδιακά, ενός μητροπολιτικού χαρακτήρα.

Μικρά και μεγάλα καφενεία, αστικά και λαϊκά, έδιναν τον τόνο ανάμεσα στο Σύνταγμα και την Ομόνοια και κατά μήκος της Πανεπιστημίου και της Σταδίου. Από τα πιο ονομαστά, το Πανελλήνιον, Τα Ηνωμένα Βουστάσια, του Γαμβέττα

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο πραγματικός Μεσοπόλεμος αρχίζει στην Αθήνα (και αλλού) το 1922, οπότε το έτος 1921 είναι η τελευταία χρονιά του παλιού κόσμου που ένιωθε όμως ήδη τη σκιά των επερχόμενων μεταβολών.

Η Αθήνα είχε τότε όψη αρκετά ειρηνική, με σχετική κοινωνική ομοιογένεια αλλά με πολιτικές εντάσεις μετά τον εθνικό διχασμό και τις εκλογές του 1920, με ταξικές διαφορές σημαντικές αλλά όχι αβυσσαλέες.

Οι λίγοι μεγαλοαστοί είχαν τα αρχοντικά τους στο κέντρο της Αθήνας, στη λεωφόρο Κηφισίας (νυν Βασιλίσσης Σοφίας), στην Αμαλίας, στη Φιλελλήνων, στην Πανεπιστημίου, στην Ακαδημίας. Αλλά πλέον, και στην Πατησίων που σταδιακά μετά το 1900, αρχίζει και παρουσιάζει αυξανόμενη πυκνότητα σε εντυπωσιακά αρχιτεκτονήματα.

Αλλά η Αθήνα ζει την καθημερινότητά της κάτω από το Σύνταγμα προς την Αιόλου και γύρω από την Ομόνοια προς την Αθηνάς. Εκεί, στα παλιά εμπορικά, στα καταστήματα τροφίμων, στα υφασματάδικα, επιζεί ο ρυθμός που κληροδοτήθηκε από τον 19ο αιώνα.

Η πλατεία Συντάγματος ήταν εξ αρχής η επίσημη πλατεία της αστικής Αθήνας λόγω των Ανακτόρων, που από το 1935 είναι η Βουλή των Ελλήνων.

Στο Σύνταγμα του 1921 θα βλέπαμε μεγάλη κίνηση λόγω των πολλών καφενείων και καταστημάτων στις παρόδους. Ο Ζαχαράτος, Σταδίου και Γεωργίου Α’, ήταν η κλασική επιλογή, το πιο πολιτικό καφενείο, η μικρή Βουλή, ενώ ο Ζαβορίτης, Ερμού και Πλατεία Συντάγματος, ήταν ένα αστικό ζαχαροπλαστείο για ζεστή σοκολάτα σε αίθουσα τεΐου. Μικρά και μεγάλα καφενεία, αστικά και λαϊκά, έδιναν τον τόνο ανάμεσα στο Σύνταγμα και την Ομόνοια και κατά μήκος της Πανεπιστημίου και της Σταδίου. Από τα πιο ονομαστά, το Πανελλήνιον, Τα Ηνωμένα Βουστάσια, του Γαμβέττα, κ.ά.

Υπήρχε ακόμη μια διαδικασία ώσμωσης ανάμεσα στα παραδοσιακά ελληνικά Χριστούγεννα και τα Χριστούγεννα των αστών που ακολουθούσαν τη δυτική παράδοση

Το 1921, η Αθήνα είχε αρχίσει να πειραματίζεται λίγο-λίγο με νέους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, που μετά το 1923-24 θα δώσουν ένα νέο ύφος στην πόλη, πριν από την επικράτηση του Μοντέρνου Κινήματος μετά το 1930. Φιλελλήνων και Οθωνος έχουμε ήδη το πρώτο ψηλό κτίριο. Αλλά το 1921, επιζεί ο 19ος αιώνας παρά τις καινοτομίες. Ολοι γνωρίζονται με όλους, ή λίγο-πολύ.

Ερμού και Αιόλου, ραφτάδικα και μοδίστρες 

«Η Ερμού και η Αιόλου είναι οι βασικές οδοί για ψώνια και γεμίζουν γυναικόκοσμο. Υφάσματα πολλά. Ραφτάδικα και μοδίστρες. Πιλοποιεία, λευκά είδη, στιλβωτήρια, είδη σπιτιού, εδώδιμα και αποικιακά. Μια βιτρίνα με παριζιάνικα καπέλα και πιο κάτω ένα κρεοπωλείο... Αυτή είναι η Αθήνα. Μια Φορντ, εξαιρετικό θέαμα, και ένας μικροπωλητής από τα Μεσόγεια με τον γαϊδαράκο του. Μουσικές δωματίου σε ωδεία, και αμανέδες σε ανατολίτικα καταγώγια. Πρόβλημα ύδρευσης παντού και σκόνη -ακόμη- άφθονη».

Τα Χριστούγεννα υπήρχε και η λάσπη λόγω βροχών αλλά και λόγω μικρού δικτύου ασφαλτοστρωμένων δρόμων. Μόνο στο κέντρο ήταν στρωμένοι δρόμοι Προβλήματα δημόσιας υγιεινής 

«Τα Χριστούγεννα υπήρχε και η λάσπη λόγω βροχών αλλά και λόγω μικρού δικτύου ασφαλτοστρωμένων δρόμων. Μόνο στο κέντρο ήταν στρωμένοι δρόμοι. Προβλήματα δημόσιας υγιεινής, αποφορά από ανθρώπινες εκκρίσεις αλλά και από τα άλογα που ακόμη κυκλοφορούν σε κάποια σημεία. Αμαξάδες υπάρχουν ακόμη και στις γειτονιές, μουλάρια, γαϊδούρια, κατσίκες, κότες. Οι γάτες παντού, σκυλιά αδέσποτα».

Στα κρασοπουλειά και τα καπηλειά στην Πλάκα και στου Ψυρρή

«Οι Αθηναίοι ξενυχτούν αρκετά. Ολες οι τάξεις. Γεμίζουν τα εστιατόρια στο Σύνταγμα αλλά και τα κρασοπουλειά και τα καπηλειά στην Πλάκα και στου Ψυρρή. Τα προάστια είναι μακριά αλλά το Παλαιό και το Νέο Φάληρο όπως και η Κηφισιά μαζεύουν κόσμο. Το Μαρούσι και το Χαλάνδρι έχουν αγροικίες και μικρές επαύλεις».

Ανάμεσα στα Χριστούγεννα της ελληνικής παράδοσης και της Δύσης 

«Τα Χριστούγεννα όπως τα ζούμε τις τελευταίες δεκαετίες δεν ήταν τότε γενικευμένη συνήθεια. Γιορτάζονταν φυσικά και υπήρχαν οι γνωστές παραδόσεις αλλά ο δημόσιος στολισμός δεν ήταν αυτό που καταλαβαίνουμε μετά το 1950. Υπήρχε ακόμη μια διαδικασία ώσμωσης ανάμεσα στα παραδοσιακά ελληνικά Χριστούγεννα και τα Χριστούγεννα των αστών που ακολουθούσαν τη δυτική παράδοση.

Αν και τα Χριστούγεννα ως μια γιορτή της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης με όλη την παράλληλη εορταστική εθιμοτυπία άρχισαν να εκτοπίζουν το παραδοσιακό, ελληνικό, πνεύμα των Χριστουγέννων ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, αυτό άργησε πολύ να ολοκληρωθεί. Η αστική τάξη πρώτη ασπάστηκε το δυτικό τελετουργικό και στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, η γενικευμένη χριστουγεννιάτικη εθιμοτυπία επεκτάθηκε και υιοθετήθηκε από όλους. Το 1921 είμαστε στην αρχή αυτής της διαδικασίας, αλλά τα Χριστούγεννα γιορτάζονται ήδη με το δυτικό τελετουργικό ήδη από τον προηγούμενο αιώνα.

Οσο πύκνωναν οι σχέσεις με τη Δύση, τόσο επικρατούσαν οι κοινές αντιλήψεις περί εορτών. Το 1921 ήταν ακόμη ισχυρή η συνήθεια ανταλλαγής καρτ ποστάλ ως μια σχεδόν καθημερινή επικοινωνία, αν και η τρέλα της συλλογής δελταρίων άρχισε να ανακόπτεται διεθνώς μετά το 1914-1918. Εν τούτοις, η συνήθεια και η αγάπη για συλλογή διαφόρων θεμάτων συνεχίστηκε και μεταπολεμικά.

Οι Χριστουγεννιάτικες κάρτες απηχούσαν τόσο το δυτικό ύφος καθώς τα θέματα ήταν εισαγόμενα είτε επέμεναν στην ορθόδοξη και παραδοσιακή διάσταση των εορτών.

1921, μια χρονιά στο μεταίχμιο 

«Η Αθήνα πριν από 100 χρόνια είναι σε ένα μεταίχμιο ισχυρών μεταβολών.

Οι Αθηναίοι έχουν μια πόλη που περπατιέται εύκολα, με πολλά και διαφορετικά ερεθίσματα, από την πάνδημη βόλτα στο Ζάππειο ως την αγορά τροφίμων στην Αθηνάς, και από τα παιχνιδάδικα της Αιόλου και της Ερμού ως τους υπαίθριους πάγκους γύρω από το Δημοτικό Θέατρο και την Εθνική Τράπεζα στη σημερινή πλατεία Κοτζιά.

1921, μια χρονιά που αποχαιρετούσε δίχως να το γνωρίζει τον παλιό κόσμο». 

ΠΡΙΝ ΦΥΓΕΤΕ...Επτά γιορτινά ραντεβού στη Χριστουγεννιάτικη Αθήνα: Live, παραμύθια και «Καρυοθραύστης» επί δύοΕπτά «Ιστορίες για τα Χριστούγεννα» από την Εθνική Βιβλιοθήκη στο youtubeΝίκος Βατόπουλος: Ο ρομαντικός περιηγητής της Αθήνας