Η έρημος ως θάλασσα

12:27 16/1/2020 - Πηγή: Huffington Post Greece

Κατά τους ιστορικούς της τέχνης, η πρώτη φωτογραφία ήταν «ηλιογραφία» στην οποία απεικόνισε ένα αγροτικό τοπίο ο Νicéphore Νiépce, ο εφευρέτης της φωτογραφίας. Χρονολογούμενη περί το 1826, η εικόνα τιτλοφορήθηκε «Θέα από το το παράθυρο στο Λε Γκρα». (Σήμερα ανήκει στη μόνιμη συλλογή του Παν/μίου του Τέξας στο Austin). Η τέχνη της φωτογραφίας ξεκίνησε επομένως με την απεικόνιση της φύσης, όχι του ανθρώπινου σώματος. Καθιερώθηκαν βαθμιαίως κατά τον 19ον αιώνα δύο τάσεις στη φωτογραφία τοπίων. Η πρώτη, η οποία επικράτησε στην Ευρώπη, επηρεάστηκε από την τοπιογραφία στη ζωγραφική του τέλους του

18ου αιώνα και εστιάστηκε σε καλλιεργημένα τοπία με κατοίκους, η δε δεύτερη τάση, η οποία γεννήθηκε στις ΗΠΑ, επικεντρώθηκε στην άγρια, παρθένα φύση και το περιβάλλον γενικότερα. Η στροφή των φωτογράφων προς την άγρια φύση οδήγησε, ήδη από τον 19ον αιώνα, άλλοτε σε έργα που θύμιζαν περισσότερο γεωλογική τεκμηρίωση, άλλοτε σε μια λυρική, ρομαντική φωτογραφική απεικόνιση της φύσης. Κατ’εξοχήν εκπρόσωπος της τελευταίας τάσης ήταν ο αμερικανός Ansel Adams (1902-84), του οποίου οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες εξυμνούν το μεγαλείο των βουνών, αμμόλοφων, δασών και ποταμών της Καλιφόρνιας.

Η έκθεση του Πρίγκιπα Νικολάου Aegean Desert στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης (Μουσείο Μπενάκη, Αγίων Ασωμάτων 22 & Διπύλου 12, στον Κεραμεικό) απέχει από τη μνημειακή τεχνοτροπία του Άνταμς˙ συνδέεται όμως με την εξερευνητική ματιά τριών τουλάχιστον γενεών φωτογράφων οι οποίοι, όπως ο Άνταμς, έχουν εστιάσει τον φακό τους στην ακατοίκητη φύση. Οι ένδεκα έγχρωμες φωτογραφίες στην έκθεση, τυπωμένες πάνω σε αλουμίνιο, είναι εγκατεστημένες σε μια μαύρη χειμερινή σκηνή Βεδουίνων με παραδοσιακό αραβικό καθιστικό. Ως σύνολο οι εικόνες παρουσιάζουν αντικριστά αφενός το Αιγαίο πέλαγος και αφετέρου την έρημο στο Εμιράτο του Κατάρ.

Η αντίστιξη θάλασσας και στεριάς—του Αιγαίου και της πολύπτυχης ερήμου η οποία καλύπτει τη μεγαλύτερη έκταση του Κατάρ —δίνει το έναυσμα για ένα πρωτότυπο εικαστικό διάλογο ανάμεσα σε δύο εμβληματικά γεωφυσικά περιβάλλοντα˙ αποτελεί και την πρώτη από κοινού πολιτιστική πρωτοβουλία της Ελλάδος και του Εμιράτου. Η έκθεση, η οποία τελειώνει στις 19 Ιανουαρίου 2020, θα μεταφερθεί εν συνεχεία στην πρωτεύουσα Ντόχα στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Katara, όπου θα φιλοξενηθεί σε ένα ειδικά κατασκευασμένο κυκλαδίτικο ανεμόμυλο.

Η διπλή οπτική του Πρίγκιπα Νικολάου αγκαλιάζει το Αιγαίο και την Arabia Deserta (ρωμαϊκή ονομασία της κεντρικής Αραβικής Χερσονήσου).

Ο αλεξανδρινός γεωγράφος του 2ου μ.Χ. αι. Κλαύδιος Πτολεμαίος μνημονεύει την αραβική πόλη «Κάταρα» (η οποία πιθανώς ταυτίζεται με το σημερινό λιμάνι Αλ Ζουμπαράχ στο Κατάρ). Μολονότι δεν αναφέρει ο Ηρόδοτος (5ος αι. π.Χ.) την πόλη αυτή, περιγράφει αρκετές φορές μίαν άλλη έρημο δυτικά της Αραβίας και της Αιγύπτου, αυτήν της «Λιβύης» (περιοχής πολύ μεγαλύτερης από τη σημερινή— επίκαιρη―Λιβύη). Καταπώς παρατηρεί (Ιστορίαι 2.32.4), “Η ενδοχώρα [της Λιβύης] πέρα από την περιοχή που έχει άγρια θηρία καλύπτεται εξ ολοκλήρου από αμμόλοφους, και είναι εξαιρετικά άνυδρη και απογυμνωμένη». [«τὰ δὲ κατύπερθε τῆς θηριώδεος ψάμμος τε ἐστὶ καὶ ἄνυδρος δεινῶς καὶ ἔρημος πάντων” ].

Το σκηνικό της ερήμου καταντά τραγικός κοινός τόπος των ιστορικών του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ιδιαίτερα της ΑλεξάνδρουΑνάβασης του Αρριανού (2ος αι. μ.Χ.). Οι έρημοι στην ανατολική Περσία και επέκεινα είναι μακάβρια τοπία ανείπωτης ταλαιπωρίας, αρρώστιας και θανάτου χιλιάδων στρατιωτών εμπόρων, γυναικών και υποζυγίων κατά την εκστρατεία του Μακεδόνα μονάρχη, για παράδειγμα, το 325 π.Χ. στην έρημο του σημερινού Μπαλουχιστάν στο Πακιστάν (Αρριανός, Ανάβασις 6.24.1-26.5).

Στην έκθεση Aegean Desert η έρημος μετατρέπεται σε αντικείμενο τέχνης: o καλλιτέχνης, αποκηρύσσοντας τη δυτική οίηση του «οριενταλισμού», εξοικειώνει και συνταιριάζει δύο ολότελα αντιθετικά τοπία.

Επιλέγει να εκθέσει τα έργα του μέσα στο κλασικό σύμβολο του νομαδικού βίου των Βεδουίνων, την τετράγωνη αδιάβροχη σκηνή, υφασμένη από την τρίχα μαύρης κατσίκας. (Η τυπική σκηνή των Βεδουίνων ονομάζεται beit sha’ ar/ “σπίτι της τρίχας”). Οι μορφές που αναδύονται στις φωτογραφίες της στεριάς και της θάλασσας έχουν παρόμοια σχήματα και το κοινό στοιχείο της υπαινικτικής αφαίρεσης.

To κοντινό πλάνο και οι λεπτομέρειες της ερήμου και του Αιγαίου είναι μια μεγαλοφυής απάντηση του Πρίγκιπα στο χάος της φύσης, στην απεραντοσύνη της υδάτινης θάλασσας και της θάλασσας της άμμου. Να φωτογραφίσει κανείς την έρημο είναι τεχνικώς δύσκολη υπόθεση εξαιτίας της «ομίχλης», της απουσίας έντονων χρωμάτων και υπολογίσιμων σκιών. Tα μεγέθη του Αιγαίου και της ερήμου της Αραβίας σμικρύνονται, ανάγονται σε κυματιστά, ρυτιδωμένα σχήματα. Στη διαχειρίσιμη, πλέον, δομή της «μικρογραφίας» η εικόνα γίνεται intime—οικεία και ονειρώδης.

Δύο ξεχωριστοί αλλά παράλληλοι κόσμοι συμπλέουν με τις παράλληλες οπτασίες που συχνά δημιουργούν χιμαιρικοί ιριδισμοί. Η έρημος είναι άλλωστε τοπίο στοιχειωμένο, έδαφος των ψευδαισθήσεων (mirages) που προκαλεί η διάθλαση του φωτός μέσα στην καυτή ατμόσφαιρα, όπως επιβεβαιώνουν περιηγητές και Βεδουίνοι. Τον 1ον αι. μ.Χ. ο ρωμαίος ιστορικός Κούρτιος Ρούφος (Quintus Curtius Rufus), αφηγούμενος την πορεία των Μεγάλου Aλεξάνδρου στη μεγάλη έρημο της Βακτρίας ( την άνοιξη του 329 π.Χ.), κατέθεσε ότι οι Μακεδόνες στρατιώτες είχαν την ψευδαίσθηση, εξαιτίας των ατμών της ερήμου, ότι έβλεπαν μια αιωρούμενη, αχανή θάλασσα (Historiae Alexandri Magni Macedonis VII. 5. 4).

Η έρημος και η θάλασσα, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες, μπορούν να είναι βασίλεια της σιωπής και της μοναξιάς: της κατά κυριολεξίαν ερημίας. Η ερημία αυτή, αυτή η απόλυτη αφαίρεση κυριαρχεί στις φωτογραφίες του Πρίγκιπα Νικολάου. Κατά τα έθιμα των Βεδουίνων, ο επισκέψιμος δημόσιος χώρος σε μια σκηνή είναι η αριστερά πλευρά, η οποία χωρίζεται με κουρτίνα από τον αυστηρώς μη επισκέψιμο «γυναικωνίτη» του χαρεμιού στη δεξιά πλευρά. Στο εσωτερικό λοιπόν μιας παραδοσιακής σκηνής ορθώνονται αδήριτα δύο αντίθετες σφαίρες. Στη μαύρη σκηνή της έκθεσης Aegean Desert συνυφαίνονται δύο εικαστικοί κόσμοι, αντίθετοι αλλά και τόσο κοντινοί.