Θεοφάνια: Η ορθόδοξη γιορτή του αγιασμού των υδάτων και η σημασία του νερού

08:51 6/1/2022 - Πηγή: Huffington Post Greece

«Άγιε Γιάννη Αφέντη και Βαπτιστή,
έλα να βαπτίσεις Θεού παιδί.
Ν΄ αγιαστούν οι κάμποι και τα νερά,
Ν΄ αγιαστεί κι ο αφέντης με την κυρά.»

(Κάλαντα Φώτων)

Στις 6 Ιανουαρίου η Ορθόδοξη Εκκλησία εορτάζει τα Θεοφάνια ή Φώτα ή Επιφάνια, δηλαδή την βάφτιση του Ιησού, την τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου.

Ως δωδεκαήμερο, στη χριστιανική παράδοση, ονομάζεται η χρονική περίοδος των δώδεκα ημερών από το βράδυ της παραμονής των Χριστούγεννα μέχρι και την παραμονή των Θεοφανίων. Για την Ορθόδοξη Εκκλησία, τόσο τα Χριστούγεννα

όσο και τα Θεοφάνια συγκαταλέγονται στις δώδεκα μεγάλες εορτές του χριστιανισμού, που έρχονται δεύτερες μόνο μετά το Πάσχα σε σημασία, αλλά και στις 10 Δεσποτικές εορτές. 

Μάλιστα η παραμονή των Θεοφανίων, στις 5 Ιανουαρίου, την ημέρα που τα παιδιά θα βγουν να πουν σύμφωνα με το έθιμο τα κάλαντα, είναι ημέρα αυστηρής νηστείας, κατά την οποία οι πιστοί, τα παλαιότερα χρόνια, δεν έτρωγαν μέχρι να πιουν τον Μέγα Αγιασμό των Υδάτων της επομένης.

Το όνομα της εορτής προκύπτει από τη φανέρωση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας, που συνέβη κατά τη Βάπτιση του Ιησού. Επειδή η φωνή του Θεού ακούστηκε στη γη ονομάστηκαν Θεό+Φάνια και επειδή μέσω της παρουσίας της Αγίας Τριάδας, ο Θεός φάνηκε στη γη ( θεός+φάνηκε).

Σύμφωνα με τις γραφές, όταν ο Ιησούς έγινε 30 ετών βαπτίστηκε στον Ιορδάνη Ποταμό από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, γιο του Ζαχαρία και της Ελισάβετ, ο ονομαζόμενος στη συνέχεια ως Βαπτιστής, που ήταν έξι μήνες μεγαλύτερος του Ιησού και ασκήτευε στην έρημο, κηρύσσοντας το βάπτισμα της μετανοίας. Τη στιγμή της Βάπτισης, κατέβηκε από τον ουρανό το Άγιο Πνεύμα υπό μορφή περιστεριού και ταυτόχρονα ακούσθηκε φωνή εξ ουρανού που έλεγε: «Ούτος εστί ο Υιός του Θεού ο αγαπητός, δια του οποίου ευδόκησε ο Θεός να σώσει τους αμαρτωλούς». Το γεγονός αυτό έχουν καταγράψει οι τρεις από τους τέσσερις Ευαγγελιστές, ο Μάρκος, ο Ματθαίος και ο Λουκάς. 

Πότε ακριβώς καθιερώθηκαν να εορτάζονται τα Θεοφάνια δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς αναφέρει ότι κάποιοι αιρετικοί Γνωστικοί γιόρταζαν από τις αρχές του δεύτερου αιώνα τη Βάπτιση του Ιησού, κατ′ άλλους μεν στις 6 Ιανουαρίου, κατ′ άλλους στις 10 Ιανουαρίου. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος παραδέχεται και περιγράφει την εορτή ως αρχαία πανήγυρη στην Αντιόχεια τη Μεγάλη και ότι από εκεί την παρέλαβαν οι Γνωστικοί. Κατά τον τέταρτο αιώνα, η εορτή των Θεοφανίων γιορτάζεται πλέον με λαμπρότητα σε όλη την Εκκλησία ως εορτή του φωτισμού της ανθρωπότητας δια του Αγίου Βαπτίσματος, απ′ όπου προκύπτει και το όνομα «Τα Φώτα» ή η ονομασία «εορτή των Φώτων».

Στη Δύση, η γιορτή των Θεοφανίων καθιερώθηκε από τον 4ο αιώνα κι έπειτα, αλλά είναι περισσότερο συνδεδεμένη με την προσέλευση και την προσκύνηση των Τριών Μάγων στη Φάτνη μετά τη Γέννηση του Ιησού.

Το Δωδεκαήμερο και οι αβάφτιστες ημέρες

Σύμφωνα με την παράδοση, οι ημέρες του Δωδεκαημέρου, που μεσολαβούσαν από τη Γέννηση του Χριστού στις 25 Δεκεμβρίου μέχρι τα Θεοφάνια ήταν εκείνες οι ημέρες όπου ο ορατός και ο αόρατος κόσμος μπλέκονταν μεταξύ τους και η μετάβαση από τον έναν στον άλλον μπορούσε να γίνει με ευκολία.

Οι 12 αυτές ημέρες μεταξύ Χριστουγέννων και Θεοφανίων προστέθηκαν για να εναρμονιστεί ο σεληνιακός με τον ηλιακό χρόνο και για το λόγο αυτό θεωρήθηκαν μέρες εμβόλιμες, μη κανονικές. Κατά το διάστημα αυτό, επέρχεται μια αναστάτωση στην τροχιά του χρόνου με αποτέλεσμα να επαναλαμβάνεται η δημιουργία του κόσμου από την αρχή, όπως υποστήριζαν στις ιστορίες τους οι γηραιότεροι. Γι΄αυτό ακριβώς το λόγο είχαμε και την εμφάνιση των καλικάντζαρων, όπως έχουμε εξηγήσει σε παλαιότερο κείμενό μας.

Αυτές οι ημέρες της κοσμογονίας, όπου ο Χριστός ακόμη δεν είχε βαφτιστεί ώστε να αγιαστούν τα ύδατα, ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνες για τους θνητούς, καθώς δεν ήταν μόνο οι καλές δυνάμεις που ερχόταν από τον αόρατο/άυλο κόσμο αλλά και δυνάμεις βλαβερών πνευμάτων, πολλές από τις οποίες είχαν ως σκοπό να προξενήσουν κακό στους ανθρώπους.

Η πεποίθηση αυτή των «αβάπτιστων ημερών», όπως ονομαζόταν το Δωδεκαήμερο, έλκει την καταγωγή της από αρχαίες παγανιστικές δοξασίες γι΄αυτό και είναι απόλυτα συνδεδμένη με αυτές. Δεν είναι τυχαίο πως η παράδοση θέλει αυτές τις δώδεκα ημέρες να μην γίνονται κάποιες εργασίες, οι οποίες στις παλαιές κοινωνίες είχαν μαγική υπόσταση, όπως το πλύσιμο/λούσιμο και το πλέξιμο.

Γι΄αυτό οι πιστοί περίμεναν με υπομονή την παραμονή των Θεοφανίων, οπότε και γίνεται ο επονομαζόμενος Μικρός Αγιασμός και με το λούσιμο για πρώτη φορά στις μέρες αυτές. Ο Μεγάλος όμως Αγιασμός γίνεται ανήμερα των Θεοφανείων εντός των Εκκλησιών σε ειδική εξέδρα στολισμένη επί της οποίας φέρεται μέγα σκεύος γεμάτου ύδατος. Στη συνέχεια γίνεται η κατάδυση του Σταυρού στη Θάλασσα ή σε γειτονικό ποταμό ή λίμνη ή και στην ανάγκη σε δεξαμενή (όπως στην Αθήνα). Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη λαϊκή πίστη δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες.

Ο συμβολισμός του νερού και οι αρχαίες παραδόσεις

Η εορτή των Θεοφανίων περικλείει και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων.

Αρχικά, η ονομασία της γιορτής μπορεί να συσχετιστεί με τα αρχαιοελληνικά δελφικά Θεοφάνια. Στα αρχαία χρόνια υπήρχε η γιορτή Θεοφάνια, τα οποία γιορτάζονταν την 7η του μηνός Βυσίου σύμφωνα με το Δελφικό ημερολόγιο μόνο στους Δελφούς. Με τη γιορτή αυτή άρχιζε το Δελφικό Έτος και οι θρησκευτές γιόρταζαν την επάνοδο του Απόλλωνα από τη Χώρα των Υπερβορίων. Η γιορτή αυτή συνέπιπτε με την έναρξη της άνοιξης και την εαρινή ισημερία, ήταν όμως καθαρά τοπικού χαρακτήρα.

Οι αρχαίοι Αθηναίοι είχαν τη τελετή/ διαδικασία των «Πλυντηρίων» όπως την αποκαλούσαν κατά την οποία μετέφεραν «εν πομπή» στην ακτή του Φαλήρου το άγαλμα της Αθηνάς. Εκεί το έπλεναν με θαλασσινό νερό για να το καθαρίσουν από ρίπους και να ανανεωθούν οι ιερές δυνάμεις του αγάλματος.Τα Πλυντήρια τελούνταν την 25η του μήνα Θαργηλιώνα (αντιστοιχεί χρονικά στην περίοδο από μέσα Μαϊου μέχρι μέσα Ιουνίου)  και ήταν αφιερωμένα στον καθαρισμό του ξοάνου της θεάς Αθηνάς ενώ η ημέρα των πλυντηρίων θεωρούνταν αποφράδα, δηλαδή καταραμένη/γρουσούζικη.

Παράλληλα, ο αγιασμός των Υδάτων σκοπός του οποίου είναι ο εξαγνισμός του νερού, αυτού του τόσο πολύτιμου στοιχείου της φύσης, είναι μια ιδιαίτερη τελετουργική στιγμή που έλκει την καταγωγή της στην πεποίθηση του ανθρώπου για τη θαυματουργή δύναμη του νερού. 

Από την αρχαιότητα το νερό ήταν στενά συνδεδεμένο με την έννοια του καθαρμού, φυσικού και πνευματικού. Η λαϊκή μας παράδοση θέλει το νερό ως σημαντικό στοιχείο σε διάφορα γεγονότα της καθημερινότητας.

Για παράδειγμα, οι νύφες μια μέρα μετά τον γάμο τους, πήγαιναν στη βρύση και έπαιρναν νερό για το καινούργιο σπιτικό τους, ή η παράδοση με το αμίλητο νερό την ημέρα του Αγίου Ιωάννη του Κλήδονα.

Επίσης, όταν κάποιος φεύγει και θέλουμε να γυρίσει με ασφάλεια πίσω, ρίχνουμε νερό στη στράτα του. Ενώ το ξεμάτιασμα των γιαγιάδων γίνεται επίσης με νερό.

Στην αρχαία Ελλάδα, οι νέοι πριν την ενηλικίωση έκοβαν τα μαλλιά τους και τα πρόσφεραν στους θεούς των ποταμών ρίχνοντας τα στο νερό. 

Η σημασία του ζωογόνου ρόλου του νερού αποδεικνύεται κυρίως από τον κεντρικό του ρόλο στους κοσμογονικούς μύθους.

Στην Ασσυριο-βαβυλωνιακή μυθολογία πρώτα οι θεοί και μετά όλα τα δημιουργήματα της φύσης προήλθαν από τη μείξη των υδάτων των ποταμών με αυτά των θαλασσών, ενώ η άβυσσος θεωρούνταν σύμβολο σοφίας.

Στην αρχαία Ελλάδα για τον Ηράκλειτο το νερό αποτελεί «πρώτη αρχή, το πλαστουργό των πάντων στοιχείο», ενώ για τους αρχαίους Αιγύπτιους ο κόσμος δημιουργήθηκε μέσα από το χάος, που είχε τη μορφή ωκεανού.

Στη Χριστιανική θρησκευτική παράδοση οι αναφορές στον εξαγνιστικό ρόλο του νερού είναι πολλές.

Στην Παλαιά Διαθήκη οι ιερείς έπλεναν τα χέρια τους με νερό πριν πλησιάσουν στο ιερό, ενώ ο Πόντιος Πιλάτος “ένιψε τας χείρας του”, σε μια συμβολική προσπάθεια απομάκρυνσης των ενοχών του .

Επίσης ο Αγιασμός (καθαγιασμένο από τον ιερέα νερό) πίνεται από και ραντίζεται στους πιστούς για τον εξαγνισμό της ψυχής αλλά και ως ευλογία και προστασία από τις δυνάμεις του κακού.

Στη Γένεση (1, 2) διαβάζουμε ότι πριν τη δημιουργία της γης το πνεύμα του Θεού «επεφέρετο επάνω του ύδατος». Ύστερα (Γέν. 1, 7), ο Θεός δημιούργησε το στερέωμα που εχώρησε το ύδωρ «υποκάτω του στερεώματος» από «του ύδατος επάνω του στερεώματος» (και Ψαλμ. 104.3, και 148).

Σύμφωνα με την πατερική ερμηνεία, η μάζα των υδάτων υπήρξε κατ’ αρχήν δηλητηριασμένη από τον δράκοντα και στη συνέχεια εξαγνίσθηκε από τον Ιησού με την Βάπτιση στον Ιορδάνη.

Κατ’ επέκταση, η έννοια του εξαγνισμού υπάρχει στο μυστήριο της βαπτίσεως που αποτελεί προϋπόθεση για την πορεία των πιστών προς την αληθινή ζωή, δηλαδή την ανάσταση ( Παύλου: Ρωμ. 6, 3-4).

Αφότου ο ιερέας έχει αλείψει με λάδι τον βαπτιζόμενο, τον ακουμπά στο κεφάλι και τον καταδύει τρεις φορές στο όνομα της Αγίας Τριάδος. Το νερό είναι σύμβολο ζωής και έχει την δυνατότητα να καθαρίζει το σώμα και το πνεύμα του ανθρώπου. Στο μυστήριο της βάπτισης συμβολίζει επίσης το αίμα του Ιησού Χριστού. Στο νερό θάβεται ο παλιός άνθρωπος με το προπατορικό αμάρτημα στις πλάτες του και από το ίδιο νερό βγαίνει αναγεννημένος ο νέος χριστιανός. Επίσης, η ίδια καθαρτήρια ιδέα ανανεώνεται μέσα στην τελετουργία του αγιασμού!

Την ώρα λοιπόν που ο ιερέας ως άλλος μύστης του Απόλλωνα θα ψάλλει

«Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε
η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις
του γαρ Γεννήτορος η φωνή προσεμαρτύρει Σοι
αγαπητόν Σε Υιόν ονομάζουσα
και το Πνεύμα εν είδει περιστεράς
εβεβαίου του λόγου το ασφαλές
Ο επιφανείς Χριστέ ο Θεός
Και τον κόσμον φωτίσας δόξα Σοι»

Η ισορροπία θα επανέλθει, οι πύλες ανάμεσα στον υλικό και τον πνευματικό κόσμο θα κλείσουν ξανά και τα ύδατα της Γης θα αγιασθούν!

Χρόνια Πολλά και Καλή Φώτιση!

ΠΡΙΝ ΦΥΓΕΤΕΤο Φως και η ΑλήθειαΑπό τους Καλικάντζαρους της Ελληνικής λαογραφίας στα τρολς του Τόλκιν