«Έντεχνος σοφία»: Ένα ταξίδι στην ιστορία και τις ρίζες της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας

08:18 14/3/2021 - Πηγή: Huffington Post Greece

Στο μυαλό των περισσότερων η έννοια της τεχνολογίας αποτελεί συνώνυμο της σύγχρονης, σημερινής εποχής: Ηλεκτρονικοί υπολογιστές, smartphones, αυτοκίνητα, αεροπλάνα και γενικότερα κάθε λογής εργαλείο από όλα αυτά που είναι πανταχού παρόντα στην καθημερινή μας ζωή, κάνοντάς την (συνήθως) ευκολότερη. Ως εκ τούτου, η έννοια της «αρχαίας τεχνολογίας» σε πολλούς ακούγεται ως κάτι οξύμωρο, και δεν είναι λίγοι αυτοί που, δυστυχώς ακούγοντας για «αρχαία ελληνική τεχνολογία» στην πράξη απαξιώνουν την έννοια, είτε αποδίδοντας

σημαντικά επιτεύγματα του παρελθόντος σε «εισαγωγές» από άλλες κουλτούρες, είτε φαντασιώνονται καταστάσεις έλευσης από ακόμα πιο μακριά, κινούμενοι στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας- και πρακτικά απαξιώνοντας και αυτοί τα μυαλά που έζησαν, εφηύραν και δημιούργησαν σε αυτόν τον τόπο χιλιετίες πριν. Ο λόγος για αυτό, όπως προαναφέρθηκε, είναι η σύγχυση της έννοιας της τεχνολογίας με τον ηλεκτρισμό- τη στιγμή που, στην πραγματικότητα, η τεχνολογία δεν είναι κάτι άλλο από τη διαδικασία μέσω της οποίας ανθρώπινες ανάγκες που δεν μπορούν να ικανοποιηθούν με φυσικά μέσα, ικανοποιούνται με τεχνητά μέσα που εφευρίσκει ο εγκέφαλος- και «όταν λέμε ανάγκες, εννοούμε πάσης φύσεως, ακόμα και διασκέδασης και λατρείας», όπως υπογραμμίζει στη HuffPost Greece ο Θεοδόσης Τάσιος, ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ και ένας από τους κορυφαίους μελετητές της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας.

Ο κ. Τάσιος έχει αναλάβει την επιστημονική επιμέλεια της σειράς «Αρχαία ελληνική τεχνολογία: Από τον θεό στον άνθρωπο» της COSMOTE TV,σε σκηνοθεσία της Ειρήνης Βαχλιώτη- και η κουβέντα μαζί του αποτελεί μια ανεπανάληπτη εμπειρία για οποιονδήποτε θεωρεί εαυτόν έστω και κατ’ελάχιστον φιλίστορα ή/ και μελετητή της αρχαίας ελληνικής επιστήμης και τεχνολογίας.

Από τον θεό στον άνθρωπο

Η σχέση των αρχαίων ελληνικών φύλων με την τεχνολογία, όπως υπογραμμίζει ο κ. Τάσιος, υποδεικνύεται, πέρα από τεχνολογικά επιτεύγματα που φτάνουν μέχρι το σήμερα (είτε σωζόμενα, είτε μέσω αναφορών και περιγραφών τους), και από τη μυθολογία: «Εύλογο είναι να δει κανείς τα ελληνικά φύλα, έτσι όπως εμφανίζονται στην ιστορία, από τη μυκηναϊκή περίοδο ακόμα, και να δει τι αντιλήψεις είχαν γύρω από την τεχνολογία και τα τεχνολογικά επιτεύγματα. Τόσο οι αντιλήψεις τους, όσο και τα επιτεύγματα ήταν δυσαναλόγως φιλοτεχνολογικά» σημειώνει σχετικά, τονίζοντας πως «φαίνονται στην μυθολογία τους. Είχαν ήδη δωδεκάθεο, με δύο “τεχνικούς” θεούς, τον Ήφαιστο και την Αθηνά. Η Αθηνά δεν ακούγεται συνήθως, μα ήταν πολύ σημαντικότερη θεά κατασκευών από ό,τι ο Ήφαιστος. Ακόμη, μέσα στον Όλυμπο έχουμε πάρα πολλά τεχνικά επιτεύγματα, μεταξύ των οποίων και αυτόματα. Είχαν την αντίληψη των Μυκηναίων για την τεχνολογία- την υψηλή αντίληψη των ελληνικών φύλων, ώστε να οραματίζονται ακόμη και την πλέον προηγμένη εξέλιξη που θα είχε η τεχνολογία, τα αυτόματα».

Θ. Τάσιος:«Έχει ειπωθεί λανθασμένα ότι εμιμούντο τους θεούς, λες και τους θεούς δεν τους έφτιαξαν οι άνθρωποι. Ακριβώς αυτά που έφτιαξαν ως θεούς και ως τεχνολογία έδειχναν τι ήταν οι ίδιοι. Το να φτιάξεις μια μυθολογία όπου οι θεοί σου έχουν αυτόματα σημαίνει ότι ήδη είχες οραματιστεί την ύπαρξή τους σε τέτοιο βαθμό ώστε να υπάρχει αυτοματισμός. Αυτό είναι ένα σημάδι εξαιρετικά φιλοτεχνικών απόψεων. Ήδη έχουμε μια μυθολογία που στηρίζεται εκεί – επίσης, από τους Μυκηναιους έχουμε τεράστια τεχνολογικά επιτεύγματα, πχ γεωβελτιωτικά: Η καλλιεργήσιμη γη ήταν λίγη, και αυτή κάθε τόσο πλημμυριζόταν, και επομένως έπρεπε οπωσδήποτε να αναπτύξουν εγγειοβελτιωτικού χαρακτήρα έργα, αντίθετα με τους λαούς της Ανατολής που είχαν στη διάθεσή τους πεδιάδες, ποταμούς κλπ. Κοινώς, το πρόβλημά τους ήταν να κάνουν αρδεύσεις- για παράδειγμα να εκτρέπουν τον ποταμό που χτύπησε και κατέστρεψε μέρος της Τίρυνθας. Αυτή τη στιγμή που μιλάμε, η εκτροπή ενός χιλιομέτρου του ποταμού αυτού βρίσκεται εκεί- και αυτό είναι το απίστευτο, πως οι συμπολίτες μας αγνοούν αυτά τα θηριώδους ιστορικής και τεχνολογικής σημασίας γεγονότα, ενώ αν βρουν ένα κομμάτι από...μπούτι Αφροδίτης, το θαυμάζουν. Μιλάμε για εκτροπή ποταμού ενός χιλιομέτρου, που είναι ακόμα εκεί στην Τίρυνθα! Και όλα αυτά έγιναν τον 13ο αιώνα πΧ. Καταλαβαίνετε για ποια στάθμη τεχνολογίας μιλάμε; Και βεβαίως έχουμε επίσης την τεράστια αποξήρανση της Κωπαΐδας η οποία είχε αρχίσει και τον 14ο πΧ αιώνα, μα τον 13ο αιώνα ήταν τόσο καλά οργανωμένη ώστε φέρει μεγάλο πλούτο στην περιοχή- ας μην ξεχνούμε πως ο Όμηρος μιλά για τις πάμπλουτες πόλεις του Ορχομενού. Φράγματα, διώρυγες, η οργάνωση στον λόφο του Γλα...και μετά φτάνει κανείς στη ναυπηγική- που τους έδωσε τη δυνατότητα να γίνουν έμποροι. Δεν έχουμε ανάγκη τον Μαρξ να μας πει ότι οι ανάγκες γεννούν την τεχνολογία, τα είπε ο ποιητής Μοσχίων. Την τεχνολογία τη γεννά η ανάγκη. Μιμείται τη φύση, την ξεπερνά, υπηρετεί τον άνθρωπο- και έχουμε μια φιλοσοφία τεχνολογίας εξαιρετικά προηγμένη».

Έντεχνος σοφία: Πίσω από τον μύθο του Προμηθέα

Αν ερωτηθούν οι περισσότεροι για τον Προμηθέα, θα πουν για τον τιτάνα που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την έδωσε στους ανθρώπους, πράξη για την οποία οι Ολύμπιοι τον τιμώρησαν. Δεδομένου ότι η φωτιά αποτελεί εν πολλοίς ένα από τα βασικότερα θεμέλια πάνω στα οποία πάτησε η ανθρώπινη τεχνολογία (και συνεχίζει), θα μπορούσε να πει κανείς πως η συγκεκριμένη, ησιοδική προσέγγιση δεν φαίνεται ιδιαίτερα «φιλική» προς την τεχνολογία, από την πλευρά των δώδεκα θεών, τουλάχιστον. Και κάπου εδώ ο κ. Τάσιος θέτει τα πράγματα σε έναν νέο πλαίσιο: «Για τον Προμηθέα, υπάρχει μια παρεξήγηση. Κάθε μύθος έχει μια εξέλιξη, κάθε γενιά τον τροποποιεί. Ξέρετε, προσωπικά αγανακτώ με την επιβίωση αυτής της παλαιάς κοπής του μύθου, που τάχα έκλεψε τη φωτιά- αυτά τα παιδαριώδη πράγματα του Ησιόδου, που την έκρυψε τάχα σε καλάμι, και ξεγέλασε τον Δία και αυτός τον τιμώρησε κλπ. Αυτά ήταν σχεδόν προελληνικά!»

Θ.Τάσιος: «Η καθαρά ελληνική αντίληψη για τον Προμηθέα φαίνεται στον πλατωνικό Πρωταγόρα, όπου ο μύθος πλέον παίρνει την πιο κρυστάλλινη μορφή του: Απλούστατα, είναι σε πλήρη συνεργασία ο Δίας με τον Προμηθέα- καθώς ήταν ο Δίας αυτός που είχε αναθέσει στον Προμηθέα και στον Επιμηθέα να δημιουργήσουν την ανθρωπότητα. Βλέπουν εδώ ότι απέτυχαν, διότι ο άνθρωπος είναι γυμνός, ανυπόδητος, άοπλος. Και εδώ έρχεται η θεότητα να ομολογήσει- αυτό ξέρετε επίσης είναι μια αφάνταστης σημασίας υπόθεση διεθνώς, από θρησκειολογική άποψη- τα σφάλματά της, και ο Δίας εξουσιοδοτεί τον Προμηθέα να διορθώσει την κατάσταση. Και πώς το διορθώνει; Δίνοντας την έντεχνον σοφία- δηλαδή το “know-how” όπως θα λέγαμε σήμερα, και βεβαίως την τεχνολογία. Όλα αυτά είναι “νόμιμα”, δηλαδή δεν τα έκλεψε από πουθενά. Και σε αυτό το σημείο, πρέπει να τονίσουμε, παρεμπιπτόντως, πως το ρήμα “κλέπτω” σημαίνει “βολεύω τα πράγματα”, διευθετώ- πώς λένε οι μοδίστρες “κλέψτο λίγο εδώ να μην κάνει ζάρα”; Δεν σημαίνει “βουτάω”, μα διευθετώ, τακτοποιώ, βολεύω».

Και η πορεία της εντέχνου σοφίας συνεχίζεται, με επίδρασή της στην ιστορία και τον ανθρώπνιο πολιτισμό: «Οι αρδεύσεις, οι καλλιέργειες κλπ έφεραν πλούτο, περίσσευμα, που έπρεπε να φυλαχθεί έναντι κλοπής, έπρεπε να χτιστούν αποθήκες, άρα έπρεπε να μαζευτούν οι άνθρωποι και να κάνουν πόλεις. Έχουμε το απίστευτο, η πρωταγορική έκδοση του μύθου του Προμηθέως να είναι αφάνταστα κοντινή στη σημερινή ανθρωπολογική αντίληψη για την εξέλιξη! Και ήρθε ευμάρεια στους ανθρώπους, και έχτιζαν πόλεις, ενώ η τεχνολογία επέτρεπε μεταφορές, άρα εμπόριο...ο πολιτισμός ξεκίνησε με την τεχνολογία, οι πόλεις είναι υποπροϊόντα της τεχνολογίας» τονίζει ο κ. Τάσιος.

«Δεν υπάρχει στην ελληνική ιστορία καμία ύβρις από την τεχνολογία, καμία απολύτως. Τα λέει αυτά ο βελτιωμένος προμηθεϊκός μύθος στον Πλάτωνα: Οι άνθρωποι, μαζεμένοι στις πόλεις “ηδίκουν αλλήλους”. Και εκεί συζητούν ο Προμηθέας με τον Δία και αναρωτιούνται, τι κάναμε; Και τότε προσωπικώς ο Δίας ο ίδιος παρεμβαίνει και προσθέτει εκείνο που είχε και πάλι παραλειφθεί- έχουμε αυτό το απίστευτο, η θεότης- και εδώ εννοούμε το ελληνικό πνεύμα- να παραδέχεται δύο φορές τα σφάλματα και να προωθεί την ιστορία, μέσω “trial and error” όπως λένε σήμερα. Και τι κάνει; Τους δίνει με τον Ερμή “αιδώ τε και δίκην”, δηλαδή την αντίληψη του ήθους και έτσι διορθώνει το δεύτερο σφάλμα, ολοκληρώνοντας το αγαθόν της τεχνολογίας μέσω της ηθικής. Και πλέον δεν υπάρχει πρόβλημα».

Η κληρονομιά των Μυκηναίων

Φεύγοντας από τη σφαίρα της μυθολογίας, ο κ. Τάσιος μας πάει στη μυκηναϊκή περίοδο και τα θαυμαστά επιτεύγματα της εποχής των «πολύχρυσων Μυκηνών»- αλλά και αυτά που ακολούθησαν την κατάρρευση των λαμπρών πολιτισμών της Εποχής του Χαλκού στην ανατολική Μεσόγειο.

Θ. Τάσιος: «Ο Όμηρος ουσιαστικώς ακολουθεί περίπου τις καταστάσεις της μυκηναϊκής εποχής. Εκεί η τεχνολογία είναι πανταχού παρούσα από κάθε πλευρά- όλες οι τεχνολογίες που υπάρχουν στον Όμηρο έχουν γίνει αντικείμενο, όπως πχ οι ασπίδες και η αξία των διαφόρων στρώσεων σε αυτές. Ακόμα και τα αυτόματα κάνουν την εμφάνισή τους: Στο έπος δεν βρίσκονται μόνο μέσα στον Όλυμπο μα τα έχουν και οι άνθρωποι, καθώς οι Φαίακες εμφανίζονται μη επανδρωμένο πλοίο- “ρομπότ”, θα λέγαμε σήμερα. Δεν έχει πλοίαρχο, τιμόνι, κουπιά και δεν χρειάζεται να του πεις πού θα πας, καταλαβαίνει τι ιδέα έχεις, και θα σε πάει χωρίς να βουλιάξει. Επίσης ο Αλκίνοος εμφανίζεται να έχει και δύο σκύλους που τον φυλάγανε στο ανάκτορο, τους οποίους είχε φτιάξει ο Ήφαιστος, ήταν ρομπότ και αυτοί, ζωντανοί. Στην πράξη έχουμε μία πρόοδο στη φαντασία των ελληνικών φύλων- τώρα δεν είναι μόνο στα αυτόματα μα και στα ρομπότ όπως πχ και ο Τάλως. Η τεχνολογία αρχίζει όχι μόνο στη μυθολογία μα και στην πράξη να διευρύνεται.

Και μετά έρχονται οι σκοτεινοί χρόνοι- και τι γίνεται εδώ; Ας πάρουμε τους Μινύες – Μυκηναίους τους λέω εγώ, της Βοιωτίας οι μυκηναϊκοί λαοί. Πέφτουν τα ανάκτορα- ωστόσο που πηγαίνει, που αποθηκεύεται όλη αυτή η γνώση, όλη αυτή η υπόθεση; Στην Εύβοια! Διότι η Εύβοια βρέθηκε να έχει μια ολόκληρη, πλήρως πολιτισμένη πόλη στο Λευκαντί- να μην έχει σκοτεινούς αιώνες. Κι επιπλέον τον 8ο αιώνα πΧ έχουμε την περίφημη συμμαχία Κύμης- Χαλκίδας- και φεύγουν και πάνε να κάνουν την αποικία της Ιταλιώτιδας Κύμης. Και αναρωτιέσαι...έχουμε υποτίθεται σκοτεινούς αιώνες, αυτοί δεν έχουν να φάνε, ζουν σε καλύβες, μας διηγείται η ιστορία...ποια ιστορία είναι αυτή; Μια κουτσή ιστορία! Διότι αυτοί τελικά φεύγουν και πάνε όχι στη Μικρά Ασία ή στον Εύξεινο Πόντο, μα στη δυτική ακτή της Ιταλίας! Θα περάσουν τα στενά της Σκύλλας και της Χάρυβδης, τη Μεσσήνη. Αναρωτιέσαι, με τι πλοίο το κάνανε αυτό; Μα με το ίδιο, το μεγάλο, φοβερό πλοίο των Μυκηναίων- την πεντηκόντορο. Πενήντα κουπιά, 25 μέτρα μήκος, έμβολο για τον πόλεμο- και πάνω από όλα μια φοβερή οργάνωση. Καταλαβαίνετε τι επιμελητεία, τι “logistics” χρειάζεται για να κάνεις μια τέτοια εκστρατεία; Τι κόσμο πρέπει να βάλεις μέσα, τι οργάνωση χρειάζεται; Αυτές ήταν οι πρώτες αποικίες, τις έκαναν οι Ευβοείς- και γιατί τις κάνανε; Για τον ίδιο λόγο που είχαν και την άλλη πόλη που ήταν σαν να μην έχει επηρεαστεί σχεδόν από τους σκοτεινούς αιώνες. Είχανε την ΠΑΡΑΔΟΣΗ των Μυκηναίων. Παρεμπιπτόντως, ξέρετε ο Βιργίλιος τι λέει για τον μυθικό Δαίδαλο; Όταν απέδρασε από την Κρήτη, προσγειώθηκε στην Κύμη την Ιταλιώτιδα. Γιατί ο Δαίδαλος; Διότι, όπως λένε σύγχρονοι Ιταλοί αρχαιολόγοι, χάρη στην ελληνική αποικία του 8ου αιώνα στην Κύμη μεταφυτεύτηκε η τεχνολογία στην Ιταλία. Τα πάντα πήγαν εκεί, κατασκευή ναών, αποξήρανση έλους, όπλα, την οργάνωση, υπόγεια έργα. Αυτοί οι διάδοχοι των Μυκηναίων τα πήγαν στην Κύμη- κι έτσι “κουμπώνει” ο μύθος του Δαίδαλου, αυτού του ημίθεου της ελληνικής τεχνολογίας, να φτάσει στην Κύμη».

Η τεχνολογία στην κλασική και μεταγενέστερη αρχαιότητα

Αφήνοντας πίσω τους Μυκηναίους και περνώντας στην κοντινότερη ιστορία, αυτής της κλασικής περιόδου, ο κ. Τάσιος εφιστά την προσοχή στον ορισμό της ίδιας της τεχνολογίας- και του τρόπου που την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, ο οποίος, πολύ συχνά, είναι σε βάρος των επιτευγμάτων της αρχαίας εποχής: «Όταν λένε τεχνολογία πάρα πολλοί άνθρωποι εννοούν μηχανολογία. Κάνανε παγωτό; Είχανε ηλεκτρικούς λαμπτήρες; Όχι, σκέφτονται, άρα δεν είχαν τεχνολογία. Για αυτό είναι σκόπιμο να πούμε τι είναι η τεχνολογία: η διαδικασία μέσω της οποίας ανθρώπινες ανάγκες που δεν μπορούν να ικανοποιηθούν με φυσικά μέσα ικαοποιούνται με τεχνητά μέσα που εφευρίσκει ο εγκέφαλος. Και όταν λέμε ανάγκες, εννοούμε πάσης φύσεως, ακόμα και διασκέδασης και λατρείας. Είναι τόσο πλήρης αυτός ο ορισμός- τόσο ανθρώπινος και συνάμα τόσο ευθύς».

«Αυτά που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία, αυτά ήταν και στην αρχαιότητα. Είναι εντυπωσιακά σίγουρα τα αυτόματα ή τα υδραυλικά έργα- αλλά, αν πας στην ξυλουργική, δεν είναι πχ εντυπωσιακή η σύνδεση των σανίδων της ναυπηγικής; Που ο τρόπος της σύνδεσης των σανίδων αυτών ήταν ένα ποίημα; ή το θαύμα του μυθικού Δουρείου Ίππου που ουσιαστικώς φαίνεται πως ήταν ένα καράβι; Πήραν ένα μισό καράβι, το γύρισαν ανάποδα, του βάλανε τέσσερα πόδια, ένα κεφάλι και κάνανε τον Δούρειο Ίππο. Δεν το λέει ρητώς ο ποιητής, αλλά βγαίνει από μόνο του. Ο Επειός άλλωστε ναυπηγός ήταν- όπου και να ακουμπήσεις έχει από πίσω ένα θαύμα της αρχαίας τεχνολογίας».

Steam powered force pump from Pixamins on Vimeo.

Και δεν ήταν μόνο αυτά: Οι περισσότεροι όταν βλέπουν αρχαία αγγεία δεν συνειδητοποιούν τη σημασία τους από τεχνολογικής άποψης, σημειώνει ο κ. Τάσιος. «Κεραμουργία; Έπί αιώνες κυκλοφορούσαν τα αθηναϊκά αριστουργήματα σε όλο τον κόσμο. Και μετά η μεταλλευτική, η μεταλλουργία, η μεταλλοτεχνία, η νομισματοποιΐα, η αγαλματοποιία- ασύλληπτα λεπτές τεχνολογίες. Οικοδομικά, γεωτεχνικά, σήραγγες, γεφυροποιΐα, θεμελιώσεις».

Θ. Τάσιος: «Πάτε στην Αμφίπολη να δείτε μοντέρνες πασσαλώσεις. Αυτές οι πλωτές γέφυρες από όπου πέρασε ο Αλέξανδρος τον στρατό του από τους μεγάλους ποταμούς στην εκστρατεία του, δεν σώζονται αλλά επρόκειτο για μεγαλειώδη τεχνολογικά θέματα- περιγράφονται με λεπτομέρεια. Επίσης, όλα τα υδραυλικά έργα- από τις αποστραγγίσεις, τις αποξηράνσεις μέχρι τις τεράστιες υδροδοτήσεις πόλεων, σε τέτοιο βαθμό που ο Παυσανίας ορίζει πως ένας οικισμός που δεν διαθέτει υδροδότηση δεν είναι πόλη. Φτάσαμε στην Πέργαμο να έχουμε τα διάφορα υδραγωγεία του 2ου αιώνα πΧ -ένα με 40 χλμ μήκος, και ένα κομμάτι 3 χλμ υπό πίεση 20 ατμοσφαιρών. 20 ατμόσφαιρες; Τριπλός αγωγός μήκους 40 χλμ; Αδιανόητα πράγματα από άποψης εξέλιξης! Και άμα είσαι της δουλειάς, γνωρίζεις πως αυτά δεν είναι απλώς σκάβω και βάζω σωλήνες».

Και ακολουθούν τα λιμενικά έργα: «Γεμάτη η Μεσόγειος από ελληνικούς λιμένες, οι περισσότεροι εκ των οποίων δεν είναι πλέον προσπελάσιμοι καθώς έχει ανέβει η στάθμη της θάλασσας. Διώρυγες; Ποιος διάνοιξε πρώτος τη Διώρυγα του Σουέζ; Πρώτος το έκανε στην πράξη ο Πτολεμαίος ο 2ος. Μόνο που δεν ήταν μια ευθεία γραμμή, μα ένας παραπόταμος του Νείλου που τον ακολουθούσες μέχρι ενός σημείου. Μετά είχε σκάψει από δυσμάς προς ανατολάς, μία, ας την πούμε, διώρυγα, και έφτανε στις Πικρές Λίμνες, κατεβαίνοντας μέχρι την Αρσινόη, που ήταν η πόλη που είναι στο σημερινό Σουέζ. Μέσω αυτού του ζιγκ-ζαγκ κατέβαιναν τα πλοία από τη Μεσόγειο στον Αραβικό Κόλπο. Τα λένε με πάσα λεπτομέρεια ο Στράβων και ο Διόδωρος: Εκεί είχε μια εγκατάσταση μηχανολογική με την οποία μπορούσε να εξισώσει τις στάθμες του ποταμού με τη θάλασσα. Επομένως άνοιγε τις θύρες, έβαζε μέσα το πλοίο, κατέβαζε τη στάθμη, άνοιγε τις θύρες, έβγαινε το πλοίο, έκλεινε».

Και το ταξίδι της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας δεν σταματά εκεί, καθώς είχε την επίδρασή της και στον τομέα της γεωργίας – ακόμα και της μελισσοκομίας. «Αγροτική τεχνολογία είχαν όλοι- ωστόσο οι Έλληνες είχαν και αυτοί πρωτοτυπίες, από τα νέα άροτρα μέχρι τη μελισσοκομία: οι Λατίνοι έγλειφαν και τα δάχτυλά τους για το ελληνικό μέλι, αναφέρονται αυτά σε συγγράμματα» σημειώνει σχετικά ο κ. Τάσιος- πριν περάσει στα μεγάλα κεφάλαια της μηχανολογίας και της ναυπηγικής.

Diolkos 1500 years [cut version] - ("Δίολκος 1500 χρόνια") from Pixamins on Vimeo.

«Άμα πάμε στη μηχανολογία, βεβαίως, ερχόμαστε πιο κοντά στην σημερινή αντίληψη περί μηχανών, αρχίζοντας από μοχλούς και πηγαίνοντας σε πιο περίπλοκες μηχανές, φτάνοντας μέχρι και στη δίχρονη αντλία του Κτησιβίου του 3ου πΧ αιώνα- μια “τουλούμπα” όπως αυτές που υπήρχαν στις πλατείες των χωριών και στην εποχή μας. Υπήρχε από το 250 πΧ στην Αλεξάνδρεια, από τον Κτησίβιο, μεταλλικά τα πάντα. Και αν περάσουμε και στη ναυπηγική...κάτι που με απασχόλησε στις τριήρεις για πολύ καιρό ήταν το γεγονός πως τα πλοία ήταν προεντεταμένα – όπως έχουμε πχ προεντεταμένο σκυρόδεμα στις μεγάλες γέφυρες, οι οποίες έχουν ένα καλώδιο με υψηλής αντοχής χάλυβα από την αρχή μέχρι το τέλος το οποίο το τανείς και εν συνεχεία το αγκυρώνεις στα δύο άκρα, το αφήνεις και ασκεί μία θλίψη, μια πίεση σε όλο το σύστημα. Η τριήρης είναι ένα εξαιρετικά αβαθές πλοίο, δύο μέτρα, και μεγάλου μήκους, 35 μέτρα. Επομένως όταν βρεθείς στο ύψος του κύματος, αυτό θα σπάσει. Οπότε τι κάνεις; Σκεφτείτε πως έχετε μία στοίβα από βιβλία πλάγια στο γραφείο. Πώς τα σηκώνετε; Ή τα πιάνετε κάθετα, ή τα πιέζετε ενώ είναι πλαγιασμένα από τη μία και την άλλη πλευρά για να τα σηκώσετε. Αυτή η πίεση είναι που δημιουργεί μια, ας την πούμε, μονολιθικότητα. Στην περίπτωση της τριήρους αυτό είναι ένα μυστήριο».

Και τι συμβαίνει περνώντας στο κεφάλαιο που ακούει στο όνομα «αρχαία ελληνική βιομηχανία»;

«Μετά έχουμε τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Υπάρχει ένα εντυπωσιακό παράδειγμα- στην κλασική Αθήνα, ο πατέρας του Δημοσθένη ήταν σιδεροβιομήχανος, και είχε τεράστια εργοστάσια. Έφτασε η στιγμή που έγινε δωρεά στην πόλη 1.000 ασπίδων δωρεάν. Μία ασπίδα ήθελε 20 μεροκάματα για να γίνει. Τα εργοστάσια αυτά είναι απλώς ένα δείγμα του πόσο τεράστια σημασία είχε η συγκεντρωμένη παραγωγή ορισμένων προϊόντων. Και μέσα στις βιομηχανικές εγκαταστάσεις, αξίζει να δει κανείς τι καύσιμα είχανε- για παράδειγμα τι γινόταν με τα ξυλοκάρβουνα, διότι η ποιότητά τους ήταν πολύ υψηλή και φτιάχνανε και μπρικέτες- καρβουνόσκονη που συμπιέζεις και την καις. Ο Θεόφραστος μιλάει επίσης και για τον λιγνίτη της Μεγαλουπόλεως, μα δεν έχουμε ένδειξη εκμετάλλευσης- αν και εγώ είμαι εντελώς βέβαιος πως οι χωρικοί τον χρησιμοποιούσαν. Όλη η μεταλλουργία στηριζόταν στο ξύλο και κυρίως στο ξυλοκάρβουνο».

Ακόμα και η νίκη της ναυμαχίας της Σαλαμίνας τονίζει ο κ. Τάσιος, οφείλεται στο Λαύριο: «Η πόλις έδινε τα δικαιώματα, εισέπραττε πολλά λεφτά και νοίκια και όταν υπήρχε περίσσευμα από τις δαπάνες, αυτά τα χρήματα μοιράζονταν στο πλήθος- το καθεστώς ήταν κατά κάποιον τρόπο ημισοσιαλιστικό. Και όταν ήταν να πάρουν μέρισμα οι Αθηναίοι, ο Θεμιστοκλής είπε το τετράδραχμο αυτό να το κρατήσουμε για να φτιάξουμε τριήρεις γιατί η απειλή ερχόταν. Και φτιάξανε 100 τριήρεις. Χωρίς τον πλούτο του Λαυρίου δεν θα υπήρχε δυνατότητα- όλες ήταν 200 και οι 100 έγιναν από το Λαύριο. Η περιπλοκή της τεχνολογίας του Λαυρίου είναι απίστευτη...σκέψουν να σκάβεις και να βγάζεις χώμα και από αυτό να φτιάχνεις ένα άγαλμα. Δεν μπορεί να μη σε πιάνει θάμβος απέναντι στην απέραντι περιπλοκή των τεχνολογιών...όλα αυτά είναι μέσα στην τεχνολογία της βιομηχανίας».

Τηλεπικοινωνίες στην αρχαία Ελλάδα

Τι σκέφτεστε όταν ακούτε για τηλεπικοινωνίες στην αρχαιότητα; Το μυαλό κάποιων πηγαίνει στις φρυκτωρίες που, όπως λέγεται, μετέφεραν το μήνυμα της πτώσης της Τροίας. Ωστόσο ο κ. Τάσιος τις χαρακτηρίζει ως παρωχημένη τεχνολογία για τα αρχαιοελληνικά δεδομένα! «Οι φρυκτωρίες είναι παγκόσμιο φαινόμενο, όλοι χρησιμοποιούσαν φωτιές. Αλλά βέβαια υψηλή τεχνολογία δεν είναι οι φρυκτωρίες. Την πιο υψηλή και πιο εκτεταμένη τεχνολογία αν την ήξερε ο Μορς δεν θα έκανε αυτά που έκανε- ανόητο σύστημα, τελείες και παύλες. Αν είχε εφαρμόσει το σύστημα του Κλειτοξένου δεν θα είχε τέτοιο θέμα».

Και πάμε στο σύστημα του Κλειτοξένου: «Αυτό είχε μία μήτρα. Πες η ελληνική γλώσσα είχε 25 γράμματα. Φτιάχνεις μια μήτρα 5x5- AΒΓΔΕ η πρώτη αράδα, και προχωρείς με πέντε στήλες και πέντε γραμμές. Και τι κάνεις; Συντεταγμένες. Θες να πεις Α; Γράφεις 1-1. να πεις Ε; Λες 1-5. Και πώς λες το 1 όμως; Μα σηκώνεις απλά μία φορά τον δαυλό από αριστερά. Και το 5; Πέντε φορές από δεξιά. Είχαν ένα τείχος πέντε μέτρων, και ο θεατής απέναντι, σε οποιαδήποτε απόσταση ήθελες, ανάλογα με τον δαυλό, έβλεπε και έγραφε. Και τι μετέδιδε; Πραγματικά, ό,τι ήθελε- δεν υπήρχε κανένας περιορισμός- και ήταν απλούστατο. Σε όλες τις άλλες μεθόδους τα μηνύματα ήταν εξαιρετικά περιορισμένα».

Οι τεχνολογίες του καθημερινού βίου

Έχετε αναρωτηθεί ποτέ ποια θα είναι τα ευρήματα που θα μελετούν οι αρχαιολόγοι του μέλλοντος; Στην πρώτη σκέψη, το μυαλό ενδεχομένως να πηγαίνει πχ στα κινητά που χρησιμοποιούμε καθημερινά- αλλά αν το καλοσκεφτεί κανείς, μάλλον τα κινητά μας – με όλα τα μικρά τους εξαρτήματα- θα έρχονταν σε δεύτερη μοίρα σε σχέση πχ με ένα γιγαντιαίο αεροπλανοφόρο ή τάνκερ, ή ένα αεροπλάνο. Κοινώς, η τεχνολογία του καθημερινού βίου μάλλον θα βρισκόταν πίσω σε σχέση με τα μεγάλα και εντυπωσιακότερα τεχνουργήματα. Οπότε είναι λογικό να συμβαίνει κάτι τέτοιο και με την αρχαιότητα.

«Έχουμε και όλες τις τεχνολογίες του καθημερινού βίου, που έχουμε την τάση να τις υποτιμάμε- υφαντική, οινοποιΐα, μαγειρική, πολύ μεγάλες υποθέσεις, όλα τους. Η υφαντική ευτυχώς διδάσκεται στα πανεπιστήμια και οι αρχαιολόγοι έχουν προχωρήσει πολύ. Ως προς την οινοποιΐα, ξέρουμε πολύ καλά τους αρχαίους οίνους. Για τη μαγειρική γνωρίζουμε λιγότερα, μα είναι και αυτό ένα τεράστιο κεφάλαιο. Και μετά πάμε στα μουσικά όργανα. Εκεί το κακό είναι πως μπορεί να βγει κάποιος ο άλλος να πει ότι έφτιαξε μια αρχαία κιθάρα αρχαία, μα δεν έχει ένα κείμενο επιστημονικό που να λέει ότι έβαλε την τάδε χορδή στην τάδε θέση, βασιζόμενος στην τάδε παράγραφο του βιβλίου του Αριστοξένου (μεγάλου μουσικολόγου της αρχαιότητας). Υπάρχουν πάρα πολύ ενδιαφέρουσες ομάδες δμηιουργών, μα δεν έχουν τεκμηρίωση πως αυτό που έχουν κάνει είναι γνήσιο. Και δυστυχώς τα στοιχεία που έχουμε από τους θεωρητικούς (Αρχύτας- Αριστόξενος) δείχνουν την τεράστια δυσκολία και τον τεράστιο πλούτο για την κατασκευή και ποικιλία οργάνων, εκτός από τις φλογέρες όπου έχουμε μεγάλη εξέλιξη θετική λόγω ευρημάτων. Παρεμπιπτόντως, η τεχνολογία κατασκευής μουσικών οργάνων μας φέρνει κοντά και στους Πυθαγορείους διότι ήταν μια βιομηχανία- χιλιάδες όργανα κατασκευάζονταν. Επίσης στον αθλητισμό, η τεχνολογία παρεμβαίνει σε ποικίλα όργανα- υπάρχει για παράδειγμα η ύσπληγξ, για να ξεκινούν ταυτόχρονα οι δρομείς. Ακόμη, τεράστια υπόθεση ήταν η κατασκευή σταδίων. Όλα αυτά είναι πολλαπλή τεχνολογία».

Το «τέρας»: Η στρατιωτική τεχνολογία

Από μια τέτοια ξενάγηση στον κόσμο της αρχαίας τεχνολογίας δεν μπορεί να απουσιάζει το γιγαντιαίο κεφάλαιο που ακούει στο όνομα στρατιωτική/ πολεμική τεχνολογία- αρχίζοντας από τις πανοπλίες και τις ασπίδες και φτάνοντας μέχρι συγκλονιστικές από μηχανικής/ μηχανολογικής πλευράς αναμετρήσεις όπως η πολιορκία της Τύρου από τον Μ. Αλέξανδρο και της Ρόδου από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή- όπου οι αντίπαλοι χρησιμοποίησαν μέσα τα οποία κυριολεκτικά βρίσκονταν στην αιχμή της τεχνολογίας.

«Η στρατιωτική τεχνολογία περιλαμβάνει όλες τις τεχνολογίες...αμυντικά έργα ξηράς (τείχη πύργοι κλπ) αμυντικές μηχανές ξηράς (αντιβλητικά κωλύματα κλπ) αμυντικά βλητικά όπλα (καταπέλτες στα τείχη), και πολλά άλλα- πχ πώς κάνεις εμπρησμό/ καταστροφή πολεμικής μηχανής; Εάν ο εχθρός έχει μια ελέπολη (πολιορκητικός πύργος), ως άμυνα πρέπει να δημιουργήσεις τέτοια κωλύματα που να μη μπορέσει να πλησιάσει, και εκεί που θα μείνει να μπορέσεις να την κάψεις, πχ με λαγούμι ή βολές πυρφόρων βελών- ή ακόμα και λιθοριψία αν μπορείς- όπως οι Ρόδιοι, που έριξαν μια πέτρα 300 κιλών για να το συντρίψουν, κατά την πολιορκία από τον Δημήτριο. Μετά έχουμε τα αμυντικά έργα σε παραλιακές πόλεις, διότι άλλο να έχεις από τη μια μεριά στεριά και άλλο πράγμα τα τείχη στη θάλασσα. Εκεί πια έχεις άλλες αμυντικές τεχνικές, τι θα κάνεις με το λιμάνι, πώς θα κάνεις φραγή του στομίου, πώς θα χτίσεις τα τείχη γύρω γύρω- ύστερα πώς θα κάνεις εμπρησμό του εχθρικού θαλασσίου περιβάλλοντος».

Όσον αφορά στις πανοπλίες, την κλασική εικόνα της αρχαιοελληνικής πανοπλίας λίγο πολύ τη γνωρίζουν όλοι- κράνος κορινθιακού τύπου, στρογγυλή ασπίδα κλπ. Ωστόσο λίγοι συνειδητοποιούν την έκταση της τεχνολογίας που βρισκόταν πίσω από όλα αυτά, και την εξέλιξή τους ανά τους αιώνες- καθώς, όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, τα πράγματα δεν έμειναν στατικά στο πέρασμα του χρόνου.

«Αν αρχίσουμε να μιλάμε για κράνη, ασπίδες, θώρακες, περικνημίδες εκεί να δείτε τεχνολογία. Καλό παράδειγμα είναι ο κετσές: Μαλλί εξαιρετικά συμπιεσμένο υπό πολύ υψηλή θερμοκρασία το οποίο έχει αφάνταστες ιδιότητες- είναι μελετημένο επιστημονικά. Έχει τη δυνατότητα να είναι μονωτικό, και ακόμα και έναντι ύδατος- απαγορεύει είσοδο περαιτέρω νερού. Έφτασε να μην είναι απλώς φόδρα στα κράνη, έφτασε να υπάρχουν κράνη και μόνο από κετσέ. Μετά έχουμε τα ατομικά όπλα: Δόρυ ξίφος τόξο. Έχω κάνει υπολογισμούς, μέχρι πού έσπαγε το δόρυ και πού δεν έσπαγε. Ή στο τόξο, ποιο ήταν το βεληνεκές αυτού ή εκείνου του τόξου, μαθηματικώς. Και μετά πάμε στα μεγάλα όπλα, καταπέλτες, φλογοβόλα, το πολεμικό άρμα, και στις πολιορκητικές μηχανές, τους κριούς, τους λιθοβόλους, τος χελώνες, ελεπόλεις, κλίμακες- αλλά και τους υπονόμους (λαγούμια). Και μετά φυσικά τα ναυτικά επιθετικά όπλα- τριήρεις, πλωτές ελεπόλεις κλπ. - και τα επιθετικά στρατηγήματα: Επιχωματώσεις, περιτειχίσματα, εκτροπές ποταμών...η αρχαία ελληνική ιστορία είναι γεμάτη. Μεγάλο “σχολείο” είναι οι Συρακούσες κατά τη Σικελική Εκστρατεία - Αθηναίοι και Συρακούσιοι έχτιζαν, ο ένας ήθελε να τους κλείσει με νέο τείχος, ο άλλος πήγαινε να χτίσει τέτοιο τείχος ώστε να το σταυρώσει και να μη συνεχίσει το τείχος του ο αντίπαλος! Πόσο πλούσιο είναι το αντικείμενο, και είναι όλα μέσα στην ιστορία».

Αρχαία ελληνική χημεία

Πέρα από τις ελεπόλεις, τις τριήρεις, τα τείχη κλπ, υπάρχει ένα ιδιαίτερα άγνωστο κεφάλαιο στο ευρύ κοινό- που δεν είναι άλλο από την αρχαία ελληνική χημεία.

«Μην ακούσω για “αλχημεία”- οι Άραβες ήρθαν τον 7ο μΧ αιώνα, την βρήκανε ως χημεία και την έκαναν “αλχημεία”- μιλάμε για την ελληνική χημεία. Τι βρήκαν στην Αλεξάνδρεια; Βρήκαν αυτό που είχε αρχίσει τον 2ο αιώνα πΧ και αναπτυσσόταν ως τον 4ο αιώνα μΧ. Αυτή η χημεία, εμπειρική χρησιμοθηρική, εμπορική, είναι πλουσιότατη και υπάρχει πολύ καλή βιβλιογραφία. Το κύριο πρόβλημά τους ήταν κυρίως των βαφών- ήθελες πχ 4.000 όστρακα για να βγάλεις ένα γραμμάριο βαφής για πορφυρό, για αυτό και μόνο οι βασιλείς είχαν πορφυρό. Οπότε ήταν φυσικό να βγει και η μίμηση του πορφυρού- και όχι μόνο, μα όλων των χρωμάτων. Μετά είχες τους πολύτιμους λίθους. Δημιουργήθηκε μια αστική τάξη στην ελληνιστική εποχή που δεν υπήρχε παλαιότερα, στην οποία άρεσαν τα faux bijoux. Και βεβαίως η τεχνολογία έπρεπε να παράγει faux bijoux. Παίρνεις πχ ένα κομμάτι κρύσταλλο και του αλλάζεις χρώμα αλλά όχι με μια βαφή από έξω- το κάνεις με άλλες χημικές μεθόδους, ζεσταίνεις, χρησιμοπιείς διάφορες φθοροποιούς ουσίες...για όλα τούτα δω έχουμε λεπτομερείς συνταγές, υπάρχουν σε παπύρους. Αυτή είναι η χημεία και φτάνει βεβαίως μέχρι και τις συνταγές για την κατασκευή μπύρας. Ακόμη, έχουμε το μπεν-μαρί: Έχεις μια ουσία πολύ ευαίσθητη σε ένα δοχείο, μα δεν μπορείς να βάλεις φωτιά από κάτω γιατί θα είναι πολύ έντονη η συγκεντρωμένη φωτιά. Οπότε το αφήνεις να πλέει σε ένα άλλο δοχείο με νερό. Ζεσταίνεις το μεγάλο δοχείο με το νερό και το μικρό δοχείο έχει ομοιόμορφη θέρμανση. Την τεχνική αυτή την εφηύρε η Μαρία η Ιουδαία, Αλεξανδρινή, εξαιρετική χημικός. Όλα αυτά είναι αντικείμενα της ελληνικής χημείας».

Επίσης, υπήρχαν και τα μετρητικά όργανα: «Αρχίζουμε από οποιαδήποτε οδόμετρα αποστάσεων, θαλασσόμετρα, μετρήσεις σφυγμών πχ στην ιατρική τεχνολογία. Η αρχαία ιατρική τεχνολογία, από πλευράς της, έχει κυρίως χειρουργικά εργαλεία και ορθοπεδικές μηχανές- πάρα πολλές στην Αλεξάνδρεια. Επίσης, να μην ξεχνάμε την ειδική κλεψύδρα του Ηροφίλου, που μετρούσε τον σφυγμό και σου έλεγε σε ποιον μουσικό φθόγγο αντιστοιχεί ο κάθε σφυγμός για να κάνει διάγνωση».

Ελληνική αυτοματοποιητική

Η αρχαία ελληνική αυτοματοποιητική αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα πιο εντυπωσιακά κεφάλαια της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας- για πολλούς είναι η αποθέωσή της: «Μας είναι αρκετά γνωστή» σημειώνει ο κ. Τάσιος, προσθέτοντας πως αποτελεί έναν κολοφώνα.

«Ναι μεν υπήρχε η αυτόματη θεραπαινίς του Φίλωνος του Βυζαντίου, μα εγώ συνδύασα την αυτόματη θεραπαινίδα που κερνάει κρασί, με βάση πιέσεις αέρος, με το κινούμενο θέατρο του Ήρωνος και έβαλα τη θεραπαινίδα να περπατά. Και αυτό το πήγαμε σε έκθεση στην Κίνα. Η αυτοματοποιητική αποτελεί πλέον έναν κολοφώνα- λέγαμε είχανε μόνο οι θεοί αυτόματα, μα ήρθε η ώρα να φτιάξουν και οι άνθρωποι. Και μετά, έχουμε την τεχνολογία του θεάτρου, που επίσης δεν είναι πολύ γνωστή στο ελληνικό κοινό. Μιλάνε για τον απο μηχανής θεό και νομίζουν ότι είναι εφεύρημα ρωμαϊκό. Οι Ρωμαίοι το παράκαναν βέβαια στην τεχνολογία του θεάτρου, μα αν δει κανείς το κανονικό το θέατρο, το ελληνιστικό, με τις πέντε πόρτες, σε κάθε πύλη να γίνεται συγκεκριμένο πράγμα, ποιο σκηνικό υπήρχε, ποιες μηχανές υπήρχαν, από γερανούς, μέχρι καταπακτές κλπ...όλα αυτά είναι στο κεφάλαιο της τεχνολογίας του ελληνικού θεάτρου».

Επίσης, ο κ. Τάσιος αναφέρεται και στις μετατροπές ενέργειας- αλλά και στην οικονομία: «Τι μετατροπές φυσικών πηγών ενεργείας έκαναν οι άνθρωποι! Την υδροδυναμική δεν τη βρήκανε; Την αιολική, τη θερμική, δεν τις μετέτρεψαν σε μηχανικό έργο; Βεβαίως ναι, τα κάνανε σε συγκεκριμένες εποχές. Επίσης, να μην παραβλέπουμε τη σχέση που είχε η τεχνολογία με την οικονομία. Η Ρόδος ήταν ο κατεξοχήν μεγάλος τραπεζίτης του ελληνικού κόσμου, τον οποίον αντέγραψε η Φλωρεντία μετά. Τα τραπεζικά γραμμάτια των Ροδίων μπορούσε να τα εξαργυρώσεις οπουδήποτε στη Μεσόγειο. Όλα αυτά συμφύονταν με την τεχνολογία- και άλλα πολλά».

«Πολιτισμός χωρίς οικονομία και τεχνολογία δεν είναι πολιτισμός»

Και πώς είναι δυνατόν αυτός ο θαυμαστός κόσμος της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας να βρίσκεται, για πολλούς, σε δεύτερη μοίρα; Κι εδώ ο κ. Τάσιος, με το χιούμορ που διέπει όλη του τη διάλεξη (γιατί αυτός είναι ο ακριβεστερος όρος επί της προκειμένης) στον γράφοντα, επανέρχεται στα...φυσικά προσόντα της Αφροδίτης.

«Ό,τι και να πούμε, είναι μια κατάσταση αφάνταστα σπουδαία και θεμελιώδης. Είναι τέτοιας σημασίας για τον ελληνικο πολιτισμό αυτή η πλευρά του, ώστε τολμώ να λέω πως ένας πολιτισμός χωρίς οικονομία και τεχνολογία δεν είναι πολιτισμός. Αυτό είναι προφανές. Οπότε, πώς εμείς διδάσκουμε στα παιδιά μας ως ελληνικό πολιτισμό το μπούτι της Αφροδίτης μόνο ή, το πολύ πολύ, τις “τσαχπινιές” του Πλάτωνα με τη μετεμψύχωση; Προφανώς υπερβάλλω, αλλά κρίμα δεν είναι; Για αυτό και θέλω να προλάβω να τελειώσω το βιβλίο μου, 2.000 σελίδων, ώστε να πάω στο υπουργείο Παιδείας και να πω ότι μέχρι χθες μου λέγατε πως δεν το βάζετε στα σχολεία γιατί δεν έχουμε ποιο κείμενο να χρησιμοποιήσουμε για να μπορέσουμε να το διδάξουμε- ορίστε τώρα. Λέγονται για την αρχαία τεχνολογία τρελά πράγματα. Έχεις ελληναράδες από τη μια μεριά που σου λένε ότι οι Έλληνες είχαν αυτά από αυτούς που ήρθαν από τον Άρη και ήξεραν τον ηλεκτρισμό και δε συμμαζεύεται. Από την άλλη έχεις τους αρνητές, τους “οριενταλίστ” που λένε ότι τίποτα δεν ήξεραν και τα πήραν όλα από τους ανατολικούς λαούς. Φυσικά, υπήρχε πλήρης όσμωση όλων αυτών των πολιτισμών, μα τι ήταν ελληνικό. είναι προφανές. Το να μη διδάσκεται στην κοινή ιστορία, με πονάει- αν και διδάσκεται ένα κεφάλαιο στα τεχνικά λύκεια εδώ και 15 χρόνια, που δεν είναι παντού ακριβές, μα είναι σε γενικές γραμμές μια χαρά».