Η πέτρα αφηγείται την μακρά ιστορία των Εβραίων της Ελλάδας

07:10 27/5/2022 - Πηγή: Huffington Post Greece

Μαρμάρινη στήλη με απελευθερωτική πράξη Ιουδαίου δούλου, 300-250 π.κ.ε.π.Χ., Αμφιάρειο Ωρωπού ©

Η αρχαιότερη στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο αποδεικνύεται πιθανότατα η εγκατάσταση των Εβραίων στην Ελλάδα και μάλιστα ήδη από τα τέλη του 4ου π.κ.ε./π.Χ. Αυτό είναι το απόσταγμα της έκθεσης «Λίθινες Διαδρομές - Ιστορίες από Πέτρα: Εβραϊκές επιγραφές στην Ελλάδα» που πραγματοποιείται στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος καλύπτοντας ένα κενό γνώσης ως προς το συγκεκριμένο

θέμα, όπως αναφέρει στην συνέντευξη που παραχώρησε στην HuffPost η διευθύντριά του, Ζανέτ Μπαττίνου. 

Η ανάδειξη και προβολή των διαθέσιμων ιστορικών και αρχαιολογικών τεκμηρίων των Εβραίων της Ελλάδας, από τα τέλη του 4ου π.κ.ε./π.Χ. έως και τον 15ο αιώνα είναι εκ βασικών πυλώνων της έκθεσης για την οποία συνεργάστηκαν δυο Μουσεία, το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας και το Επιγραφικό Μουσείο. Πραγματοποιείται στις αίθουσες περιοδικών εκθέσεων των δύο μουσείων και θα διαρκέσει έως το τέλος Φεβρουαρίου 2023.

Η αφίσα της έκθεσης

 - Κυρία Μπαττίνου, πότε και πώς γεννήθηκε η ιδέα της έκθεσης «Λίθινες Διαδρομές - Ιστορίες από Πέτρα: Εβραϊκές επιγραφές στην Ελλάδα»; Ποια η δική σας συμβολή στην πραγματοποίησή της; 

Η πρώιμη παρουσία Εβραίων στον ελλαδικό χώρο και η μακροχρόνια συνύπαρξη με άλλες εθνοτικές ομάδες στην περιοχή αυτή της ανατολικής Μεσογείου, κατά την ύστερη αρχαιότητα, έχει αποτελέσει ιδιαίτερο αντικείμενο προσωπικού μου επιστημονικού ενδιαφέροντος και πάγια προτεραιότητα για το ερευνητικό έργο του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος. Η αρχική ιδέα για την έκθεση γεννήθηκε πολύ πριν την ολοκλήρωση της έκδοσης του Συντάγματος των Επιγραφών από το ΕΜΕ και παγιώθηκε μετά την ένθερμη υποδοχή αυτού του ερευνητικού προγράμματος, μέσω της έκδοσης (2018), από ειδικούς και γενικό κοινό σε όλο τον κόσμο.

- Σε τι βαθμό, πιστεύετε, θα «ζωντανέψει» την, βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών, έντυπη επιστημονική έκδοση υπό τον τίτλο, Corpus Inscriptionum Judaicarum Graeciae (CIJG)-Σύνταγμα Ιουδαϊκών και Εβραϊκών Επιγραφών από την Ηπειρωτική και Νησιωτική Ελλάδα (τέλη 4ου π.κ.ε./π.Χ.-15οςαιώνας);

Πιστεύω ότι η διπλή έκθεση θα κινήσει το ενδιαφέρον του κοινού να ερευνήσει το σύνολο των επιγραφών που συγκέντρωσε το ερευνητικό πρόγραμμα και θα υπενθυμίσει το ρόλο το αρχαιολογικού υλικού, στην προκειμένη περίπτωση των επιγραφικών τεκμηρίων, στην ανάγνωση και αποκρυπτογράφηση του παρελθόντος, με θετικές επιδράσεις στο παρόν και στο μέλλον.

- Κυρία Μπαττίνου, η έκθεση αυτή έρχεται να συμπληρώσει ή να καλύψει κάποιο κενό μνήμης; 

Περισσότερο ένα κενό γνώσης, θα έλεγα, καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνωρίζουν ότι η εβραϊκή παρουσία στην Ελλάδα ανιχνεύεται από το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ., σύμφωνα με αρχαιολογικές ενδείξεις. Αυτό αναδεικνύει την εγκατάσταση Εβραίων στον ελλαδικό χώρο ως, πιθανόν, την αρχαιότερη στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο.

Ο Πρόεδρος του ΕΜΕ, Μάκης Μάτσας, με την υπουργό Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη στα εγκαίνια της έκθεσης

- Τι είναι αυτό που σε «πρώτη ανάγνωση» μαθαίνουμε από την έκθεση αυτή και τι καθώς ο επισκέπτης εντρυφεί με μεγαλύτερη προσοχή στο περιεχόμενό της;

Στόχος της κοινής περιοδικής έκθεσης είναι η ανάδειξη και προβολή των διαθέσιμων ιστορικών και αρχαιολογικών τεκμηρίων των Εβραίων της Ελλάδας, από τα τέλη του 4ου π.κ.ε./π.Χ. έως και τον 15ο αιώνα κυρίως, αλλά και επιλεγμένων υστερότερων, μέσω των οποίων ανασυντίθενται τα δεδομένα μιας από τις αρχαιότερες θρησκευτικές και πολιτισμικές κοινότητες της Ευρώπης, ενώ αναδύεται και το πολυπολιτισμικό παρελθόν της χώρας.

Σε δεύτερη ανάγνωση, με βάση τα επιγραφικά τεκμήρια, μερικά από τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό, η έκθεση στοχεύει σε συνθετική παρουσίαση και ερμηνεία αυτών, τοποθετώντας τα στο περικείμενό τους, τόσο χρονολογικά όσο και γεωγραφικά, και αναδεικνύοντας τις διαπολιτισμικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των διαφορετικών εθνοτικών ομάδων της ύστερης αρχαιότητας.

- Θα μπορούσατε να μας πείτε δυο λόγια για τις θεματικές ενότητες της έκθεσης και το πώς διαρθρώνονται; 

H έκθεση διαρθρώνεται στις εξής ενότητες:

Η εβραϊκή διασπορά στον χώρο και τον χρόνο: Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζεται
το ιστορικό και αρχαιολογικό πλαίσιο των πρώτων εβραϊκών εγκαταστάσεων στον ηπειρωτικό και νησιωτικό ελλαδικό γεωγραφικό χώρο, ενώ αναδεικνύεται η σχέση με άλλες διασπορικές κοινότητες.

Δημόσιος και ιδιωτικός βίος: Ο δημόσιος και ο ιδιωτικός βίος των Εβραίων τεκμέρεται πρωτίστως μέσα από τις επιγραφικές μαρτυρίες, καθώς και από άλλες γραπτές πηγές. Για τον βίο αυτό, ο οποίος επηρεάζεται έντονα από τη θρησκευτική ταυτότητα των μελών της κοινότητας διαθέτουμε αρκετές μαρτυρίες που φωτίζουν πολλές πτυχές της ζωής των Εβραίων και, μεταξύ άλλων, αφορούν, τα επαγγέλματα που ασκούσαν, τα θρησκευτικά και διοικητικά αξιώματα τους και τη θέση της γυναίκας μέσα στην εβραϊκή κοινότητα.

Θρησκευτική και κοινοτική ζωή: Στην τρίτη θεματική ενότητα γίνεται λόγος για την ύπαρξη συναγωγικών κτηρίων στον ελλαδικό χώρο, έτσι όπως αυτά μαρτυρούνται μέσα από τις επιγραφικές και φιλολογικές μαρτυρίες. Η συναγωγή εκτός από τόπος λατρείας ήταν και το πολιτιστικό, θρησκευτικό και κοινοτικό κέντρο της εκάστοτε εβραϊκής κοινότητας, δηλωτικό όχι μόνο της ιστορικής παρουσίας αλλά και των ιδιαίτερων ηθών και εθίμων των κοινοτήτων.

Νεκροταφεία–Ταφικά ήθη και έθιμα: Στην τέταρτη ενότητα γίνεται αφορά στην τοπογραφία των εβραϊκών νεκροταφείων κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, στην τυπολογία των ταφικών μνημείων και των επιτυμβίων επιγραφών, καθώς και των ταφικών εθίμων που συνοδεύουν τους νεκρούς.

Γλώσσα: Στην πέμπτη ενότητα παρουσιάζονται επιγραφικά τεκμήρια με στόχο την ανάδειξη και εξέλιξη των γλωσσικών καταβολών και μεταβολών των εβραϊκών κοινοτήτων μέχρι και τον 17ο αιώνα. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην καθημερινή χρήση της ελληνικής γλώσσας, η οποία ήταν και η ομιλούμενη γλώσσα των εβραϊκών κοινοτήτων διαχρονικά.

Εβραίοι, Σαμαρείτες, Ρωμαίοι, Εθνικοί και Χριστιανοί: Οι κοινότητες της εβραϊκής Διασποράς εξαπλώθηκαν σε ολόκληρη την ελληνιστική οικουμένη και τη Ρωμαϊκή Aυτοκρατορία. Η σχέση των Εβραίων με τους Εθνικούς και αργότερα με τους Χριστιανούς υπήρξε κατά βάση αρμονική, καθώς ήταν πλήρως ενταγμένοι στον ελληνορωμαϊκό και βυζαντινό τρόπο ζωής. Κοντά σε αυτούς και οι λεγόμενοι «προσήλυτοι» ή «σεβόμενοι τον Θεόν», Εθνικοί που έλκονταν από τις διδαχές του Ιουδαϊσμού. Τομή στη λειτουργία των εβραϊκών κοινοτήτων αποτέλεσαν οι περιοδείες του Αποστόλου Παύλου.

Εβραίοι του Μυστρά: Στην τελευταία ενότητα περιλαμβάνονται επιγραφές από τον Μυστρά οι οποίες δίνουν την αφορμή ώστε να αναδειχθούν θέματα όπως η ιστορική παρουσία της τοπικής εβραϊκής κοινότητας, θέματα τοπογραφίας όπως λ.χ. η τοποθεσία της εβραϊκής συνοικίας του Μυστρά, αλλά και στοιχεία για την ονοματολογία, τα επαγγέλματα των Εβραίων καθώς και την αλληλεπίδραση με το ευρύτερο κοινωνικό, πολιτικό, θρησκευτικό και πολιτιστικό τους περιβάλλον.

- Γιατί αποφασίσατε να συνοδεύσετε την παρουσίαση με την έκθεση σύγχρονης τέχνης με τίτλο «Τέχνη της Μνήμης και της Μνημόνευσης»; Πόσο σημασία έχει, πιστεύετε, να έρχεται το χθες πιο κοντά στο σήμερα;

Μέρος της κοινής μουσειακής παρουσίασης αποτελεί η έκθεση σύγχρονης τέχνης με τίτλο «Τέχνη της Μνήμης και της Μνημόνευσης», που παρουσιάζεται στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, με την επιμέλεια του Βίκτωρ Κοέν, και συνδυάζει δέκα αρχαίες επιγραφές και αντικείμενα, με ισάριθμα έργα σύγχρονης τέχνης. Προτείνει μια νέα ανάγνωση του αρχαιολογικού υλικού, μέσα από τη σύγχρονη ματιά καλλιτεχνών από τον κόσμο των καλών και των εφαρμοσμένων τεχνών, μια πρώτη προσπάθεια επικοινωνίας με τα συγκεκριμένα κατάλοιπα ενός κόσμου που δεν υπάρχει πια, που συνήθως κείτονται αποκομμένα από το ιστορικό και φυσικό τους συγκείμενο.

Εδώ, γίνονται η αφορμή, η έμπνευση για έναν νέο διάλογο, που στρέφει το βλέμμα πάνω τους, μας προτρέπει να κοιτάξουμε με προσοχή τα αρχαία έργα μαζί με τις σύγχρονες δημιουργίες, που αυτά προκάλεσαν, και να εντοπίσουμε ανάμεσά τους τα δικά μας θραύσματα και τη δική μας φωνή.

- Ποιος ήταν ο Μωρίς Γκανής στον οποίο αφιερώνεται η έκθεση τέχνης; 

Ο Μωρίς Γκανής (1973 - 2017) ήταν βραβευμένος διεθνής εικαστικός καλλιτέχνης. Η ζωγραφική του αντανακλά τον ίδιο και τον υλικό και ψηφιακό κόσμο που τον περιβάλλει, διηγείται ιστορίες από το μεταίχμιο της φαντασίας και της πραγματικότητας και λειτουργεί ως γενεσιουργός δύναμη άλλων, παράλληλων κόσμων. Μεταξύ άλλων διεθνών και σημαντικών χώρων τέχνης, είχε κάνει δύο παρουσιάσεις και στο χώρο του Μουσείου μας. Έφυγε νωρίς και μας λείπει, και η αφιέρωση της παρούσας έκθεσης στη μνήμη του, είναι ο δικός μας τρόπος να τον θυμόμαστε.

- Μιλήστε, μας ως εκ τούτου και λίγο για την βαθύτερη ουσία και σημασία αυτής της διπλής «ανάγνωσης» των πολύτιμων εκθεμάτων που περιλαμβάνει η έκθεση

Αυτή η διπλή έκθεση, με θέμα τις απαρχές της εβραϊκής παρουσίας σε αυτή τη γωνιά της Μεσογείου, παρουσιάζεται πρώτη φορά στη χώρα μας, και αποτελεί έκφραση της πάγιας πολιτισμικής πολιτικής του ΕΜΕ για δημιουργική σύνδεση του ιστορικού παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον, μέσα από έγκριτες εφαρμογές και ευκαιρίες για μουσειακή καινοτομία, συνθετική ανάγνωση, γνωστική ανακάλυψη, αισθητικό και οπτικό γραμματισμό, ενασχολήσεις που προσφέρουν δεξιότητες απόλυτα απαραίτητες για την αποκρυπτογράφηση του συγχρόνου περιβάλλοντος κόσμου και για την πλήρη και γόνιμη συμμετοχή σε αυτόν.

- Ένα πλούσιο υλικό συνοδεύει την έκθεση. Πώς έγινε η επιλογή του;

Την περιοδική έκθεση συνοδεύει η ψηφιακή έκδοση (e-book) του επιγραφικού συντάγματος, ώστε να μπορεί ο επισκέπτης να διαπιστώσει και να διερευνήσει την πλήρη έκταση του έργου και του διαθέσιμου υλικού, όπως και ειδικά σχεδιασμένα εκπαιδευτικά προγράμματα για το κοινό και για σχολικές ομάδες. Δίγλωσσος κατάλογος παρουσιάζει όλα τα αρχαιολογικά και ιστορικά τεκμήρια της κοινής έκθεσης. Επίσης, έχει δημιουργηθεί ξεχωριστός δίγλωσσος κατάλογος για την έκθεση τέχνης «Τέχνη της Μνήμης και της Μνημόνευσης», που παρουσιάζεται στο ΕΜΕ. Στο ευρύτερο πλαίσιο της έκθεσης εντάσσεται και η δίγλωσση έκδοση που εκπόνησε το ΕΜΕ, με τίτλο «Οι Εβραίοι της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», με άρθρα και μελέτες του καθηγητή Νίκολας ντε Λάντζ σχετικά με την ιστορία και την αρχαιολογία των Εβραίων της ύστερης αρχαιότητας και του Βυζαντίου.

Τέλος, εκπαιδευτικά προγράμματα ειδικά δημιουργημένα για σχολικές ομάδες, ενθαρρύνουν την κατανόηση της χρήσης των αρχαίων επιγραφών στο πλαίσιο του κοινωνικοπολιτισμικού περικείμενού τους, την εξοικείωση με υλικά και εργαλεία γραφής, που ο άνθρωπος χρησιμοποίησε και χρησιμοποιεί σε διαφορετικές περιστάσεις, με  την έννοια του συμβόλου, τον αναστοχασμό και την ανακάλυψη από άμεσες και έμμεσες νοηματικές συνδέσεις με τα έργα των σύγχρονων καλλιτεχνών και την ανάπτυξη των δημιουργικών ικανοτήτων των νεαρών επισκεπτών, καλλιεργώντας τις πνευματικές δεξιότητες της ανάλυσης, σύνθεσης και στοχασμού. 

Σκοπός μας ήταν να πλαισιώσουμε την έκθεση με εκδόσεις και εργαλεία, τέτοιας συνάφειας, ποικιλίας και ποιότητας, ώστε να την καταστήσουν πιο κατανοητή και χρήσιμη, μια γόνιμη εμπειρία ανακάλυψης για τον επισκέπτη.

- Ποιος ο μεγαλύτερός σας στόχος γι′ αυτή την έκθεση ως το τέλος του Φεβρουαρίου του 2023 που διαρκεί;

Δύο μουσεία της Αθήνας εργάστηκαν για την έκθεση αυτή. Η συνεργασία μας με το Επιγραφικό Μουσείο αποδείχτηκε μεγάλης σημασίας για το έργο, συνέβαλαν στον σχεδιασμό και στην οργάνωση της έκθεσης, σε κάθε βήμα και κάθε πρόκληση, ενώ η αγαστή συνεργασία μας, η εμπειρία και η υποστήριξή τους, μας βοήθησαν να ξεπεράσουμε με επιτυχία αρκετές στενωπούς.

Στοχεύουμε η έκθεση «Λίθινες Διαδρομές: Ιστορίες από Πέτρα. Εβραϊκές Επιγραφές στην Ελλάδα» να συμβάλει ενεργά στην προβολή, απήχηση, αναγνωρισιμότητα και ερμηνεία των επιγραφών και στην επακόλουθη ανάδειξή τους σε ισχυρά ιστορικά τεκμήρια. Ακόμη, ευελπιστούμε η τεκμηρίωση και η παρουσίαση αρχαίων ιχνών συνύπαρξης να εμπνεύσει τη σύγχρονη κοινωνία, για να επενδύσει σε ένα πιο ανοιχτό, συμπεριληπτικό και δίκαιο μέλλον. Η συνθετική προσέγγιση που προσφέρει η έκθεση, να ωθήσει προς τη δημιουργία ισχυρότερων δεσμών γνώσης και συνέχειας με το πρώιμο παρελθόν και ισχυρότερων σχέσεων συνάφειας, που θα επιφέρουν μεγαλύτερη ενσυναίσθηση και δέσμευση, ως προς την κοινωνική συνεκτικότητα, επικοινωνία και ωριμότητα. Το παράδειγμα συμβίωσης και συνύπαρξης αλληλοσυνδεόμενων γλωσσών, ηθών και εθίμων που αναδύεται, ελπίζουμε να εμπνεύσει προς την κατεύθυνση της κατανόησης του εμπλουτισμού που εμπεριέχει η διαφορετικότητα και να ενθαρρύνει τον σεβασμό της ιερότητας και της αξιοπρέπειας της ζωής, σε όλες τους τις εκφάνσεις.

- Κυρία Μπαττίνου, μπορεί να πει κανείς ότι μ′ αυτή την έκθεση κάνετε ένα όνειρο ζωής πραγματικότητα; Αν ναι, τι συναισθήματα έχετε ως προς αυτό;

Ναι, είναι πράγματι έτσι! Νιώθω βαθιά ευγνωμοσύνη που τόσοι άξιοι και εμπνευσμένοι άνθρωποι αγκάλιασαν το όνειρό μου, πίστεψαν σε αυτό και δούλεψαν με όρεξη και κέφι για την υλοποίηση του, συγκίνηση για την ενηλικίωση ενός μακροχρόνιου και ιδιαίτερα αγαπητού έργου και συνάμα, την ταπεινότητα που συνοδεύει την εκπλήρωση ενός ευγενούς πόθου. Τέλος, την ελπίδα ότι ο τόμος των επιγραφών και η νέα περιοδική έκθεση θα αποτελέσουν γόνιμο έναυσμα για περαιτέρω έρευνα, καινοτόμες αναγνώσεις και συνθετικές παρουσιάσεις του σημαντικού αυτού θέματος και ότι θα κρατήσουν το ενδιαφέρον του κοινού, τώρα και στο μέλλον.

Info

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την έκθεση, Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος:

Δευτέρα – Παρασκευή: 09:00-14:30, τηλ: + 30 210 32 25 582, 

www.jewishmuseum.gr

ΠΡΙΝ ΦΥΓΕΤΕ...Η ιστορία πίσω από τον πίνακα του Φραντς Μαρκ που έσωσε μία οικογένεια Εβραίων από τους ΝαζίΈμπερχαρντ Ρόντχολτς: Δεν έχει αποδοθεί δικαιοσύνη για τα εγκλήματα της κατοχήςΤο "τρομερό λάθος" σε νεκροταφείο του Βερολίνου με τους τάφους ενός Εβραίου και ενός νεο-ναζί