Τα κόκκινα αυγά του Πάσχα, οι αρχαίες ρίζες και τα έθιμα που χάνονται στα βάθη του χρόνου

08:06 2/5/2021 - Πηγή: Huffington Post Greece

«Το αυγό ήταν από την αρχαιότητα αντικείμενο ιερό και ενίοτε βασικό στοιχείο των ταφικών κτερισμάτων. Το σχήμα του συμβολίζει τον κόσμο αλλά και την ύπαρξη ζωής, γεγονός που του δίνει (αναλογική) μαγική διάσταση. Είναι κλειστό σαν τον τάφο του Ιησού αλλά εμπεριέχει ζωή. Το σπάσιμο του αυγού αναπαριστά συμβολικά το σπάσιμο των δεσμών του θανάτου και τη μετάβαση στην αιώνια ζωή. Το δε ερυθρό χρώμα η παράδοση θέλει να ταυτίζεται άλλοτε με το αίμα του Χριστού κι άλλοτε με τα δάκρυα της Παναγίας που έβαψαν τα αυγά που πρόσφερε στους φρουρούς για να μη βασανίσουν τον Υιό Της.»

Γιατί τσουγκρίζουμε

αυγά το Πάσχα;

Πόσες βαθιές είναι οι ρίζες και πόσο ισχυρός ο συμβολισμός του εθίμου που νίκησε τον χρόνο;

Τι σημαίνει ότι τα αυγά που γεννούσαν οι κότες την Μ. Πέμπτη είχαν ξεχωριστές ιδιότητες;

Τι είναι οι αυγομαχίες και σε ποιές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας διατηρείται ακόμη το έθιμο;

Έβαφαν αυγά στο Βυζάντιο και τι συνέβη την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας;

Η Μυροφόρα Ευσταθιάδου, Διδάκτωρ Λαογραφίας ΕΚΠΑ, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας) λύνει απορίες και ανασύρει ιστορίες εθίμων που συγκινούν, αλλά και εκπλήσσουν.

-Το έθιμο του πασχαλινού αυγού έχει ρίζες στον προχριστιανικό κόσμο;

Ο λαϊκός άνθρωπος αγαπά την τελετουργία, σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής και του θανάτου. Το βάψιμο των αυγών είναι ένα δημοφιλές τελετουργικό στοιχείο, ήδη από την αρχαιότητα κι έτσι επιβεβαιώνεται και η διεθνική διάσταση μιας τοπικής παράδοσης.

Οι μελετητές αναφέρουν βαμμένα αυγά στην Ευρώπη, την Ασία έως την Κίνα, ακόμη και στην Αίγυπτο, που συνδέονται, σχεδόν πάντοτε, με τοπικά εορταστικά έθιμα.

Άλλωστε η πλειοψηφία των εθίμων που τελούνται το Πάσχα, ακόμη και η ουσία της εορτής, απαντάται στην αρχαία ελληνική γραμματεία (όπως για παράδειγμα τα Αδώνια μυστήρια, ένα τελετουργικό ενθύμησης του θανάτου και της ανάστασης του Άδωνη).

Το γεγονός αυτό δεν εμποδίζει τον λαό να πράξει, να λατρέψει και εν τέλει να διατηρήσει ένα αρχαίο, ενίοτε απαγορευμένο έθιμο. Όταν ένα στοιχείο γοητεύει το λαό, δεν καταργείται, ανεξαρτήτως της αρχικής προέλευσής του, αλλά εντάσσεται, άλλοτε παράπλευρα κι άλλοτε με άνεση και παρρησία στο τελετουργικό, με την ανοχή της Εκκλησίας ή «υπό τη σκιά των εκκλησιαστικών τελετών» (Δ. Λουκάτος).

Άλλες παραδόσεις από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο θυμίζουν «τα μισοτηγανισμένα ψάρια στο Μπαλουκλί που ξανάπεσαν στο νερό», όταν πήραν την Πόλη

Στο διάβα του χρόνου μετατρέπεται, πολλές φορές, ακόμη και σε βασικό στοιχείο της εκκλησιαστικής παράδοσης. Κι εμείς οι λαογράφοι δεν έχουμε παρά να καταγράψουμε το έθιμο, καταγράφοντας παράλληλα και την πίστη του λαού σε αυτό ως αληθή, καθώς «όταν έρχεται ο λαογράφος, οι εκκλησίες έχουν χτιστεί… ο κλήρος και οι πιστοί σχηματιστεί, η ομαδική ζωή έχει σφραγιστεί από το θρησκευτικό συναίσθημα» (Μ.Γ.Μερακλής).

-Υπάρχει καταγραφή του εθίμου κατά τους βυζαντινούς χρόνους;

Πληροφορούμαστε από τον βυζαντινολόγο Φ. Κουκουλέ, που κατέγραψε επισταμένα τον καθημερινό βίο των Βυζαντινών, ότι ανάμεσα στα πολιτισμικά στοιχεία των Βυζαντινών υπάρχει και το βάψιμο των αυγών.

Στους βυζαντινούς χρόνους ανάγονται και πολλά τελετουργικά στοιχεία του Πάσχα που διατηρούνται ως τις μέρες μας, καθώς τότε η Εκκλησία συνδέθηκε με την κοσμική εξουσία, άρα και η ευσέβεια της πίστης με την κοσμικότητα. Βέβαια, η αρχική ανάγκη σύνδεσης του νεοελληνικού πολιτισμού απευθείας με την αρχαιότητα καθυστέρησε κατά πολύ τη μελέτη λαογραφικών στοιχείων του Βυζαντίου (μόλις από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά), ωστόσο η μελέτη της «βυζαντινής λαογραφίας» συνεχίζεται ως τις μέρες μας με αμείωτο ενδιαφέρον.

Η βυζαντινή παράδοση του βαψίματος των αυγών διατηρείται, τρόπον τινά, και σήμερα στην Κωνσταντινούπολη, όπου βρίσκει κανείς αυτές τις μέρες στα ζαχαροπλαστεία κόκκινα αυγά και «Paskalya Çöreği», δηλαδή πασχαλινό τσουρέκι.

Άλλωστε σε ολόκληρη την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν συνηθισμένο το φαινόμενο ανταλλαγής κόκκινων αυγών χριστιανών γυναικών με μπακλαβάδες των μουσουλμάνων γυναικών, στο δικό τους Μπαϊράμι. Ήταν, άλλωστε, πολύ συνηθισμένη και η ευχή «Χριστός Ανέστη-Αληθώς Ανέστη» και στα τουρκικά «Kristos dirildi-Gerçekten dirildi».

-Ποιος ο συμβολισμός του βαψίματος των αυγών; Πρόκειται για σύμβολο γονιμότητας και έναρξης ενός νέου κύκλου ζωής; Το ερυθρό χρώμα, το σπάσιμο, τι σημαίνουν;

Το αυγό ήταν από την αρχαιότητα αντικείμενο ιερό και ενίοτε βασικό στοιχείο των ταφικών κτερισμάτων. Το σχήμα του συμβολίζει τον κόσμο αλλά και την ύπαρξη ζωής, γεγονός που του δίνει (αναλογική) μαγική διάσταση. Είναι κλειστό σαν τον τάφο του Ιησού αλλά εμπεριέχει ζωή. Το σπάσιμο του αυγού αναπαριστά συμβολικά το σπάσιμο των δεσμών του θανάτου και τη μετάβαση στην αιώνια ζωή. Το δε ερυθρό χρώμα η παράδοση θέλει να ταυτίζεται άλλοτε με το αίμα του Χριστού κι άλλοτε με τα δάκρυα της Παναγίας που έβαψαν τα αυγά που πρόσφερε στους φρουρούς για να μη βασανίσουν τον Υιό Της.

Άλλες παραδόσεις από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο θυμίζουν «τα μισοτηγανισμένα ψάρια στο Μπαλουκλί που ξανάπεσαν στο νερό», όταν πήραν την Πόλη. Λέει, λοιπόν, μια παράδοση (περιοχή Σουρμένων) πως κάποτε μια Εβραιοπούλα πήγαινε να πουλήσει αυγά. Άκουσε πως αναστήθηκε ο Χριστός και δεν το πίστεψε. Ζήτησε να κοκκινίσουν τα αυγά που είχε στο καλάθι της, αν η είδηση αληθεύει και όντως κοκκίνισαν. Και μια άλλη παράδοση λέει πως ο Χριστός στο Μυστικό Δείπνο προσέφερε κόκκινα αυγά.

Την Μεγάλη Πέμπτη στον Πόντο έρχονταν στην εκκλησία να ακούσουν τα Δώδεκα Ευαγγέλια και μουσουλμάνες, κρυφά από τους άντρες τους

Ο Μ. Γ. Βαρβούνης μάς πληροφορεί για την ιδιαιτερότητα που προσέδιδε ο λαός στα αυγά που γεννούσαν οι κότες ιδιαίτερα τη Μ. Πέμπτη, τα οποία πίστευαν ότι είχαν μαγικές ιδιότητες και γι αυτό τα έθαβαν στα χωράφια ή τα αξιοποιούσαν ως αποτρεπτικά στοιχεία για τη βασκανία.

Όπως είπαμε, στη Λαογραφία τίποτε δεν είναι λανθασμένο κι όλες οι παραπάνω αλήθειες είναι οι αφηγήσεις του λαού, άρα οι αλήθειες του λαού. Κι ο λαός κοκκινίζει τα αυγά με ό,τι ύλη διαθέτει: με τσόφλια κρεμμυδιών, οπότε και παίρνουν καφετί χρώμα, με λάπατα και γίνονται κιτρινωπά, με παντζάρια, οπότε παίρνουν κόκκινο χρώμα, ή με μελάνη και γίνονταν μωβ.

Θα μου πείτε σήμερα υπάρχουν βαφές και όλα αυτά ανήκουν στο παρελθόν. Όντως, ό,τι δεν έχει σήμερα χρηστική αξία η παράδοση το έχει αποβάλλει. Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη νοικοκυρές που βάφουν με κρεμμύδια τα αυγά, για λόγους ανάμνησης των παιδικών τους βιωμάτων.

Πέρα από τον τρόπο βαψίματος, υπάρχουν κι άλλα στοιχεία που παρατηρούμε σήμερα, ακόμη και στις πόλεις, όπως το κρέμασμα ενός κόκκινου πανιού τη Μεγάλη Πέμπτη που ξεπροβάλλει διάσπαρτο στα μπαλκόνια του αστικού τοπίου.

Αλλά και οι αυγομαχίες, ένα ενδιαφέρον έθιμο που προέρχεται από τον Πόντο και επιβιώνει τελετουργικά με αμείωτο ενδιαφέρον στον ελλαδικό χώρο. Καθένας προετοιμάζει με επιμέλεια τα αυγά με τα οποία θα διαγωνιστεί, ζεσταίνει τη μύτη του αυγού στη στάχτη, για να δυναμώσει ή… τρυπά το αυγό, το αδειάζει και το γεμίζει με πίσσα . Η αναμέτρηση κρατά μία έως τρεις μέρες (την πρώτη «το μυτίν», τη δεύτερη «τον κώλον» και την τρίτη «την κοιλίαν») και συνήθως ανακηρύσσεται και επισήμως πρωταθλητής. Στις μέρες μας, θα δείτε αυγομαχίες στην Ακρινή Κοζάνης, στη Ν. Νικομήδεια Ημαθίας και στο Μεσημέρι Θεσσαλονίκης κ.α.

-Τα πασχαλινά έθιμα των Ελλήνων του Πόντου, από όπου και η καταγωγή σας;

Λαμπρή ονόμαζαν το Πάσχα στον Πόντο και Λαμπροήμερα τις τρεις πρώτες μέρες του Πάσχα. Τη Μεγάλη Πέμπτη κάθε οικογένεια πήγαινε στην εκκλησία ένα καλάθι με τόσα αυγά, όσα και τα μέλη της, συν δύο ακόμη, τ΄εφτωχού τ΄ωβόν» και «τη Παναΐας τ΄ωβόν», που παρέμενε στο εικονοστάσι όλο το χρόνο, χωρίς να χαλάσει. Την Μεγάλη Πέμπτη έρχονταν στην εκκλησία να ακούσουν τα Δώδεκα Ευαγγέλια και μουσουλμάνες, κρυφά από τους άντρες τους. Χωρίς να είναι κρυπτοχριστιανές, πίστευαν στις θεραπευτικές ιδιότητες του ακούσματος των Δώδεκα Ευαγγελίων. Για να αποκλείσουν το ενδεχόμενο να τις δουν καχύποπτα οι Χριστιανές γειτόνισσές τους, έλεγαν πρώτα σ΄αυτές «Gurban olayim dininize, dilim kesilsin», δηλαδή θυσία να γίνω στην πίστη σου, να μου κοπεί η γλώσσα (αν λέω ψέματα).

Η Μεγάλη Παρασκευή συνδέεται και με το έθιμο της επίσκεψης στα μνήματα προσφιλών προσώπων, όπου τοποθετούνται και κόκκινα αυγά. Σε ορισμένες περιοχές του Πόντου αυτό γίνεται τη δεύτερη μέρα της Λαμπρής και στην Ελλάδα μεταφέρθηκε και την Κυριακή του Θωμά, παίρνοντας πανηγυρικό, αναστάσιμο χαρακτήρα. Στρώνεται εορταστικό τραπέζι στα μνήματα και με τη συνοδεία λύρας εορτάζεται, συμβολικά, η Ανάσταση όλων των παρευρισκόμενων νεκρών.

Αξίζει να σημειωθεί πως η Ανάσταση δε γινόταν τα μεσάνυχτα, αλλά στις 3 τα ξημερώματα (συνήθεια που απαντάται και στους Βυζαντινούς). Γνωρίζουμε και από τα χωριά μας ότι… ελλείψει ιερέα, πολλές φορές η αναστάσιμη λειτουργία γίνεται σε ένα χωριό στις 8 το βράδυ, στο παραδίπλα στις 9, στο πέρα στις 10 και ούτω καθεξής, προκειμένου να λειτουργηθούν όλοι οι πιστοί, ακόμη και σε απομακρυσμένες περιοχές.

Να σας πληροφορήσω ότι και στον Πόντο είχαμε ρουκετοπόλεμο. Με το «Χριστός Ανέστη!» «Αληθώς Ανέστη!», αναστατωνόταν το Σύμπαν! Άρχιζε μια σειρά πυροβολισμών που αντιλαλούσαν στα γύρω φαράγγια. Μια μάχη κανονική με «τζερτζιφελέκια», στεφάνια δηλαδή από φυσέκια που έριχναν διαδοχικά, αλλά και ρουκέτες, που τις ονόμαζαν «τηλέγραφον». Συνηθιζόταν μάλιστα και στον Πόντο το φαινόμενο του ρουκετοπόλεμου, όταν δύο ενορίες ήταν σε μικρή απόσταση μεταξύ τους. Έπαιρναν οι δύο ομάδες την κατάλληλη θέση στα «κάστρα» ή αλλιώς στα «ταπία» και ξεκινούσε η μάχη. Κατασκεύαζαν και ξύλινα καράβια, γεμάτα από φυσέκια και τα άναβαν. Έριχναν ακόμη και πυροτεχνήματα στον ουρανό, τα λεγόμενα «χαβά φουσέκια» ή «χαβανλία φυσέκια» και γινόταν, όπως χαρακτηριστικά έλεγαν, «Ανάστα ο Θεός». Έτσι, με το σοβαρό επιχείρημα της θρησκευτικής εορτής, η Λαμπρή μετατρεπόταν σε παλλαϊκή συγκέντρωση και εθνική γιορτή.

Κανείς δεν έφευγε πριν την απόλυση της Εκκλησίας, δηλαδή πριν από την αυγή. Στο σπίτι έπρεπε να επιστρέψουν με αναμμένα κεριά, διότι υπήρχε η πρόληψη ότι όποιου το κερί έσβηνε, θα πέθαινε την ίδια χρονιά (εσέβεν ση χρονίαν τ΄).

Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί πως ένα όνειρο πολλών Ποντίων ήταν να γίνουν «χατζήδες», να περπατήσουν δηλαδή από τον Πόντο μέχρι τα Ιεροσόλυμα και να προσκυνήσουν τον Άγιο Τάφο. Πολλοί επέλεγαν να πραγματοποιήσουν αυτό το προσκύνημα τη Λαμπρή, ύστερα από πολύμηνη προετοιμασία, ευχέλαια, εξομολόγηση και ποικίλα έξοδα. Πολλοί Πόντιοι γίνονταν «χατζήδες» και για το λόγο αυτό διατηρούν ακόμη πολλά ονόματα από την Αγία Γραφή (Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ, Γεσθημανή, Μυροφόρα κ.ά.).

ΠΡΙΝ ΦΥΓΕΤΕ...Τα πανάρχαια έθιμα του Πάσχα και η παγανιστική αρχή τουςΗ Ανάσταση στη βυζαντινή εικονογραφία και η συντριπτική Νίκη της ζωής«Χορέψετε - Χορέψετε»: Podcast για τα 200 χρόνια ελληνικού τραγουδιού με τον Δ. Σαββόπουλο